پنجشنبه, ۲۷ دی, ۱۴۰۳ / 16 January, 2025
بررسی آثار پیوستن ایران به سازمان جهانی تجارت به منظور شناسایی عوامل محیطی اثرگذار بر راهبرد شركتهای قطعه سازخودرو
● مقدمه
در دنیای امروز یكی از بحث انگیزترین ونگران‌كننده‌ترین موضوعها در صنعت و اقتصاد،تجارت در بازار جهانی است و این مسئله كه باورود به چنین دنیایی باید منتظر چه پیامدهایی‌بود؟ و روند پیوستن به سازمان تجارت جهانی‌چه چالشهایی پیش روی كشورهای در حال‌توسعه و كمتر توسعه‌یافته قرار خواهد داد؟
حجم عظیم صادرات و واردات در محدوده‌این سازمان خود گویای بزرگی دنیای رقابت‌جهانی است، به طوری كه در حال حاضر بیش ازیكصد و چهل كشور جهان كه در حدود ۹۰ درصدتجارت جهانی را در اختیار دارند در این سازمان‌عضویت دارند و با پیوستن یكی قدرتمندترین‌قطبهای اقتصادی و صنعتی دنیا یعنی چین به۱WTO، جایگاه این سازمان بیش از پیش درصحنه تجارت بین‌المللی ارتقا یافته است.
از سوی دیگر به دلیل اهمیت خاص صنعت‌در هر كشور و میزان اختصاص مبادلات تجاری‌بین اعضای سازمان جهانی تجارت به تولیدات‌صنعتی، می‌توان به راحتی به جایگاه این بخش درارتقا و بقای موفقیت‌آمیز كشورها در رقابتهای‌تجاری بین‌المللی پی برد. بدین ترتیب پذیرفتن ویا نپذیرفتن عضویت در WTO یك انتخاب ساده‌از بین چند راه حل نیست بلكه كشورهایی مانندایران به طور منطقی مجبور به عضویت درسازمان جهانی تجارت هستندو چنین رویدادی‌باعث ایجاد تحول بزرگی در تمام ابعاد و بخشهای‌صنعتی آنها می‌شود.
با آنكه پیوستن هر كشور به WTO با تمام‌تأثیرهای مثبت و منفی آن بر كل اقتصاد همراه‌است، اما میزان این تأثیرها بر اساس میزان‌سرمایه‌گذاری، اهمیت جهانی آن، میزان مبادلات‌تجاری و غیره در هر بخش متفاوت است. در این‌میان، صنعت در لبه تیز تأثیرپذیری و تحول‌بنیادین قرار دارد. چون صنعت حتی در كشور ایران‌دارای بخشهای مختلف است و پرداختن به همه‌آنها در این مجال امكان‌پذیر نیست باید به صورت‌بخشی و متمركز اثرهای پیوستن ایران به سازمان‌جهانی تجارت با توجه به ویژگیهای خاص آن‌بخش مورد توجه قرار گیرد و صنعت قطعه‌سازی‌خودرو به علت اهمیت خاصی كه در سالهای اخیرپیداكرده است موضوع اصلی این تحقیق بوده‌است.
بسیاری بر این باورند كه آینده صنعت‌خودروی ایران در گرو میزان رشد و توسعه‌صنعت قطعه‌سازی است و حتی آینده آن راروشنتر از خودروسازی می‌دانند. البته در این موردكه صنعت قطعه‌سازی ایران جایگاه نسبتٹ ضعیفی‌در بازارهای بین‌المللی دارد و هنوز خود را آماده‌پرش به سوی رقابتهای جهانی نكرده است جای‌هیچگونه شكی باقی نیست، به خصوص كه این‌صنعت هنوز بسیار جوان است، و اگر چه از سابقه‌چهل ساله برخوردار است ولی فعالیت اساسی دراین بخش عمری بیش از یك دهه ندارد. به دلیل‌پتانسیلهای مناسب و مهمتر از آن دارا بودن مزیت‌نسبی، صنعت قطعه‌سازی با كوشش مستمرصاحبان آن شرایطی كاملا متفاوت از سایربخشهای صنعت یافته است. از یك سو حجم‌عظیم سرمایه‌های به كار رفته در آن و از سوی‌دیگر ایجاد نظامهای مهندسی و مدیریت كیفی برویژگیهای این بخش از صنعت افزوده است. درواقع این صنعت علی‌رغم نقاط ضعف فراوان ومشكلات پیش روی جامعه صنعتی كشور، ازوجود قطعه‌سازان با انگیزه برخوردار است.
