بررسی وضعیت وجایگاه علم نجوم در ایران امروز

هنگامی كه خواجه نصیرا لدین طوسی در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری بزرگترین رصد خانه منطقه را می ساخت به این می اندیشید كه هم اكنون نجوم رصدی ایران در بالاترین سطح دنیا قرار دارد

شاید در هنگام گذر از خیابان های شهرتان در میان آن همه دود و هیاهو ی شهر گاهی نگاهتان به آسمان افتاده باشد. آسمان شهرهای بزرگ ایران دیگر همانند گذشته ها صاف نیست. وقتی كه شهروندان تهرانی به افق شرقی خود نگاه می كنند دیگر دماوند مظهر پایداری سرزمینمان را راست قامت و زیبا با قله ای پوشیده از برف نمی بینند. مدت ها است كه به علت گسترش غیرمنطقی شهر تهران و تولید غیرصحیح ماشین های پرمصرف آسمان شهر تهران طراوت خود را از دست داده است. دیگر همچون گذشته ها شب ها نمی توانید نقش راه شیری را به زیبایی كامل نظاره كنید.

هنگامی كه خواجه نصیرا لدین طوسی در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری بزرگترین رصد خانه منطقه را می ساخت به این می اندیشید كه هم اكنون نجوم رصدی ایران در بالاترین سطح دنیا قرار دارد. بدون شك پندار این دانشمند بزرگ ایرانی اشتباه نبوده است اما این افتخارات بزرگ ایران كه در سده های گذشته در ایران زمین به دست آمده است هم اكنون تنها تكیه گاه فرهنگی و علمی ما ایرانیان است. هنگامی كه بنیاد بزرگ علمی رصد خانه مراغه پس از بیش از دو دهه تلاش و كوشش ساخته شد چندین رصدخانه، همچون رصدخانه های هندوستان و استانبول به تقلید از رصدخانه مراغه ساخته شدند. تا مدت ها رصدخانه مراغه از دقیق ترین و مهم ترین رصدخانه های جهان بوده است.

هم اكنون از بزرگ ترین مركز علمی منطقه تنها قسمت های كوچكی در بلندای تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هایی كه به سرپرستی دكتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده های این بنا مرمت شده است. هم اكنون بزرگترین تلسكوپ ایران در نزدیكی همین تپه و در سی كیلومتری شهر تبریز قرار دارد. رصدخانه دانشگاه خواجه نصیر الدین تبریز دو تلسكوپ بزرگ به قطر های ۶۰ و ۴۰ سانتیمتر دارد. در حالی كه قطر آینه تلسكوپ بزرگ ترین تلسكوپ های دنیا به ده متر رسیده و در كشورهای همسایه ایران همچون ارمنستان قطر شیئی بزرگترین تلسكوپ ۵/۲ متر است و كشور جنگ زده عراق در حال ساخت رصدخانه ای با تلسكوپ سه متری است دیگر نمی توان گفت كه همچون گذشته كشور ما در بین صاحبان بزرگترین رصدخانه های دنیا قرار دارد. متاسفانه كشور ما همچون گذشته دیگر آن اقتدار جهانی را در نجوم رصدی ندارد اما خبر تاسیس و ساخت رصدخانه ملی ایران در سال ۱۳۸۲ جامعه نجومی و به طور كلی جامعه علمی كشور را بسیار امیدوار و خوشحال نمود. درباره این موضوع در میانه همین مقاله اشاره خواهیم نمود.

● استادان و بزرگان

ایرانیان همچون در رشته های پزشكی و مهندسی در زمینه فیزیك و نجوم نیز نوابغ بزرگی دارند كه هم اكنون در بهترین مراكز علمی دنیا مشغول به فعالیت هستند. از این جمله در خارج از كشور می توان به دكتر فیروز نادری رئیس كل ماموریت های مریخ سازمان فضایی ایالات متحده(ناسا)، دكتر بهرام مبشر كارشناس ارشد موسسه علوم تلسكوپ فضایی هابل، دكتر فرهاد یوسف زاده اختر فیزیكدان و استاد دانشگاه نوردوسترن آمریكا و دكتر محمد حیدری ملایری اخترشناس رصدخانه پاریس اشاره نمود. در داخل ایران نیز استادان و محققان بزرگی در زمینه نجوم مشغول به فعالیت هستند. هم اكنون بیش از ۵۰ اختر فیزیكدان حرفه ای و دانشجوی دكترای نجوم در كشور وجود دارد. سرآمد آنها سه تن از اساتید فیزیك هستند كه به درجه استادی (پروفسوری) نائل شده اند. این سه نفر عبارتند از: «دكتر یوسف ثبوتی رئیس اسبق انجمن نجوم ایران و بنیانگذار و رئیس فعلی مركز تحصیلات تكمیلی زنجان، دكتر رضا منصوری رئیس انجمن فیزیك ایران و معاون پژوهشی وزارت علوم ، فناوری و اطلاعات و دكتر عبدالله ریاضی كیهان شناس و استاد دانشگاه شیراز.»

