گونه یی مستقل از هنر سینما

گرچه نمی توان به درستی, تعریفی جامع و مفید از فیلم کوتاه ارایه کرد, اما به طور کلی فیلم کوتاه به گونه یی مستقل از هنر سینما اطلاق می شود که فیلمساز را قادر می سازد با الهام از تکنیک های سینمایی به القای مطلب, ارایه ی معنا و تأثیرگذاری بپردازد

● متأثر از عصر دیجیتال

گرچه نمی‌توان به درستی، تعریفی جامع و مفید از فیلم کوتاه ارایه کرد، اما به‌طور کلی فیلم کوتاه به گونه‌یی مستقل از هنر سینما اطلاق می‌شود که فیلمساز را قادر می‌سازد با الهام از تکنیک‌های سینمایی به القای مطلب، ارایه‌ی معنا و تأثیرگذاری بپردازد. بنا بر تعریف آکادمی هنرهای سینمایی، آثار زیر ۶۰ دقیقه، فیلم کوتاه محسوب می‌شوند اما طبق یک تعریف نانوشته، این‌گونه آثار تصویری، زمان میانگینی حدود ۱۵ دقیقه دارند. از لحاظ گونه و تکنیک‌های سینمایی نیز این دسته آثار، مستقل و با شیوه‌های گوناگون روایی همراه هستند، چنان ‌که در حال حاضر در گونه‌های مستند، داستانی، تجربی و پویانمایی در سراسر جهان شاهد خلق آثار کوتاه ارزشمندی هستیم، زیرا متأثر از ادبیات جهانی و حاکمیت عصر دیجیتال و امکانات سخت‌افزاری گسترده و هم‌چنین قیمت مناسب امکانات، در اغلب کشورها فضای نسبتاً ایده‌آلی در اختیار علاقه‌مندان به این نوعِ هنری قرار گرفته است.

● آزمون سینما

سینما هنری است که امکان خوبی را برای هنرمند فراهم می‌کند تا بتواند پیام خود را به مخاطب به بهترین نحو عرضه کند و هنرمند می‌تواند موضوعات بسیاری را دستمایه قرار دهد. در طی این مسیر، هنرمند آزاد است از طریق گونه‌های مختلف، موضوعات خویش را به فیلم تبدیل کند. فیلم کوتاه یکی از انواع گونه‌های سینمایی است که خود نیز دارای زیرمجموعه‌یی کامل از انواع گونه‌های کلاسیک است. مقوله‌ی فیلم کوتاه و رابطه‌ی آن با فیلم بلند از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است، اما این دیگر بحثی تکراری در نقدهای این سال‌ها شده که بسیاری از فیلم‌های بلند که همه ساله در سراسر جهان تولید می‌شوند قابلیت تبدیل ‌شدن به فیلم‌ بلند را ندارند. ایده‌ی بسیاری از فیلم‌ها در حد و اندازه‌ی فیلم کوتاه است ولی کارگردان بی‌جهت آن‌ها را طولانی کرده و متأسفانه این فیلم‌های بلند‌شده به جز در موارد استثنایی تبدیل به فیلم‌هایی کسل‌کننده می‌شوند و در نتیجه بر استقبال تماشاگر هم تأثیر منفی دارند. این نکته به این جهت ذکر شد که اهمیت فیلم کوتاه روشن شود. چه بسیار فیلمسازانی که ایده‌های خوب برای فیلم کوتاه دارند و آن‌ها را با ساخت فیلم بلند به هدر می‌دهند در حالی که عرصه‌ی فیلم کوتاه می‌تواند بستری برای درخشش این ایده‌های خوب باشد. ساخت فیلم کوتاه در حال حاضر تبدیل به فرصتی شده که فیلمسازان جوان پیش از ورود به سینمای حرفه‌یی، آزمون و خطای خود را بکنند و با آمادگی بیش‌تری وارد عرصه‌ی ساخت فیلم بلند شوند. به همین جهت فیلم کوتاه آزمون مناسبی برای خیل مشتاقان فیلمسازی است، چه‌بسا برخی از علاقه‌مندان اصولاً صلاحیت و استعداد ورود به سینمای حرفه‌یی را نداشته باشند و با ساخت فیلم کوتاه به عدم صلاحیت خود پی ببرند، اما از سویی دیگر این ‌که فیلم کوتاه محدود به موقعیتی برای محک خوردن جوانان باشد، قابل قبول نیست.

