توسعه فضایی ایران در خطر تحریم

مسیر پرسنگلاخ فناوری راهبردی خدمات فضایی

گزارش‌های منتشرشده در برخی رسانه‌ها حاکی از آن است که تحریم‌ها در حال گسترش به برنامه موشکی ایران هستند. در این میان، فناوری ماهواره‌برها که از فناوری‌های کلیدی برنامه فضایی ایران است نیز مورد تهدید قرار گرفته است. تلاش برای توقف توسعه این فناوری بسیار مهم در حالی صورت می‌پذیرد که همه قدرت‌های فضایی جهان، از فناوری ماهواره‌برها به‌عنوان یک فناوری راهبردی برای گرفتن نبض بازار تجارت خدمات فضایی در آینده یاد می‌کنند و تمام تلاش خود را برای پیش‌افتادن از یکدیگر در این عرصه به کار بسته‌اند. رسانه‌های رژیم صهیونیستی ادعا کرده‌اند واشنگتن به تهران اطلاع داده است با موشک‌های «شهاب ۳» مخالفتی ندارد، اما موشک‌های بالستیک دوربرد ایران را نمی‌پذیرد. به ادعای پایگاه صهیونیستی دبکا، واشنگتن معتقد است در توافق جامع هسته‌ای، باید موشک‌های با برد بیشتر از چهارهزارکیلومتر و مدل‌های موشک‌های «سجیل»، «سفیر» (ماهواره‌بر)، «سیمرغ» (ماهواره‌بر)، «عاشورا ۱» و «عاشورا ۲» محدود شوند.

گریز از وابستگی در صنعت فضایی

بحث محدودشدن ماهواره‌بر‌های «سفیر» و «سیمرغ» در حالی مطرح می‌شود که هم‌اکنون تمامی کشورهای صاحب فناوری فضایی، با پی‌بردن به اهمیت استقلال، در دسترسی به فضا، توسعه ماهواره‌برهای بومی را جزو اصلی‌ترین برنامه‌های فضایی خود قرار داده‌اند. توسعه سامانه‌های فضایی به‌ویژه ماهواره‌ها، بدون برخورداری از ماهواره‌برهایی که بتوانند آنها را در مدار قرار دهند، وابستگی صنعت فضایی را به‌دنبال خواهد داشت. در حال حاضر، فضا به یک حوزه جدید اقتصادی تبدیل شده است و فعالیت‌های تجاری در این عرصه به طور خیره‌کننده‌ای هر روز پررنگ‌تر می‌شود؛ به همین دلیل بسیاری از کشورها به دنبال آن هستند که توانمندی خود را در انجام پرتاب‌های فضایی به حدی گسترش دهند که علاوه بر بی‌نیازشدن از دیگران، محل رجوع سایر کشورها برای فرستادن ماهواره‌ به فضا قرار گیرند. به گفته کارشناسان، بازار بزرگ تجارت فضایی آینده در انحصار قدرت‌هایی قرار خواهد گرفت که توانمندهای خوبی برای قراردادن ماهواره در فضا کسب کرده باشند.

