سیاست هسته ای در منطقه خلیج فارس

منطقه خلیج فارس از چند دهه گذشته در کانون امنیت بین المللی بوده است موقعیت ژئواستراتژیک منابع عظیم انرژی رقابت قدرت های فرامنطقه ای در این حوزه و مناقشات و بحران های منطقه ای تاکنون از مولفه های اصلی امنیت منطقه ای در خلیج فارس بوده است

● مقدمه:

منطقه خلیج فارس از چند دهه گذشته در کانون امنیت بین المللی بوده است. موقعیت ژئواستراتژیک منابع عظیم انرژی رقابت قدرت های فرامنطقه ای در این حوزه و مناقشات و بحران های منطقه ای تاکنون از مولفه های اصلی امنیت منطقه ای در خلیج فارس بوده است. اما اکنون مولفه جدیدی در حال ظهور است که می تواند شکل بندی قدرت و امنیت را در این منطقه در طول سال ها و دهه های آینده تغییر دهد و رقابت های منطقه ای را وارد مرحله نوینی سازد. این مولفه تلاش کشورهای منطقه برای هسته ای شدن است که می تواند دارای ابعاد صلح آمیز یا نظامی باشد. سیاست هسته ای در منطقه خلیج فارس با برجسته تر شدن فعالیت هسته ای ایران از سال های ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۱ و موفقیت آن در دستیابی به تکنولوژی چرخه کامل سوخت هسته ای شکل تازه ای به خود گرفت. این سیاست با واکنش سایر کشورهای حوزه خلیج فارس همراه بوده است اما اکنون کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز با تغییر سیاست هسته ای سنتی خود خواستار حرکت در مسیر هسته ای هستند. روند حاضر مسئله هسته ای را به صورتی جدی به سایر ابعاد امنیتی خلیج فارس افزوده است و در آینده از متغیرهای اصلی شکل بندی قدرت و امنیت منطقه ای خواهد بود. با توجه به اهمیت تحولات و روند مذکور در این گزارش به واکنش های کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به برنامه هسته ای ایران و به ویژه سیاست هسته ای جدید این کشورها پرداخته می شود.

● شورای همکاری خلیج فارس و برنامه هسته ای ایران

رویکرد شورای همکاری خلیج فارس به برنامه هسته ای ایران از زمان برجستگی این برنامه تاکنون از عوامل مختلفی چون تحولات منطقه ای سیاست قدرت های فرامنطقه ای چگونگی روند پیشرفت برنامه هسته ای و عوامل محدودیت زای درون این شورا و اعضای آن متاثر بوده است. براین اساس هرچند اشکال بروز و ظهور این رویکرد دچار تغییر شده است اما محورهای اصلی رویکرد کشورهای خلیج فارس در قبال برنامه هسته ای ایران ثابت و مداوم بوده است. مسئله هسته ای ایران از سال های ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۱ با گزارش های آژانس بین المللی انرژی اتمی و حساسیت ها و واکنش های قدرت ها و سازمان های بین المللی به مسئله ای بین المللی تبدیل شد. در چند سال نخست آژانس بین المللی انرژی اتمی و اتحادیه اروپا با نمایندگی سه کشور آلمان فرانسه و انگلستان بیشترین فعالیت را برای حل و فصل مسئله هسته ای ایران داشتند. در این دوره شورای همکاری دارای نقشی فعالانه و تاثیرگذار در قبال این مسئله نبود. این امر از یکسو از سایر تحولات منطقه ای متاثر بوده و از سوی دیگر به نگاه کشورهای خلیج فارس به نقش آفرینی بازیگران و سازمان های بین المللی مربوط بود.

حمله آمریکا به عراق در سال ۱۳۸۲ سقوط رژیم بعثی و شکل گیری ساختار جدید قدرت در این کشور شکل بندی قدرت در منطقه را دگرگون کرد و کشورهای خلیج فارس را با تحولات جدیدی مواجه ساخت. تحولات عراق بخش اعظم توجه دولت های منطقه را به خود جلب کرد و با توجه به تغییرات اساسی در عراق روند متغیر و سریع تحولات تاثیرگذاری و منفعت بازیگران مختلف در این روند کشورهای خلیج فارس با نوعی ابهام و آشفتگی درخصوص این تحولات مواجه بودند. در این دوره تحولات عراق در مقایسه با برنامه هسته ای ایران می توانست اثرات فوری تری را بر امنیت و منافع این کشورها داشته باشد. از سویی دیگر تحولات مذکور در ترسیم ترتیبات قدرت و امنیت منطقه در آینده بسیار تاثیرگذار بود. بر این اساس بود که شورای همکاری رویکردی فعال و آشکار در قبال برنامه هسته ای ایران ایفا نمی کرد.

