آداب و متون مندایی در هاله ای از ابهام

آنان خود را پیروان یحیای تعمیدگر می دانند و با این حال کتاب مقدسشان, «گِنزا ربا» را معتقدند که بر «آدم گورا قدمایی» حضرت آدم نازل شده است و آن را «صحف آدم» می نامند

آنان خود را پیروان یحیای تعمیدگر می‌دانند و با این حال کتاب مقدسشان، «گِنزا ربا» را معتقدند که بر «آدم گورا قدمایی» (حضرت آدم) نازل شده است و آن را «صحف آدم» می‌نامند. در کنار آب‌های جاری مراسم به جا می‌آورند و تعمید اصلی‌ترین برنامه‌ی دینی‌شان است و همان طور که چحیلی می‌گوید: «اصلا همه‌ی رسوم و مناسک مندایی بدون آب، یعنی هیچ.» این‌که آنان همان «صابئین» هستند که در قرآن در کنار یهود و نصاری نامشان آمده برای خود مندائیان که خود را «صابئین مندائی» می‌نامند، مسلم است و در میان مفسران قرآن نیز بی‌طرف‌دار نیست و مندائیان از این دل‌خورند که چرا در برخی تفاسیر و ترجمه‌ها صابئین را ستاره‌پرست دانسته‌اند و آن را حاصل یک سوء تفاهم از سر ناآگاهی می‌دانند. در هر حال، همه‌ی این سخنان مایه‌ی گفت‌وگوها و سخنرانی‌هایی بود که عصر سه‌شنبه در مؤسسه گفت‌وگوی ادیان، با موضوع «آداب و متون مندایی» برگزار شد.

دکتر مسعود فروزنده، محقق و مندایی‌شناس و سالم چحیلی، رئیس انجمن مندائیان ایران، میهمانان این جلسه بودند. دکتر فروزنده که در سخنرانی‌اش به بیان و توضیح متون مندایی پرداخت، قدمت ادبیات و متن مندایی را ۱۸۰۰ سال دانست و گفت: زبان و خط مندایی شعبه‌ای از زبان و خط آرامی شرقی است که زمانی در همه بین‌النهرین باستان رایج بوده است. «گنزا ربا» به معنای «گنج عظیم»، کتاب مقدس مندائیان است و مندائیان معتقدند که این کتاب را «هیبل زیوا» (جبرئیل) از سوی «حیی» به «آدم گورا قدمایی» انشا و نازل کرده است. فروزنده گفت: شرح و تفسیر متون مندایی و از جمله همین کتاب، کار بسیار دشواری است و حتی مفسران نیز گاهی از درک معنای واقعی آن عاجزند زیرا در بسیاری از موارد، عبارات متناقض و بسیار مبهم و راز آلودی وجود دارد. او ضمن سخنانش اشاره کرد به این‌که متون مندایی هیچ گاه چاپ نشده است و مندائیان علاقه‌ای به نشر متون خود نداشته‌اند و همین موضوع موجب بی‌اطلاعی دولت‌های حاکم اشکانی و ساسانی و اموی و عباسی و نیز محققان مسیحی قرون وسطا از عمق عقاید آنان شده است اما در دو سده معاصر محققان اروپایی مانند نلدکه و لیدز بارسکی به ترجمه متون مندایی همت گماشه و آنان را به جهانیان معرفی کرده‌اند. مندائیان به غیر از «گنزا ربا»، کتاب‌های دیگری مانند «ادراشا یحیی» به معنای تعالیم یحیی و «قلستا» به معنای مجموعه قوانین ازدواج و شامل سروده‌هایی در ستایش عالم نورانی و «انیانی» به معنای نماز و «سیدر اد نشماتا» به معنای کتاب روان آدمی و «اسفر ملواشی» به معنای دینی یا نجومی دارند. و علاوه بر این‌ها متون دیگری با نام «دیوان‌ها»، «قماها» و «زرزتاها» از متون مقدسشان به شمار می‌رود. این محقق مندایی‌شناس، درباره این‌که چرا عده‌ای تصور می‌کنند که مندائیان ستاره‌پرست هستند، گفت: مندائیان قبله‌ی خود را شمال آسمانی (هیون / بهشت) می‌دانند و به آن طرف نماز می‌خوانند. آن‌ها به خاطر این‌که شمال آسمانی را پیدا کنند، از ستاره قطبی کمک می‌گیرند و رو به آن ستاره می‌ایستند.