● نیاز به خلاقیت وافر

ساخت فیلم کوتاه به دلیل لزوم توجه به ایجاز، تجربه‌گرایی و نشانه‌ها و هم‌چنین محدودیت زمان، به خلاقیت بیش‌تری نیاز دارد و هنرمندان با ساخت یک فیلم کوتاه خوب و تأثیرگذار کاری سخت و دشوار انجام می‌دهند. فیلم کوتاه بر سینمای حرفه‌یی و بلند تأثیری مستقیم برجای خواهد گذاشت؛ البته به شرط آن‌ که هنرمندان جوان نگاه تجاری به این مقوله نداشته باشند و بتوانند در مدت زمان بیش‌تر نیز پیام را به بیننده برسانند. منظور از انتقال پیام راهی است که فیلمساز بتواند بیش‌تر به مخاطب نزدیک شود و به بهترین نحو با وی ارتباط برقرار کند و در سایه‌ی این رابطه، به صورت تدریجی از خواست مخاطب اطلاع یافته و در جهت کمال مطلوب وی حرکت کند. در طی این مسیر، مسایل ارایه‌شده در سینما باید علاوه بر جنبه‌های هنری و جذابیت برای مخاطب به گونه‌یی منتقل شود که بیننده را به فکر وادار کرده و به نوعی ذهنش را درگیر کند. متأسفانه در برخی از موارد دیده ‌شده فیلمسازان یا نویسندگان فیلم کوتاه، خود را درگیر مناسک و ظواهر هنری کرده و از ظواهر یا نمادها برای القای مفاهیم بهره می‌برند. این روش هم روشی قدیمی است و هم خسته‌کننده و به نظر می‌رسد فیلمساز یا نویسنده باید تلاش کند مفاهیم و پیام‌های ارزشمند را در لایه‌های فیلمنامه یا فیلم خود بگنجاند تا مخاطب را به تفکر وادارد.

● مرتبط با فرهنگ جوامع

در حال حاضر فیلم کوتاه در جهان سینما یک گونه‌ی شناخته‌شده است و تا حد امکان نیز به آن پرداخته می‌شود، اما هنوز هم کشورهایی وجود دارند که این گونه را جدی نگرفته‌اند. دلیل اصلی این امر، تفکرات فرهنگی حاکم بر جوامع مختلف است، چنان‌ که در بسیاری از جوامع به‌اصطلاح مدرن، ضمن بهره‌مندی از ابزار و مظاهر فن‌آوری، تأثیرگذاری آن‌ها جدی گرفته نشده و از آن‌ها به درستی استفاده نمی‌شود. فیلم کوتاه نیز از این امر مستثنی نیست و حتی مهجورترین این ابزار است. نکته‌ی دیگر این‌جاست که این گونه‌ی هنری معمولاً به عنوان سکوی پرش یا پله‌یی برای رسیدن به تولید فیلم بلند محسوب می‌شود و این در حالی است که فیلم کوتاه، سینمایی مستقل است که حتی هنرمندان، بازیگران و مخاطبان خاص خودش را دارد.

● جشنواره‌های تأثیرگذار

در تمام دنیا جشنواره‌های متعددی که به‌طور خاص به فیلم کوتاه می‌پردازند، برگزار می‌شوند. این جشنواره‌ها بستری را برای تشویق هنرمندان این عرصه فراهم می‌آورند و می‌توان با تبادل تجربه و دیدگاه و نگاه‌های تازه در متن همین جشنواره‌ها افراد مستعد را شناسایی کرد. در اغلب جشنواره‌های معتبر فیلم کوتاه، پذیرش فیلم‌ها و داوری آن‌ها در راستای سیاست‌ها و برنامه‌های جشنواره است تا تصویر درستی از جشنواره‌ی فیلم کوتاه در هنرمندان جوان و مستعد نقش ببندد. البته در کنار این‌گونه جشنواره‌ها، پاره‌یی از جشنواره‌‌ها هم هستند که با تعیین یک موضوع خاص به بررسی آثار کوتاه می‌پردازند. جشنواره‌های فیلم‌ کوتاه در سال‌های اخیر همواره از رونق خاصی برخوردار بوده‌اند و توانسته‌اند نقش مؤثری در پربارتر شدن عرصه‌ی فیلم کوتاه داشته باشند.