از دست‌رفتن نقاط مداری

با وجود آنکه ایران در میان ۱۲ کشوری قرار دارد که توانایی پرتاب با کمک ماهواره‌بر بومی را دارند، سایه شوم این انحصار از هم‌اکنون بر سر کشور ما افتاده است؛ به‌گونه‌ای که عدم برخورداری از یک ماهواره‌بر مناسب، موجب شد تا ایران نتواند در زمان مقرر، ماهواره‌های خود را در مدار قرار دهد و دو نقطه مداری خود را که جزو سرمایه‌های کشور بود، از دست داده و برای نگهداری آخرین نقطه مداری خود با چالش‌های جدی مواجه شود. حفظ نقاط مداری ایران که در دهه ۵۰ به تملک کشورمان درآمدند، هنوز از جدی‌ترین چالش‌های پیش‌روی ایران در حوزه فضاست. این نقاط، روی مدار منحصربه‌فردی در فضا قرار دارند که روی خط استوا قرار گرفته است و با قرارگرفتن ماهواره در این مدار، موقعیت آن نسبت به زمین ثابت می‌ماند که این ویژگی بسیار مهمی برای ماهواره‌های تجاری است. تعداد این نقاط بسیار محدود است و برخی از آنها از ارزش بسیار بالایی برخوردارند. سه نقطه مداری ایران به دلیل اشراف‌داشتن بر خاورمیانه، اروپا و شرق آسیا، راهبردی محسوب شده و چشم طمع بسیاری از کشورها را به خود دوخته‌اند. شوربختانه چندی پیش در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام شد دو نقطه مداری از دست ر‌فته و اتحادیه بین‌المللی مخابرات راه‌دور که وظیفه تخصیص این نقاط به کشورها را بر عهده دارد، در حال واگذاری سومین نقطه مداری ایران به کشورهایی همچون قطر یا عربستان است. ایران برای حفظ این نقاط مداری، باید در زمانی مشخص، ماهواره‌های خود را در این مکان‌ها مستقر می‌کرد. به دلیل عدم برخورداری از ماهواره‌بر مناسب، مسوولان تلاش کردند تا با جلب رضایت کشورهای صاحب فناوری، با پرداخت هزینه‌هایی تا چندین برابر حالت معمول، از ماهواره‌ها یا پرتابگرهای آنها استفاده کنند که این تلاش‌ها به بن‌بست رسید.

سفر به فضا با «ترامپولین»!

حوادث اخیر اوکراین و به راه‌افتادن دور جدیدی از برخوردهای سیاسی در عرصه فضا بین روسیه و آمریکا نشان داد مساله انحصار در پرتاب‌های فضایی یک مساله بین‌المللی است. به دنبال این حوادث، در ابتدا ناسا اعلام کرد روسیه را تحریم کرده و همکاری‌های مشترک دو کشور به جز فعالیت‌های مربوط به ایستگاه فضایی بین‌المللی فعلا به تعلیق درمی‌آید. اما روسیه در پاسخ به این تصمیم، موضعی سخت‌تر گرفت و با تکیه بر توانمندی خود در پرتاب‌های فضایی و باتوجه به وابستگی آمریکا به روسیه برای فرستادن فضانورد به ایستگاه فضایی بین‌المللی، در یک واکنش تحقیر‌آمیز اعلام کرد از این به بعد، روسیه آمریکایی‌ها را به فضا نمی‌برد و آنها باید از «ترامپولین» (یک وسیله تفریحی در شهربازی‌ها) برای این کار استفاده کنند. همچنین موتورهای فضایی روسی مورد استفاده در برخی ماهواره‌برهای آمریکا دیگر در اختیار این کشور قرار نخواهد گرفت. تحقیر آمریکا به‌عنوان یک ابرقدرت جهانی، با بودجه‌ فضایی بیش از سه‌برابر بودجه فضایی روسیه، تنها به دلیل وابستگی آمریکا به فناوری‌های پرتاب روسی اتفاق افتاد. توفان انتقادات در آمریکا پس از این حادثه موجب شد سیاستگذاران این کشور برای شتاب‌دادن به برنامه‌های مربوط به توسعه فناوری‌های پرتاب، آنها را در اولویت‌های اساسی و فوریتی قرار دهند.