و همین بوده که ناظران خارجی و ناآشنا به آداب این دین را واداشته تا گمان کنند مندائیان ستاره قطبی را می‌پرستند. سالم چحیلی، رئیس انجمن مندائیان ایران، دیگر سخنران این نشست بود که به شرح و تفسیر آداب و مناسک مندایی پرداخت و با نمایش تصاویری از مراحل ساختن «اشخنتا» یا همان معبد مقدس مندائیان، مراحل ساختن این معبد را که در زبان محل به آن «مندی» می‌گویند، تشریح کرد. مندائیان در پنج روز اول سال که به آن پنجه مقدس می‌گویند و مصادف با اولین ایام نوروز است این معبد را از چوب و نی و شاخه نخل برپا می‌کنند و پس از تعمید در حوض این معبد، همه‌ی آن را آب‌پاشی می‌کنند و در آن به نماز می‌ایستند. ایام پروانایا یا پروانایی (همان عید پنجه مقدس) جزو روزهای ۱۲ ماه به حساب نمی‌آید و به گفته چحیلی هیچ روزی نمی‌تواند این پنج روز مقدس را باطل بکند و بر آن کارگر نیست. شب و روز، در این ایام، مساوی است و حتی شب هم می‌توان مراسم دینی بجا آورد. چحیلی به اهمیت آب جاری در آداب مندایی اشاره کرد و گفت: آب جاری آبی است که از زمین بجوشد مانند آب چشمه یا قنات یا حتی آبشاری که از بلندی سرازیر شود و اصولاً همه مناسک دینی مندائی با آب گره خورده است و این آب علاوه بر جاری بودن باید شیرین هم باشد.

بنابراین اگر آبی به اندازه دریاچه‌ی ارومیه هم باشد و شیرین هم باشد، چون جاری نیست، ارزشی برای ما ندارد و تعمید در آن بی‌ارزش است. رئیس انجمن مندائیان در پاسخ به این سؤال که دین مندائی چه برنامه‌ای برای اجتماع دارد تعالیم اجتماعی‌اش چیست گفت: خوشبختانه یک مندایی و یک روحانی مندایی، ساده‌ترین لباس را می‌پوشد، عصایی از زیتون به دست می‌گیرد و اگر داشته باشد، دم‌پایی چوبی می‌پوشد و هیچ تجملی ندارد. سالم چحیلی گفت: اگر آیه‌ها را بررسی کنیم می‌بینم که همه جای آن نهی از منکر و امر به معروف و تشویق افراد به نیکوکاری و کمک به ایتام و مستضعفان و بیوه زنان است و توصیه می‌شود این کارها را بدون جار زدن انجام بدهید و اگر با دست راست می‌دهید، دست چپتان از بی‌خبر باشد. سؤال دیگر شرکت‌کنندگان این بود که آیا این دین، «دعوت» دارد و می‌تواند کسی از بیرون جامعه مندائیان را به درون خود بپذیرد. چحیلی گفت: یک صائبی حتماً باید پدر و مادرش صابئی باشند و در نتجیه نه کسی می‌تواند وارد به این دین بشود و نه خارج بشود. او با اشاره به این‌که اگر کسی از این دین خارج بشود از جامعه مندائی طرد می‌شود گفت: دین ما دینی بدون قضاء و قضاوت است و قضاوت را مخصوص آخرت می‌دانیم. ما تابع قوانین هستیم ولی این‌که ما خودمان قوانینی را مطرح کنیم و مثلا کسی را سنگسار یا اعدام کنیم، وجود ندارد. این جلسه که سی و دومین نشست از سلسله نشست‌های گفت‌وگوی دینی و دین‌پژوهی بود، دومین نشست مؤسسه گفت‌وگوی ادیان، درباره دین صابئین مندایی بود و در آن جمعی از علاقه‌مندان به مباحث دینی و حجت الاسلام والمسلمین سید محمدعلی ابطحی، رئیس مؤسسه گفت‌وگوی ادیان حضور داشتند.

منبع : مهدی موسوی نژاد