عامل تاثیرگذار دیگر درخصوص رویکرد غیرفعال و مبهم شورای همکاری در قبال برنامه هسته ای ایران در ابتدا راهبرد چند سطحی آن تلقی می شود. راهبرد کشورهای شورا تا حدود سال ۱۳۸۴ براساس کنار گذاشتن بحث هسته ای ایران از مناظرات فضای عمومی جامعه جلوگیری از ایجاد تنش و خصومت در روابط با ایران به عنوان همسایه ای قدرتمند و تکیه بر دیپلماسی اتحادیه اروپا و نیروهای نظامی آمریکا برای مهار ایران قرار داشت. این راهبرد چند سطحی ازسوی بسیاری به عنوان رویکردی مزدورانه مورد انتقاد قرار گرفت رویکردی که مشخصه روابط بین کشورهای عربی خلیج فارس و ایران تلقی می شود. برخی بر این باورند که این رویکرد شیوه ای منفعت جویانه در پیشبرد روابط با قوی ترین قدرت منطقه ای است و نسبت به بسیاری از چارچوب های امنیت جمعی آرمانگرایانه پیشنهادی و سیاست تقابل جویانه نو محافظه کاران آمریکایی رویکردی عملگرایانه تر محسوب می شود.

در خصوص نگرانی سران کشورهای خلیج فارس در قبال برنامه هسته ای ایران شک و تردید چندانی وجود ندارد. به نظر می رسد که به رغم تلاش های دیپلماتیک دایمی ایران برای متقاعد ساختن سران خلیج فارس نسبت به صلح آمیز بودن برنامه هسته ای و تهدیدآمیز نبودن آن مقامات عربی هنوز با ابهام و تردید در این خصوص می نگرند و گزارش هایی مانند گزارش جامعه اطلاعاتی آمریکا بر پیچیدگی مسئله هسته ای ایران از منظر سران شورای همکاری افزوده است. فارغ از نظامی یا غیرنظامی بودن برنامه هسته ای ایران دغدغه اصلی دولت های خلیج فارس به پیامدهای پیشرفت ایران در برنامه هسته ای ولو در ابعاد غیرنظامی برای توازن قدرت منطقه ای مربوط است. با توجه به قابلیت تبدیل برنامه هسته ای غیرنظامی به نظامی نگرانی سران عرب کاهش قدرت تاثیرگذاری و نقش آفرینی کشورهای خلیج فارس در عرصه منطقه ای به دلیل افزایش فاصله خود با اسرائیل و ایران در عرصه تکنولوژیک و یا نظامی است. براین اساس این دولت ها با توجه به حجم محدود قدرت خود رویکرد اصلی خود را بر استفاده از بازیگران و سازمان های بین المللی در جهت جلوگیری از پیشرفت هسته ای ایران قرار داده اند.

به رغم تردید اندک مقامات خلیج فارس در جلوگیری از هسته ای شدن ایران نگاه نخبگان علمی و محافل پژوهشی این کشورها در این خصوص اغلب دوگانه بوده است. از یک طرف آنان تمایل دارند که با توجه به سیاست های سلطه طلبانه اسرائیل در منطقه و اقدامات آن کشور در مورد مسئله فلسطین جمهوری اسلامی ایران بتواند به نوعی بازدارندگی اتمی در مقابل اسرائیل نایل آید و با اقدامات تاکتیکی و استراتژیکی خود سلاح هسته ای را در آموزه دفاعی ایران وارد نماید و از طرف دیگر معتقدند با توجه به وزن سیاسی اقتصادی جمعیتی و جغرافیای سیاسی برنامه اتمی و موشکی ایران در صورت گسترش برنامه هسته ای آن این خطر وجود دارد که ایران به طور کامل بر دولت های خلیج فارس سیطره پیدا کند.