انگیزه‌های اقتصاد در فعالیت‌های فضایی

حوادث سیاسی اخیر هرچند موجب توجه بیشتر قدرت‌های فضایی به توسعه ماهواره‌برها شد، اما روند جهانی گرایش به ساخت ماهواره‌برهای بومی پیش از این آغاز شده بود. یکی از انگیزه‌های اصلی این حرکت، در دست‌گرفتن گلوگاه‌ اقتصاد فضایی جهان در آینده است. با وجود آنکه بازار ماهواره‌برها، سهم اندکی از کل گردش مالی صنعت فضا در جهان را دارد؛ اما نقش راهبردی ماهواره‌برها در اقتصاد فضایی آینده انکارناپذیر است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۳ از ۸۱پرتاب تجاری انجام‌شده، ۳۲پرتاب توسط ماهواره‌برهای روسی، ۱۹پرتاب توسط آمریکا، ۱۵پرتاب توسط چین انجام شده و اروپا نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مشتریان این بخش، تنها هفت‌پرتاب را انجام داده است. شاید همین احساس نیاز در اروپا باعث شده تا مقامات سازمان فضایی اروپا اعلام کنند اروپا باید استقلال خود را در دسترسی به فضا تقویت کند. این گفته مقامات اروپایی در حد حرف نمانده و توسعه ماهواره‌برها مدت زیادی است که به‌عنوان برنامه اصلی این سازمان مطرح است. به گزارش رسانه‌ها در سال ۲۰۱۱ در میان ۱۱ برنامه مصوب سازمان فضایی اروپا، توسعه ماهواره‌برها با تخصیص ۱۵/۳درصد کل بودجه این سازمان، به‌عنوان سومین اولویت در میان ۱۱برنامه سازمان فضایی اروپا مطرح شده بود. کشورهای عضو اتحادیه اروپا هم‌اکنون از ماهواره‌بر «آریان ۵» با توانایی حمل ۱۶تن و سایوز۲ با توانایی حمل ۷/۸تن به مدار پایینی زمین با ارتفاعی مابین ۱۶۰ تا دوهزارکیلومتر بهره می‌گیرد. این اتحادیه، قطعات سایوز۲ را از روسیه خریداری کرده و آنها را مونتاژ می‌کند. سازمان فضایی اروپا در برنامه‌های آتی خود علاوه بر ارتقا‌ی ماهواره‌‌بر «آریان۵»، توسعه یک ماهواره‌بر به نام «وگا» برای فرستادن ماهواره‌های کوچک ۳۰۰ تا ۱۵۰۰کیلویی به فضا را در دستور کار دارد. اولین پرتاب «وگا» در سال ۲۰۱۲ انجام شد.

رویای مردان یخی

روسیه نیز به‌عنوان اصلی‌ترین بازیگر دنیای پرتاب‌های فضایی در جهان، به شدت برنامه توسعه ماهواره‌برهای خود را پیگیری می‌کند. این کشور که تا دهه ۱۹۹۰ با وجود توانمندی‌های زیاد خود، وارد بازار جهانی ماهواره‌برها نشده بود؛ پس از این تاریخ و به دنبال بروز بحران‌های مالی، برای تامین بودجه به پرتاب‌های تجاری روی آورد و به سرعت توانست بیشترین سهم پرتاب‌های فضایی جهان را از آن خود کند. این کشور هم‌اکنون توسعه خانواده ماهواره‌بر «آنگارا» را با هدف صیانت از استقلال روسیه در دسترسی به فضا و کاهش وابستگی این کشور به پایگاه فضایی بایکانار قزاقستان در دستور کار دارد. این ماهواره‌بر‌ها که از سوخت ایمن‌تر کروژن و اکسیژن مایع بهره خواهند گرفت، قادر به حمل دو تا ۴۰تن به مدار پایینی زمین خواهند بود و احتمالا جایگزین ماهواره‌بر قدیمی سایوز می‌شود که فقط می‌تواند ۷/۵ تن محموله را به این مدار حمل کند. روسیه همچنین قصد دارد ماهواره‌بر «پروتون» را که در حال حاضر می‌تواند تا ۲۰تن محموله را در مدار پایینی زمین قرار دهد، ارتقا داده و از آن یک ماهواره‌بر فوق سنگین برای حمل

۴۵ تا ۷۵تن محموله به مدار پایینی زمین بسازد. با وجود عزم جدی روسیه برای ارتقای توان پرتاب‌های فضایی، این کشور برنامه توسعه امکانات پرتاب‌های سرنشین‌دار خود را در حال حاضر کنار گذاشته است. از طرفی دیگر، روسیه برنامه گسترده‌ای را برای ساخت پایگاه‌های پرتاب فضایی جدید دنبال می‌کند. این مسیری است که چین نیز در پیش گرفته است.