دكتر یوسف ثبوتی پس از گذراندن دوره های كارشناسی فیزیك و كارشناسی ارشد ژئوفیزیك دكترای اختر فیزیك خود را از دانشگاه شیكاگو اخذ كرد. او از سال ۱۳۳۹ چند سالی با رصدخانه «یركیز» آمریكا همكاری كرد. دكتر ثبوتی بیش از سه دهه در دانشگاه های شیراز و تحصیلات تكمیلی زنجان به تدریس پرداخت و در این مدت منجمان بسیاری را تربیت كرد. در سال ۱۳۸۱ در كنفرانس فیزیك ایران هفتادمین سالگرد تولد ایشان كه همزمان با هفتادمین سالگرد تاسیس انجمن فیزیك ایران بود جشن گرفته شد و از چهل سال فعالیت علمی ایشان تقدیر شد. او در دهه ۱۹۶۰ با «چاندر اسكار» دانشمند بزرگ هندوستانی در پروژه ستاره های دوتایی همكاری داشته است. دكتر ثبوتی گام های بزرگی در طول چهل سال فعالیت علمی خود در راه پیشرفت و اشاعه فیزیك و نجوم حرفه ای در ایران برداشته است.

دكتر ریاضی از اساتید بزرگ اختر فیزیك كشور دارای دو كتاب تالیفی برای مقاطع كارشناسی ارشد و دكترای اخترفیزیك به نام های An Introduction to Cosmology An Introduction to Modern Astrophysics, است كه از سوی موسسه (world scientific publishin) به چاپ رسیده است.

● انجمن نجوم ایران

انجمن نجوم ایران كه تا پیش از سال ۱۳۷۳ به عنوان یكی از كمیته های انجمن فیزیك ایران فعالیت می كرد در این سال مستقل شد. بودجه انجمن نجوم همانند دیگر انجمن های علمی كشور از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پرداخت می شود. حامیان مالی انجمن نجوم نهاد ریاست جمهوری و مركز مطالعات و همكاری های علمی بین المللی وزارت علوم هستند. اعضای هیات مدیره انجمن هر سه سال یك بار توسط اعضای انجمن انتخاب می شوند. هیات مدیره كنونی عبارتند از: «دكتر خالصه، دكتر عجب شیری زاده، دكتر وصالی، دكتر نصیری قیداری و دكتر خصالی.» رئیس كنونی انجمن نجوم دكتر «سعدالله نصیری قیداری» عضو هیات علمی دانشگاه زنجان است. شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران در سال ۱۳۸۱ تشكیل شده است. وظیفه شاخه پیگیری و انجام فعالیت های نجوم آماتوری در ایران است. برنامه های اصلی شاخه آماتوری در طول سال، برگزاری گردهمایی سالانه منجمان آماتور ایران، كارگاه ملی نجوم آماتوری (كنام)، نشست ماهانه باشگاه نجوم و رقابت رصدی ماراتن مسیه است. شاخه آماتوری، به صورت هیات مدیره ای اداره می شود و دارای یك سرپرست است. سرپرست شاخه آماتوری دكتر منصور وصالی عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، عضو هیات مدیره انجمن نجوم و سردبیر ماهنامه نجوم است. شاخه آماتوری گروه های نجومی را در راه پیشرفت نجوم آماتوری ایران هماهنگی و هدایت می كند تا از میان آنها، منجمان حرفه ای و استادان نجوم آینده كشور را به وجود آورد.

● رصدخانه ملی ایران

پس از چندین سال بحث و بررسی درباره ساخت یك رصدخانه ملی در كشور سرانجام هیات دولت درآخرین روزهای سال ۱۳۸۲ بودجه تحقیقاتی این طرح ملی را به تصویب رساند. قرار است كه طی پنج سال آینده این رصدخانه در یكی از مناطق كاشان، قم، كرمان و توس ساخته شود. مبنای تعیین مكان رصدخانه، بررسی داده های رصدی گروه های تحت نظر كمیته رصدخانه ملی است كه طی ۴ سال در این مناطق به رصد می پردازند. پیرو تصویب طرح رصدخانه ملی در جلسه ۲۰/۱۲/۱۳۸۲ هیات دولت، وظایف و اختیارات كار گروه رصدخانه ملی را به شورای راهبری طرح رصدخانه ملی انتقال داده است. اعضای شورای راهبری رصدخانه ملی ایران (Iranian National Ob servatory) INO كه وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است عبارتند از: «دكتر منصوری (رئیس شورا)، دكتر ثبوتی، دكتر كیاست پور، دكتر قنبری، دكتر نصیری قیداری و دكتر راهوار.» برطبق برنامه قرار است تلسكوپ رصدخانه كه بین ۲ تا ۳ متر قطر دارد پس از پایان كار تحقیقات رصدی منطقه ای، خریداری شود و حداكثر تا سال ۱۳۸۸ رصدخانه ملی ساخته شود.

شراگیم امینی

---