نگاه دیگری نیز در کشورهای خلیج فارس نسبت به برنامه هسته ای ایران وجود دارد که از نگاه مقامات دولتی متفاوت است. این نگاه فشارهای غرب برای توقف برنامه هسته ای ایران را به عنوان شیوه و شکل جدیدی از سلطه غرب بر کشورهای منطقه تلقی می کند و معتقد است که پیشرفت هسته ای ایران می تواند برای حرکت کشورهای عربی به سوی هسته ای شدن راهگشا و موثر باشد. نگاه مذکور در میان نخبگان و نویسندگان عرب نیز طرفدارانی دارد اما ریشه اصلی آن در میان توده های عرب قرار دارد. توده هایی که با افزایش گرایش های ضدغربی آنها در یک دهه اخیر در غالب موارد با رهبران کشورهای خود نگاهی متفاوت دارند. یک نظرسنجی غیر علمی به وسیله وب سایت الجزیره نشان داد که ۷۳ درصد پاسخ دهندگان عمدتا عرب این اعتقاد را دارند که برنامه هسته ای ایران برای کشورهای همسایه تهدیدی محسوب نمی شود. در مهر سال ۱۳۸۴ یک نظرسنجی نشان داد که ۶۳ درصد پاسخ دهندگان در شش کشور عربی (ازجمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی) بر این باورند که تلاش های بین المللی برای وادار کردن ایران به توقف برنامه هسته ای خود باید متوقف شود. پیچیدگی مسئله هسته ای ایران و هدایت دیپلماسی عمومی بسیاری را در جهان عرب متقاعد ساخته است که تلاش های غرب در جهت کنترل هر قدرت در حال ظهور است و به عنوان بحرانی در ابعاد جهانی تلقی نمی شود. بسیاری از اعراب خلیج فارس به ویژه در سطح توده ها با دیدن اینکه یک کشور اسلامی هرچند غیرعرب تکنولوژی هسته ای خود را توسعه می دهد و ایالات متحده را در صحنه جهانی به چالش می کشد احساس غرور می کنند. با توجه به سیاست خارجی ایالات متحده این احساس مشترک وجود دارد که دکترین مبارزه با اشاعه تنها ابزار دیگری از امپریالیسم غربی و آمریکا است.

با وجود تاثیر محدود کنندگی افکار عمومی بر سیاست سران کشورهای خلیج فارس در قبال برنامه هسته ای ایران و اتخاذ مواضع مخالفت آمیز صریح در این مورد محوری بودن منطق توازن قوا در نگاه دولتمردان به اظهار نگرانی آنها درخصوص مسئله هسته ای ایران منجر شد. این اظهار نگرانی از سال ۱۳۸۴ به تدریج شکل جدی تری به خود گرفت و سرانجام به دیپلماسی فعالانه تر شورای همکاری در قبال برنامه هسته ای ایران در سال های بعدی منتهی شد. با این حال محورهای اصلی راهبرد کشورهای شورا در قبال مسئله هسته ای ایران یعنی تکیه به دیپلماسی و اعمال فشارهای بازیگران و سازمان های فرامنطقه ای اتکا به توانایی نظامی امنیتی آمریکا در منطقه جلوگیری از گسترش دامنه تخاصم و تنش با ایران و در نهایت جلوگیری از پیشرفت برنامه هسته ای ایران همچنان تداوم دارد.

در دی ماه ۱۳۸۳ عبدالرحمان عطیه دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس عنوان کرد: «عربستان سعودی و سایر کشورهای شورای همکاری خلیج (فارس) هیچ گونه توجیهی برای اینگونه فعالیت هسته ای که خطرات بزرگی را برای تمام مردم خلیج (فارس) ایجاد می کند پیدا نمی کنند». بعد از آن نیز شخصیت های مهمی مانند وزیر خارجه عربستان سعودی سعود الفیصل و سفیر عربستان در آمریکا ترکی فیصل اینگونه سخنان را تکرار کردند. سعود الفصیل به «فاجعه بالقوه» در ادامه رویکرد ایران اشاره کرد و ترکی فیصل نیز از عدم انعطاف پذیری ایران در مسئله هسته ای انتقاد کرد. دبیرکل سابق شورای همکاری خلیج فارس عبدالله بشارت نیز عنوان کرد: «برنامه هسته ای ایران توازن قدرت را به صورت کامل تغییر می دهد و ایران را به قدرت برتر منطقه تبدیل می کند و این مسئله در تصمیمات آن کشور تاثیرگذار خواهد بود. موضع شورای همکاری خلیج (فارس) باید یکپارچه قوی و روشن باشد».