اژدهای زرد در راه فضا

چین نیز که‌‌ توانسته خود را به‌عنوان یکی از سه قدرت بزرگ جهانی در زمینه پرتاب‌های فضایی مطرح کند، هم‌اکنون بنا به سیاست‌های ابلاغ‌شده در سند سیاستگذاری اداره فضای ملی این کشور، ایجاد خدمات پرتاب تجاری را به‌عنوان یکی از اهداف فوری و کوتاه‌مدت خود دنبال می‌کند. این کشور در حال حاضر توسعه بیش از هشت خانواده از ماهواره‌برها را دنبال می‌کند که بیشترین وزن محموله قابل‌حمل توسط آنها به مدار پایینی زمین حدود هشت‌تن گزارش شده است. این در حالی است که چین توسعه ماهواره‌برهایی با قابلیت حمل ۷۰ تن به مدار پایین زمین را نیز تا سال ۲۰۲۴ در دستور کار قرار داده است.

نگاه ویژه‌ هند به خدمات ماهواره‌ای

یکی از پرکارترین سازمان‌های فضایی جهان را می‌توان سازمان فضایی هند دانست، این کشور نگاه ویژه‌ای به گسترش کاربردهای خدمات ماهواره‌ای در سرتاسر هند داشته است. به این ‌ترتیب این کشور تاکنون ماهواره‌های بسیاری را با کمک ماهواره‌برهای بومی خود در مدار قرار داده است. هند در سال ۱۹۸۰ صاحب ماهواره‌بر شد و خانواده SLVها را بنا نهاد. طی سال‌های متمادی، چهار نمونه از این ماهواره‌برها ساخته شد که سنگین‌ترین آنها می‌تواند تا پنج‌تن محموله را به ارتفاع پایینی زمین ببرد. هم‌اکنون سازمان فضایی هند در حال ارتقای این ماهواره‌برها تا ظرفیت ۱۰تن است.

ژاپن، شیفته گردش مالی صنعت فضایی جهان

بازار روبه‌رشد ماهواره‌برها که بر اساس گزارشی از موسسه اسپیس‌فاندیشن در سال ۲۰۰۹ بالغ بر۴/۵ میلیارد‌دلار و معادل سه‌درصد گردش مالی صنعت فضایی جهان را تشکیل می‌داد، سازمان فضایی ژاپن را نیز به خود جذب کرده است. این سازمان هم‌اکنون پرتاب‌های زیرمداری خود را که ارتفاعی کمتر از مدار پایینی زمین دارد، با ماهواره‌بر «S-۵۲۰» انجام می‌دهد که توانایی حمل هزارو۹۰۰کیلوگرم محموله را داراست. اما مهم‌ترین ماهواره‌بر این کشور در حال حاضر با نام «H۲A» شناخته می‌شود که توانایی قراردادن ۱۰ تا ۱۵تن محموله را در مدار پایینی زمین دارد. با وجود تلاش‌های سازمان فضایی ژاپن برای توسعه ماهواره‌برها، این کشور نیز مانند روسیه برنامه توسعه فضاپیمای سرنشین‌دار «HTV-۱» خود را به حالت تعلیق درآورده است.

پیشرفت‌های سریع و شگفت‌آور ایران

در میان کشورهای صاحب فناوری پرتاب، ایران نیز تاکنون توانسته با توسعه ماهواره‌بر «سفیر» که قادر به حمل ۶۰کیلوگرم در مدار پایینی زمین است برای خود جایگاهی کسب کند و در حال حاضر برای دستیابی به ظرفیت صدکیلوگرم که لازمه فرستادن ماهواره‌های عملیاتی به مدار است، در حال تلاش برای ساخت ماهواره‌بر «سیمرغ» است. گفته می‌شود ایران علاوه بر این، برنامه‌ای را برای ساخت ماهواره‌بر سنگین‌تر «ققنوس» دارد. پیشرفت ایران در ساخت ماهواره‌برهای بومی به اذعان کارشناسان جهانی بسیار سریع و شگفت‌آور بوده است، اما حوادث جدید و زمزمه‌های گسترش تحریم‌ها به بخش ماهواره‌برهای ایران، در حال حاضر چالشی جدی بر سر راه توسعه این فناوری مهم است. بنابراین مذاکره‌کنندگان با کشورهای غربی با وقوف به اهمیت این فناوری در آینده اقتصاد ایران باید جنبه‌های تجاری ماهواره‌برها را مورد توجه قرار داده و اجازه وارد کردن این فناوری‌ صلح‌آمیز را به روی میز تحریم‌ها ندهند.

محمدامین آهنگری

عباس خاراباف