در حریم قدس گل رویان

نگاهی به ساقی نامه سرایی در ادب فارسی و گذری بر ساقی نامه امام خمینی ره

الا یا ایهاالساقی زمی پر ساز جامم را

که از جانم فرو ریزد هوای ننگ و نامم را

از آن می ریز درجامم که جانم را فنا سازد

برون سازد زهستی هسته نیرنگ و دامم را

از آن می ده که جانم را ز قید خود رها سازد

به خود گیرد زمامم را فرو ریزد مقامم را

از آن می ده که درخلوتگه رندان بی حرمت

به هم کوبد سجودم را به هم ریزد قیامم را

نبودی درحریم قدس گلرویان میخانه

که از هر روزنی آیم گلی گیرد لجامم را

روم در جرگه پیران از خود بی خبر شاید

برون سازند از جانم به می افکار خامم را

تو ای پیک سبک باران دریای عدم از من

به دریا دار آن وادی رسان مدح و سلامم را

به ساغر ختم کردم این عدم اندر عدم نامه

به پیر صومعه برگو ببین حسن ختامم را

● تاریخچه

ساقی نامه یکی از گونه های رایج در ادبیات غنایی و کلاسیک شعر و ادب پارسی است که سابقه ای طولانی و تقریبا همسنگ با خود شعر پارسی دارد. این گونه شعری با فردوسی در شاهنامه ماندگارش آغاز شد، فخرالدین اسعدگرگانی در مثنوی ای که اکنون نشانی از آن نیست، اما برخی از ابیات آن در فرهنگ جهانگیری به عنوان شاهد مثال آمده است، آن را ادامه داد تا اینکه نظامی پای به عرصه شعر و داستان سرایی گذاشت.

نظامی در اسکندرنامه و خصوصا درشرف نامه آن، در آغاز هر داستان، دو بیت سروده است که این بیت ها همان ساقی نامه ها می باشند. تعداد این ابیات فراوان و به حدود ۲۰۰ بیت می رسد. بعضی از پژوهشگران از همین منظر، نظامی را مبتکر ساقی نامه سرایی در ایران دانسته اند.

پس از نظامی، شاگردان مکتب خمسه سرایی او که کم هم نیستند، به سرایش ساقی نامه ها ادامه دادند، که از آن جمله، می توان به امیرخسرو دهلوی و خواجوی کرمانی اشاره کرد. عراقی و سلمان ساوجی، نفرات بعدی بودند که طبع خود را در این میدان آزمایش کردند تا اینکه نوبت به حافظ رسید.

حافظ نخستین شاعری است که ساقی نامه را که تا قبل از او غیرمستقل بود و در آغاز داستان ها می آمد، رها و مستقلانه وارد شعر کرد. البته پیش درآمد این استقلال را سلمان ساوجی و عراقی بنیاد نهاده بودند، اما حافظ، حافظانه و آن گونه که زیبنده اوست، در این راه گام نهاد.

پس از حافظ، جامی در قرن نهم، سر رشته را گرفت تا اینکه زمانه به پایان دوره تیموریان و آغاز صفویه رسید. در این دوره شاهد اوج گرفتن ساقی نامه ها هستیم، به گونه ای که برخی از شاعران این عصر حتی تا چهارهزاروپانصدبیت نیز به سرایش اشعاری با مضمون ساقی نامه سرایی می پردازند. از معروف ترین شاعران دوره صفویه که دارای ساقی نامه هستند، می توان به نوعی خبوشانی، حکیم پرتوی، ظهوری ترشیزی، میررضی الدین آرتیمانی و وحشی بافقی اشاره کرد. در این زمان آن قدر شمار علاقه مندان به این گونه ادبی فراوان است که دو نویسنده به نام های عبدالنبی فخرالزمانی و میرعیسی به ترتیب به نوشتن تذکره میخانه و تذکره خمکده روی می آوردند و هریک می توانند به معرفی و شرح حال برخی از ساقی نامه سرایان زمان خود دست یازند. نکته جالب در این میان، این است که علامه امینی در کتاب ارزشمند خود به نام «الذریعه الی تصانیف الشیعه» نیز بدین موضوع حسن توجه نشان می دهد و به معرفی ۱۲۵ساقی نامه سرا می پردازد.

ساقی نامه سرایی به سیر حرکت خود در بستر تاریخ ادامه داد و در دوره قاجاریه، فتحعلی شاه نیز به سرایش اشعاری دراین قالب پرداخت. در دوره مشروطیت و بعد از آن ملک الشعرای بهار و هوشنگ ابتهاج توانستند اثری در همین زمینه از خود باقی گذارند. و سرانجام در بهار انقلاب اسلامی و دهه آغازین آن، امام خمینی(ره)، رهبر و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی، در طی اشعار خود، چند ساقی نامه نیز سروده است.