هرچند اینگونه اظهارات صریح مقامات عربی خلیج فارس و نقد سیاست هسته ای ایران با سخنانی متعادل تر و حتی در حمایت از برنامه هسته ای صلح آمیز ایران نیز همراه بوده است اما تمام اینها نشانگر راهبرد چندسطحی این دولت ها است که محور اصلی آن جلوگیری از پیشرفت برنامه هسته ای ایران محسوب می شود. اظهار نگرانی از خطرات زیست محیطی برنامه هسته ای ایران به ویژه نیروگاه هسته ای بوشهر ازجمله پوشش هایی است که سران خلیج فارس از آن برای انتقال پیام ها و مواضع خود استفاده می کنند. نکته دیگر تاکید آنها بر است که به صورت غیرمستقیم کنترل بیشتر NPT نقش آفرینی بیشتر آژانس بین المللی انرژی اتمی در تحولات اتمی جهان و تقویت پیمان برنامه هسته ای ایران را مدنظر دارد.

با وجود نگرانی مقامات خلیج فارس از پیشرفت برنامه هسته ای ایران و تلاش برای متوقف ساختن آن با ابزارهای منطقه ای و بین المللی در جهت جلوگیری از برهم خوردن توازن قوای منطقه ای به نفع ایران این مسئله به مفهوم موافقت آنها با اتخاذ هرگونه رویکردی ازجمله گزینه نظامی در برابر این کشور نیست. مخالفت دولت های خلیج فارس با درپیش گرفتن گزینه نظامی از سوی آمریکا و اسرائیل برای توقف برنامه هسته ای ایران از نگرانی های این دولت ها در پیامدهای خطرناک هرگونه اقدام نظامی برای امنیت و ثبات منطقه ای است. با توجه به شکنندگی امنیتی رژیم های خلیج فارس هرگونه اقدام نظامی می تواند به گسترش بحران در سطح منطقه و تهدید امنیت و منافع این رژیم ها منجر شود; بر این اساس است که آنها خواستار بکارگیری رویکردهای مسالمت آمیز و دیپلماتیک و یا در صورت لزوم اعمال فشارهای سیاسی و اقتصادی در برابر برنامه هسته ای ایران هستند.

یکی دیگر از عوامل مخالفت کشورهای عربی خلیج فارس با اقدام نظامی تفاوت نگاه آنها به امنیت و نظم منطقه ای در خاورمیانه نسبت به آمریکا است. در حالیکه دولت آمریکا خواستار انزوای کامل ایران در منطقه و اعمال حداکثر فشارهای سیاسی و اقتصادی علیه آن و حتی اتخاذ گزینه نظامی در صورت لزوم است رژیم های عربی خواستار رویکردی تقابلی و انزوای کامل آن نیستند. این کشورها به دلیل موقعیت ژئوپولیتیک مجاورت جغرافیایی و سطحی از روابط سیاسی و اقتصادی با ایران و از سوی دیگر پیوندهای سیاسی امنیتی و اقتصادی عمیق با آمریکا راهبردی پیچیده و چندسطحی در قبال ایران دارند که هدف آن گسترش بیش از حد خصومت ها و تنش ها با ایران است.

محور اصلی سیاست های آمریکا درخصوص ایران تغییر رفتار یا تغییر رژیم به نحوی است که ایران از بازیگری مخالف آمریکا در خاورمیانه به بازیگری معتدل یا متحد آمریکا تبدیل شود. اما این مسئله برای کشورهای خلیج فارس گزینه مطلوبی محسوب نمی شود چراکه هرگونه بهبود روابط ایران و آمریکا به کاهش جایگاه این کشورها در سیاست خاورمیانه ای آمریکا و تنزل قدرت مانور آنها در مسائل منطقه می شود. براین اساس تداوم خصومت و تنش در روابط ایران و غرب به همراه جلوگیری از پیشرفت توانایی هسته ای و نفوذ منطقه ای ایران برای این رژیم ها مطلوب به نظر می رسد. اما اعمال فشار و اقدام علیه ایران نباید به نحوی باشد که واکنش های تند ایران و تهدید امنیت و منافع این کشورها را در پی داشته باشد.

● تغییر سیاست هسته ای شورای همکاری خلیج فارس

دولت های خلیج فارس در خصوص تحولات هسته ای در منطقه خاورمیانه و ایران تا سال ۱۳۸۴ رویکرد خاصی را دنبال می کردند که بیشتر بر نقش آفرینی بازیگران و سازمان های بین المللی و غیرهسته ای بودن کشورهای خود تاکید داشت. اما از این زمان به تدریج رویکرد سنتی این کشورها درخصوص مسئله هسته ای دچار تغییر شد و تلاش های آنها برای حرکت در مسیر هسته ای آغاز شد. ازسوی دیگر تلاش های سیاسی و دیپلماتیک آنها در قبال برنامه هسته ای ایران نیز در کنار سایر اقدامات بین المللی فعال تر شد.