● ریسک بالای سرمایه‌گذاری

فیلم کوتاه مقوله‌یی نیست که در کوتاه‌مدت اثر مثبت خود را نشان دهد، بلکه از آن مقولاتی است که برای باروری نیاز به زمان کافی دارد. در جهان، فیلم کوتاه جدی‌تر دیده می‌‌شود و بیش‌تر مورد تقدیر قرار می‌گیرد، در حالی که در کشور ما به ‌گونه‌یی دیگر است؛ ما کسی که فیلم بلند می‌سازد را از یک ‌سازنده‌ی فیلم‌ کوتاه ‌جلوتر ‌می‌دانیم. در مقایسه‌یی بین برخی از فیلم‌های بلند با فیلم‌های کوتاه، متوجه می‌شویم که برخی فیلم‌های کوتاه به‌ مراتب قوی‌تر از آثار بلند هستند. در فیلم‌ کوتاه کارگردان دغدغه‌ی گیشه ندارد و راحت‌تر مفاهیم مد نظر خود را به تصویر می‌کشد. فیلمسازان بنام هم می‌توانند در عرصه‌‌ی فیلم کوتاه فعال باشند، شبیه به آن‌ چه در مورد فیلمسازانی نظیر«آلن رنه» و «کن لوچ» می‌بینیم، اما این مسئله منوط به آن است که فیلمسازان حرفه‌یی، فیلم کوتاه ساختن را کسر شأن خود ندانند. شاید از نظر آن‌ها ساخت فیلم کوتاه، مختص فیلمسازان غیرحرفه‌یی ‌باشد؛ در حالی که در سینمای حرفه‌یی جهان چنین نیست و چه‌بسا فیلمسازان پرآوازه‌یی که در کنار فیلم‌های بلندشان از ساخت فیلم‌ کوتاه هم غافل نیستند. مسئله‌ی دیگری که شاید باعث می‌شود فیلمسازان حرفه‌یی کم‌تر به ساخت فیلم کوتاه راغب باشند آن است که جایگاه فیلم کوتاه در مناسبات اقتصادی سینما روشن نیست. سرمایه‌گذاری روی فیلم کوتاه به هیچ‌ وجه به‌‌صرفه‌ نیست آن هم وقتی که معلوم نیست این سرمایه اصولاً قابل برگشت است یا نه!

● فیلم‌هایی که دیده نمی‌شوند

به جز بحث سرمایه‌گذاری، یکی از دغدغه‌های اصلی پیش روی فیلمسازان عرصه‌ی فیلم کوتاه، معضل نمایش و پخش آن است. هرچند در اغلب کشورهای جهان شبکه‌های تلویزیونی‌یی وجود داشته که به خرید این آثار و پخش آن‌ها مبادرت می‌ورزند و هم‌چنین در بسیاری از کشورها نظیر فرانسه که عنوان بزرگ‌ترین کشور تولیدکننده‌ی فیلم کوتاه را داراست سینماهایی برای نمایش این‌ آثار وجود دارند، اما متأسفانه در کشورهایی نظیر ایران، سینما و تلویزیون محل نمایش فیلم‌های بلند است حال آن که در کشور ما گستره‌یی عظیم برای نمایش این فیلم‌ها وجود دارد ولی حتی شبکه‌های تلویزیونی نیز در این زمینه تلاشی قابل ملاحظه نمی‌کنند. از نکات دیگر، عدم هماهنگی میان تولید آثار سینمای کوتاه و حمایت از آن‌هاست؛ به این ترتیب که طی سال‌های اخیر به دلیل گسترش امکانات دیجیتالی نوین و ارزان‌قیمت بودن آن، تولید فیلم کوتاه افزایش یافته اما در مقابل میزان حمایت‌ها از تولید این‌گونه فیلم‌ها همچون گذشته و در برخی موارد حتی کم‌تر از گذشته است. در واقع ما هر ساله شاهد بالا رفتن آمار تولید فیلم کوتاه هستیم، اما امکان عرضه‌ی آن‌ها کم‌تر از گذشته است.

● رونق سفارشی‌سازی

از دیگر مسایل مربوط به تولید فیلم کوتاه، گسترش آثار سفارشی است. سفارشی‌سازی موضوعی بوده که در تمام کشورهای دنیا در حال انجام است؛ به عنوان مثال کمپانی مایکروسافت غالباً با ساختن فیلم‌های کوتاه به معرفی محصولات نرم‌افزاری جدید خود می‌پردازد. کمپانی جنرال موتورز از دیگر کمپانی‌هایی است که به همین شیوه رفتار می‌کند. هرچند فیلمسازیِ بدین طریق می‌تواند نوعی حمایت از فیلم کوتاه به شمار آید، اما از زاویه‌ی دیگر نهاد سفارش‌دهنده به عنوان تهیه‌کننده، سیاست و شاخص‌های تجاری خودش را در فیلم لحاظ می‌کند و همین مسئله موجب آن می‌شود که فیلمساز به عنوان عضوی از کمپانی سفارش‌دهنده شناخته شود، در صورتی که فیلم کوتاه یک اثر هنری مستقل است و برای تولید آن، تفکر فیلمساز باید با آن عجین شود نه تفکر صاحبان سرمایه! از همین روست که اگرچه تهیه‌کنندگان با درصد بالایی سفارش به خلق آثار با موضوع مشخص پرداخته‌اند اما نتیجه‌ی هنری خاصی از این روش حاصل نشده است، زیرا فیلمساز در حالی به تولید اثر می‌پردازد که اعتقاد چندانی به آن ندارد. البته این یک سوی قضیه است، سوی دیگر این داستان آن‌جاست که یک هنرمند سعی می‌کند خلاقیت‌های خود را در کار به‌اصطلاح سفارشی دخیل نموده و تا حد امکان با ترکیبی از هنر و تجارت به ارایه‌ی کار بپردازد!

اشرف السادات موسوی