۲- تعریف و مضمون

ساقی نامه، ادامه خمریه سرایی است که از ادبیات عربی وارد زبان و ادبیات فارسی شد. خمریه، به مجموعه سروده هایی اطلاق می شد که شاعر وصفی تمام از مجلس میگساری و رباب و کباب درشعر خود مطرح می کرد. این شعر، شعری بود که کاملا جنبه واقعی داشت و از لحاظ محتوایی به رفتارهای نیمه حیوانی انسان که همان خوردن و آشامیدن و سرگرم شدن به بازی های شهوانی و پست است، می پرداخت. اتفاقا همین رویه، در آغاز ورود، آثار خودش را در برخی اشعار شعرای کلاسیک ما، مانند رودکی، بشار، فرخی و منوچهری گذارد، اما وقتی شاعران عرفان مدار ایران با آن رو به روشدند، به واژه های ویژه آن (می، ساقی، ساغر، میکده، خرابات، خمر، مغان، باده و...) معنی مجازی بخشیدند و مفاهیم عرفانی را وارد آن کردند و باعث شدند که ساقی نامه از مفهوم بی ارزش دیرین خود فاصله گرفته و حامل ارزشهای بلند معنوی شود. ساقی دراشعار ساقی نامه سرایان، درمعنی مجازی خود، استعاره ای از خداوند، پیامبر اکرم (ص)، ائمه (ع) یا بزرگان دینی است و دیگر انسانی چون شاعر و در مجلس باده گساری تصورنمی شود، زیرا در اشعار ساقی نامه، شاعر از ساقی پی درپی باده ای می خواهد که انواع و اقسام گرفتاری های روحی ومشکلات درونی او و حتی جامعه اش را برطرف کند و طبیعی است که چنین کسی که طرف خطاب قرارمی گیرد، بایستی دارای قدرتی فراتر ازتوان انسان زمینی باشد.

مشخصه ساقی نامه این است که شاعر معمولاً و دربیشتر سرایش های خود، بیت آغازگر را با خطاب به ساقی می سراید و سپس از او باده های مختلف و متعدد طلب می کند و توضیح می دهد که هر باده را برای برطرف کردن چه مشکلی یا برای مدد رساندن به چه چیزی می خواهد. پر واضح است که باده این شعر نیز دیگر آن نوشیدنی مسکر از خود برنده انسان نیست، و شاعر با قید شباهت و برای تجسم آمال خود، معنی عرفانی از آن خواسته است.

۳- ساقی نامه سرایی امام(ره)

حضرت امام خمینی (ره) که نگاهی هنرمندانه و فرهیخته به شعر داشتند، در دیوان ارزشمند خود، چند غزل به سبک ساقی نامه سروده اند. البته عناصر ساقی نامه ای در اشعار دیگر ایشان نیز پراکنده است، اما همین که مشخصاً و با محور قرار دادن این گونه شعری ، بدان اقبال نشان داده اند، نشان از توجه، مطالعه و دقت ایشان است به سنت های شعری ادبیات پارسی. مهم تر از این، آنچه توجه هر پژوهشگر را به خود جلب می کند، این است که امام در طی این چهارساقی نامه، همان شیوه های سنتی و کهن ساقی نامه سرایی را که در طول تاریخ ادب همواره رعایت می شده، در اشعار خود حفظ می کنند و نشان می دهند که به سنت های ادبی ایران عزیز پایبند هستند و دراین زمینه مطالعه دارند.

۴- تجلیل درونی ساقی نامه

گذر از خودیت خود و نفس انسانی را زیر پا گذاشتن و کنترل آن را به دست گرفتن، یکی از مفاهیم رایج در ادبیات عرفانی است و پلکانی محسوب می گردد برای سیر حرکت آسمانی انسان، که پیوست شدن تهذیب و تزکیه نفس و مراقبت دائمی از آن، و طی مراحل تخلیه و تحلیه و تجلیه، بر این روند روبه تعالی بسیار اثر سازنده و نیک دارد. در این راه، آنچه مانع حرکت انسان عارف می شود، زیورها و زینت ها و نام ها و رنگ ها و نیرنگ ها و ننگ هاست؛همه آنچه که مردمان عادی آن ها را برای خود، یک اصل اساسی در زندگی دنیوی به حساب آورده اند. امام (ره) دراین غزل کوتاه که به شیوه ساقی نامه های سنتی سروده اند، خواهان آن هستند که به کمک خداوند و بزرگان پاک آسمانی - که دراین غزل کاملاً نمادین و استعاری، آن ها را در لفظ «ساقی» بیان کرده اند؛ زیرا روش هنری شعر، صریح گویی نیست و ذاتش بر ایهام و حتی ابهام است- بتوانند از حجاب نفسانی خود بیرون آیند و خویشتن را به مقام والای «فنا»برسانند.

۵- پـیشنهادی به صاحبان طریقت

بدیهی است قصد نویسنده تشریح غزل عرفانی امام (ره) نیست و این مهم، زبدگان و صاحبان خاص خود را می طلبد. آنچه نویسنده را دراین یاد کرد کوتاه قصد بود، آشنا کردن خوانندگان گرامی است با یکی از گونه های متداول شعری و مهارت و زبردستی حضرت امام خمینی(ره) در سرایش آن.

بدون شک تحلیل و تشریح مفاهیم بلندی که حضرت امام در لابه لای اشعار عرفانی خود گنجانده اند، چنانچه با زبانی ساده و صمیمی و به زبان و قلم آشنایان اهل، برای جوانان نمایانده شود، هم مقام عرفانی آن بنده مخلص خدا بهتر نشان داده خواهد شد و هم جوانان مشتاق با مضامین ناب عرفان اسلامی آشنا می شوند.

محمدحسن مقیسه

منابع:

۱- دیوان شعر-حضرت امام خمینی(ره).

۱/۱- تاریخ ادبیات درایران، ذبیح الله صفا.

۲- شعر وادب فارسی، زین العابدین مؤتمن.

۳-لغتنامه دهخدا.

۴- ساقی نامه ها، سید احمد حسینی کازرونی.