رویکرد هسته ای جدید کشورهای خلیج فارس در حالی اتخاذ می شود که این کشورها از مدت ها قبل گزینه هسته ای را رد کرده اند. اکثر این) و پروتکل های مربوط به آن را امضا NPT دولت ها پیمان های جلوگیری از گسترش تسلیحات کشتارجمعی از جمله پیمان عدم اشاعه () بوده اند که تقریبا بر فعالیت SQP کرده اند. پنج کشور از شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس واجد شرایط پروتکل کمیت اندک (هسته ای صفر دلالت دارد. هیچ کدام از این دولت ها هیچ گونه رآکتور هسته ای ندارند و فاقد تاسیسات هسته ای می باشند. در گذشته اتهاماتی درخصوص عربستان سعودی مبنی بر همکاری هسته ای بالقوه با پاکستان وجود داشته است اما امروزه شواهد چندانی برای حمایت از این ادعا وجود ندارد. اکنون عربستان ایزوتوپ های رادیواکتیو را تنها در مقادیر کم درحوزه های محدود مانند تحقیقات پزشکی استفاده می کند.

برنامه هسته ای ایران از عوامل اصلی آغاز مناظره هسته ای در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس محسوب می شود. این مناظره ها به تردید شورای همکاری درخصوص سیاست هسته ای سنتی خود منجر شد که بر خاورمیانه عاری از مسائل و تکنولوژی هسته ای تاکید داشت. بر این اساس شکل گیری برنامه هسته ای در این کشورها که از یکسو از برنامه هسته ای ایران متاثر بود و از سوی دیگر برمبنای الزامات داخلی و منطقه ای این کشورها قرار داشت در دستور کار شورای همکاری خلیج فارس قرار گرفت. ازاین رو بود که دوره ای از مذاکرات کشورهای عربی خلیج فارس با قدرت های هسته ای از جمله آمریکا و فرانسه در جهت بهره گیری از انرژی هسته ای آغاز شد و به تدریج به رویکردی برجسته تبدیل شد.

در آذر سال ۱۳۸۵ دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس عبدالرحمان عطیه تصمیم مشترک دولت های شورای همکاری را برای تاسیس برنامه تحقیقات هسته ای اعلام کرد. بلافاصله دبیرخانه شورای همکاری خلیج فارس مذاکراتی را با آژانس بین المللی انرژی اتمی در جهت کسب تایید و حمایت از این طرح آغاز کرد. در همین زمان تعدادی از دولت های شورای همکاری به صورت منفرد و جداگانه مذاکرات موازی با آژانس را برای تعقیب برنامه هسته ای غیرنظامی ملی خود آغاز کردند. دو برنامه تحقیقاتی شورای همکاری و برنامه هسته ای غیرنظامی ملی عزیمت روشنی از سیاست هسته ای سنتی این کشورها را نشان می دهد که هنوز دنبال می شود. از زمان اعلام تاسیس برنامه های هسته ای غیرنظامی دولت های شورا در آغاز پروژه های طراحی شده به سرعت عمل کرده اند. در اسفند سال ۱۳۸۶ دو کشور امارات متحده عربی و بحرین توافقنامه های همکاری انرژی هسته ای با فرانسه و آمریکا امضا کردند. در چهارم فروردین سال ۱۳۸۷ دولت امارات نخستین سند رسمی این کشور راکه استراتژی هسته ای آن را ترسیم می کند منتشر ساخت.

● عوامل اتخاذ سیاست هسته ای جدید

عوامل متعددی باعث تصمیم کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای آغاز برنامه های هسته ای مشترک یا منفرد شده است. اولین عامل مهم را در این خصوص می توان پیشرفت سریع برنامه هسته ای ایران به رغم تلاش های مختلف منطقه ای و بین المللی برای متوقف ساختن آن برشمرد. هرچند ایران بسیار تلاش کرده است تا از طریق رایزنی های سیاسی و دیپلماتیک متعدد سران خلیج فارس را نسبت به ابعاد صلح آمیز برنامه هسته ای خود و تهدیدآمیز نبودن آن برای منطقه متقاعد سازد اما شواهد نشان می دهد که آنها با انتقاد از فقدان شفافیت در برنامه هسته ای ایران هنوز نسبت به پیامدهای این برنامه نگران هستند. حتی برخی بر این باورند که رهبری شورای همکاری خلیج فارس متقاعد شده است که هدف واقعی برنامه هسته ای ایران تولید بمب هسته ای است و در این راستا به اظهارات ولیعهد بحرین شیخ سلمان بن حمدالخلیفه مبنی بر گسترش قابلیت هسته ای نظامی ایران در آبان ۱۳۸۶ اشاره می شود.

نگرانی دولت های خلیج فارس از پیشرفت برنامه هسته ای ایران و پیامدهای استراتژیک آن برای توازن قوای منطقه ای با تحولات چند سال اخیر در محیط پیرامونی خود تشدید شده است. ازجمله این تحولات سقوط رژیم بعث به عنوان نیروی متوازن کننده ایران و تحولات لبنان و فلسطین است که نفوذ منطقه ای ایران را افزایش داده است. از آنجایی که تلاش های بین المللی تاکنون نتوانسته است مانع از تداوم برنامه هسته ای و سیاست منطقه ای ایران شود دولت های خلیج فارس آغاز برنامه هسته ای را به عنوان یکی از ابعاد رویکرد فعالانه در جهت جلوگیری از برتری ایران در منطقه تلقی می کنند.

عامل دیگری که کشورهای خلیج فارس را به سمت تغییر سیاست هسته ای خود سوق داد نگرانی از شکاف تکنولوژیک ایجاد شده بین جهان عرب و کشورهای غیر عرب منطقه از جمله اسرائیل و ایران در زمینه هسته ای است. این شکاف که به واسطه پیشرفت های اخیر ایران در عرصه تکنولوژی هسته ای بسیار برجسته و پررنگ تر شده است باعث تشدید تصور عقب ماندگی اعراب در این عرصه شده است. با توجه به ابعاد تکنولوژیک و نظامی مسئله هسته ای در خاورمیانه این کشورها ترجیح می دهند تا به جای انفعال انتظار و در نتیجه وسیع تر شدن این شکاف تکنولوژیک گام های اولیه برای حرکت در مسیر هسته ای را آغاز کنند. در این مسیر دولت های خلیج فارس تلاش دارند تا با گسترش پیوندهای خود با آژانس بین المللی انرژی هسته ای و قدرت های غربی از آنها درجهت کسب حمایت و انتقال تکنولوژی ولو به صورت محدود و حداقلی بهره گیرند.

مسئله دیگری که رژیم های خلیج فارس را به تعقیب برنامه های هسته ای وادار ساخت اعتبار و مشروعیت داخلی این رژیم هاست. مسئله هسته ای ایران و مناظره ایجاد شده در جهان عرب مبنی بر حقوق هسته ای کشورهای منطقه که ازطریق دیپلماسی عمومی ایران تقویت شده برنامه هسته ای را به امری مهم در افکار عمومی کشورهای خلیج فارس تبدیل کرده است. با توجه به این تحول دولت های خلیج فارس سعی دارند تا با حرکت در مسیر هسته ای شدن به کسب اعتبار و مشروعیت داخلی بیشتر کمک کنند. هرچند هسته ای شدن این کشورها در روندی بلندمدت و مبتنی بر واردات سوخت هسته ای از بازارهای جهانی خواهد بود.

انگیزه دیگری که می توان درخصوص سیاست هسته ای جدید کشورهای خلیج فارس به آن اشاره کرد تلاش مشترک این کشورها با قدرت های غربی در جهت الگوی نوینی از استفاده کشورها از انرژی هسته ای صلح آمیز است که با سیاست و برنامه هسته ای ایران مغایر است. نکته اساسی در همکاری های هسته ای این کشورها با آمریکا فرانسه و آژانس تعهد آنان به عدم تلاش برای دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته ای و اتکا به بازارهای جهانی برای واردات سوخت هسته ای است. این سیاست هسته ای کشورهای خلیج فارس در حالی است که ایران بر داشتن چرخه کامل سوخت هسته ای و غنی سازی اورانیوم در داخل کشور تاکید می کند و صلح آمیز بودن برنامه هسته ای خود را به رعایت مقررات و پروتکل های آژانس بین المللی انرژی اتمی و نظارت آن محول می کند.

در واقع هدف از این سیاست انتقال این پیام به ایران و جامعه بین الملل است که استفاده صلح آمیز و غیرنظامی از انرژی هسته ای در منطقه به شیوه دیگری غیر از غنی سازی اورانیوم در داخل یعنی واردات سوخت هسته ای امکان پذیر است و این مسئله است که تضمین های لازم برای عدم انحراف به سوی برنامه هسته ای نظامی را فراهم می سازد. این امر می تواند زمینه های اقدامات سیاسی و تبلیغاتی علیه ایران در عرصه جهانی و در نتیجه اعمال فشارهای بیشتر بر آن در جهت توقف غنی سازی اورانیوم را در داخل افزایش دهد.

به نظر می رسد که کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با سیاست هسته ای اخیر خود در پی انتقال پیام های دیگری نیز به ایران و جامعه بین المللی هستند: اول اینکه تداوم برنامه هسته ای کنونی ایران می تواند به واکنش سایر کشورهای منطقه ای و ایجاد مسابقه تسلیحاتی هسته ای در خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس منجر شود; دوم اینکه کشورهای شورای همکاری دارای سیاست یکپارچه و منسجمی در قبال برنامه هسته ای ایران هستند که در قالب تصمیمات مشترک بروز پیدا می کند و سوم اینکه درصورتی که سازمان ها و بازیگران بین المللی قادر به ایفای نقش موثر در جهت جلوگیری از پیشرفت برنامه هسته ای ایران نباشند این کشورها از آمادگی لازم برای اتخاذ رویکرد فعالانه تر در مقابل ایران برخوردارند.

● پیشنهادهای هسته ای شورای همکاری خلیج فارس

شورای همکاری خلیج فارس در راستای رویکرد فعالانه جدید خود برای تاثیرگذاری بیشتر بر حل و فصل مسئله هسته ای ایران دو پیشنهاد را) در خلیج فارس و ایجاد کنسرسیوم غنی سازی بین المللی خاورمیانه بود. WMDFZ ارائه کرد که شامل منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی (ایده ایجاد منطقه عاری از تسلیحات هسته ای یا تسلیحات کشتارجمعی در خاورمیانه مفهوم جدیدی نیست. در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در آذر سال ۱۳۵۳ طرح مشترک ایران و مصر که خواستار اعلام خاورمیانه به عنوان منطقه عاری از تسلیحات هسته ای بود به موفقیت نرسید. در آذر ۱۳۸۴ دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس برای نخستین بار ابتکار خلیج فارس به عنوان منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی را اعلام کرد.

ایده منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی در خلیج فارس از منظر ارائه دهندگان آن براساس اصل پیشرفت از رویکرد زیر منطقه ای به رویکرد منطقه ای قرار دارد. ایده اصلی این است که در حالی که رژیم امنیتی جامع در خاورمیانه در یک مرحله غیرقابل دسترسی به نظر می رسد ترتیبات منطقه ای گام به گام می تواند در منطقه ژئوپولیتیک خلیج فارس ایجاد شود. این ترتیبات در مرحله اول بین شش کشور شورای همکاری خلیج فارس یمن عراق و ایران خواهد بود و در مرحله بعد سایر دولت های خاورمیانه را نیز دربرخواهد گرفت. موضع اولیه تمام کشورهای منطقه در قبال این پیشنهاد مثبت بود. دولت های شورای همکاری به طور کلی از این طرح حمایت کردند و کویت و امارات متحده عربی با حمایت ویژه آن را به عنوان بخشی از نظام امنیتی جدید خواندند که از امنیت و ثبات منطقه ای حمایت می کند. موضع مقامات عراق نیز درطول مذاکرات سال ۱۳۸۵ درخصوص این پیشنهاد مثبت بود. مقامات ایران از ایجاد منطقه ای عاری از تسلیحات کشتار جمعی در خلیج فارس حمایت کردند به شرط اینکه اهمیت استراتژیک منطقه عاری از تسلیحات کشتار جمعی خاورمیانه را تضعیف نکند. با این همه ایران پذیرش این طرح را به خلع سلاح هسته ای اسرائیل و خروج نیروهای آمریکایی از خلیج فارس مشروط کرده است.

پیشنهاد دوم شورای همکاری خلیج فارس یعنی ایجاد کنسرسیوم غنی سازی مشترک برای خاورمیانه از سوی سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان سعودی در مهر سال ۱۳۸۶ ارائه شد. این پیشنهاد از تمام کشورهای علاقه مند به تکنولوژی هسته ای در منطقه ازجمله ایران درخواست می کرد تا در تاسیس یک کنسرسیوم بین المللی غنی سازی اورانیوم برای کشورهای خاورمیانه مشارکت کنند. این کنسرسیوم باید در یک کشور بی طرف خارج از منطقه ایجاد می شد.

هدف این طرح تاسیس یک مرکز غنی سازی و پردازش مشترک برای فراهم کردن سوخت هسته ای رآکتورهای غیرنظامی در منطقه خاورمیانه بود. براساس این طرح تمام کشورهای منطقه می توانند از امنیت برخورداری از سوخت هسته ای برای تمام نیروگاه های اعضای کنسرسیوم برخوردار باشند اماآنها نمی توانند به تکنولوژی غنی سازی دست پیدا کنند. هدف طرح ایجاد کنسرسیوم چندملیتی منطقه ای تحت کنترل و نظارت جامعه بین المللی حمایت از دولت های دارای قصد توسعه برنامه هسته ای عنوان شد. ایران اجرای این طرح را به شرط عدم جلوگیری از فعالیت های غنی سازی درون کشور مورد استقبال قرار داد.

هر دو پیشنهاد مذکور در جهت تغییر سیاست هسته ای کنونی ایران ارائه شد که بر غنی سازی کامل اورانیوم در داخل کشور با نظارت کامل آژانس بین المللی انرژی اتمی تاکید دارد. طرح ایجاد خاورمیانه عاری از تسلیحات کشتارجمعی با توجه به وجود تسلیحات هسته ای در اسرائیل در شرایط کنونی امری غیرممکن به نظر می رسد و دولت های خلیج فارس نیز از این مسئله آگاهی دارند. بر این اساس این دولت ها با پیشنهاد ایجاد منطقه عاری از تسلیحات کشتارجمعی در خلیج فارس که اسرائیل را شامل نخواهد شد سعی در ایجاد چارچوبی برای کنترل منطقه ای برنامه هسته ای ایران دارند. اما ایران امنیت منطقه خلیج فارس را با امنیت تمامی خاورمیانه و به ویژه سیاست های اسرائیل و همچنین حضور و مداخله نیروهای آمریکایی در منطقه مرتبط می داند و بر این اساس به پیامدهای پایدار اینگونه طرح ها باور ندارد.

طرح ایجاد کنسرسیوم غنی سازی چندملیتی در خاورمیانه نیز دارای محورهایی است که درنهایت باعث تضعیف سیاست هسته ای کنونی ایران یعنی غنی سازی در داخل کشور می شود و ضمن وابسته ساختن آن به واردات سوخت هسته ای آن را از منظر تکنولوژی و جایگاه هسته ای در شرایطی مساوی با سایر کشورهای خلیج فارس قرار می دهد. این طرح در صورتی می تواند در چارچوب سیاست هسته ای کنونی ایران موفقیت آمیز باشد که بر غنی سازی در منطقه مبتنی باشد و مانع از توسعه تکنولوژی هسته ای بومی نشود. اما با توجه به اینکه هدف اصلی طرح بیش از آنکه بر توسعه توانایی هسته ای کشورهای خلیج فارسی مبتنی باشد توقف پیشرفت هسته ای ایران را مدنظر دارد تغییرات اساسی در آن با دشواری روبه رو شد.

● نتیجه گیری

برجسته شدن برنامه هسته ای ایران از سال های ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۱ و واکنش های کشورهای خلیج فارس به این برنامه درقالب های مختلف مولفه جدیدی را وارد محیط امنیتی منطقه ای نموده است. با توجه به تداوم برنامه هسته ای ایران و سیاست هسته ای جدید کشورهای خلیج فارس مبنی بر آغاز برنامه های هسته ای به صورت مشترک در قالب شورای همکاری خلیج فارس و جداگانه مسئله هسته ای به یکی از جدیدترین و مهم ترین مولفه های روابط و امنیت منطقه ای در خلیج فارس تبدیل شده است.

رژیم های خلیج فارس در حال تعقیب راهبردی چندسطحی هستند که ازیکسو هدف آن جلوگیری از گسترش خصومت ها و تنش ها با ایران و عدم استفاده از گزینه نظامی در قبال این کشور است و از سویی دیگر بر اتکا همزمان به سازمان ها و بازیگران بین المللی و تلاش های منطقه ای در جهت اعمال فشار بیشتر بر ایران و توقف برنامه هسته ای آن تاکید دارد.

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از مرکز تحقیقات استراتژیک ۱۳/۱۱/۸۷