آنچه در صنعت قطعه‌سازی بیش از همه به‌چشم می‌خورد، شكل‌گیری قطعه‌سازی از ابتدا ودر نهایت رشد و توسعه آن از سالهای ۱۳۷۰ به‌بعد بدون دارابودن برنامه راهبردی است. برنامه‌ای‌كه با توجه به گذشته این صنعت و پیش‌بینی‌آینده، مسیر توسعه و پیشرفت آن را با دقت و با انعطاف‌پذیری لازم طراحی و تنظیم كند. درمحیط پیچیده و ظریف دنیای رقابتی امروز، هیچ‌سازمان اقتصادیی بدون داشتن یك برنامه‌ریزی‌صحیح و اصولی قادر به ادامه حیات نخواهد بود.این واقعیت وقتی دارای اهمیت بیشتری می‌شودكه مسئله پیوستن به WTO و ورود به بازارهای‌جهانی از یك سو و برنامه ریزی برای یك بخش‌مهم و دارای مزیت نسبی صنعت (قطعه‌سازی) ازسوی دیگر مطرح باشد. اگرچه برنامه‌ریزی‌راهبردی همه نیازهای آینده صنعت قطعه‌سازی رابه تفصیل بیان نمی‌كند، ولی چارچوبی برای‌تصمیم‌گیری و آینده نگری مدیران فراهم می‌سازد.
به منظور دستیابی به مجموعه تصمیمات وفعالیتها و اجرای راهبرد طراحی شده برای رسیدن‌به هدفهای قطعه‌سازی، روشهای گوناگونی وجوددارد كه نیاز به طی یكسری مراحل گسترده و گاه‌پیچیده و زمان بر دارد. یكی از مسیرهای طی شده‌برای دستیابی به جهت‌گیری راهبردی در صنعت‌قطعه‌سازی در تحقیق حاضر استفاده شده است. دراین جا قصد داریم از یك سو شناسایی فرصتها وتهدیدهایی را كه در شرایط حاضر در پیش روی‌صنعت قطعه‌سازی است، و از سوی دیگر نقاطضعف و قوت شركتهای قطعه‌سازی ایران در حال‌حاضر و قبل از ورود به سازمان جهانی تجارت راشناسایی و در نهایت جهت‌گیری راهبردی مناسبی‌برای این شركتها در چهارچوب الزامات پیوستن به WTOتدوین كنیم.
از آنجا كه الگوهای رایج و عنوان شده به‌منظور تنظیم و تدوین برنامه‌ریزی راهبردی بسیارمتنوع و گسترده است اتخاذ هر یك از آنها بستگی‌تام به محیط مورد نظر دارد. این در حالی است كه‌از یك سو صنعت قطعه‌سازی خود دارای‌ویژگیهای منحصر به فردی است و از سوی دیگرجامعه قطعه‌سازی ایران به علت عوامل متعدد ازحساسیتهای خاصی بر خوردار است. وجود این‌موارد اتخاذ شیوه جهت‌گیری راهبردی را به شدت‌تحت تأثیر قرار می‌دهد، و همین مسائل باعث‌شده است كه در تحقیق حاضر تنها انتخاب یكی ازروشهای برنامه‌ریزی راهبردی به طور مطلق مدنظر قرار نگیرد و گرچه الگوی حاضر بر اساس‌تحلیل ۲SWOT است اما از سایر الگوها نظیرمدل رقابتی دكتر نوری و راسل فورد۳ نیز استفاده شده است.
۱) سازمان جهانی تجارت
WTO به عنوان مهمترین عامل اثرگذار بیرونی ومسئله‌ای كه كل تحقیق با توجه به آن شكل گرفته،به گونه‌ای مرتبط با صنعت خودرو و قطعه‌سازی‌مورد بررسی قرار گرفته است. این سازمان باتاسیس در سال ۱۹۹۵ و در ادامه فعالیتهای جهان‌شمول كردن تجارت بین كشورها درگات خود را به‌عنوان گسترده‌ترین سازمان تجاری در دنیا مطرح‌كرده است. امروز یكصد و چهل و چهار كشورجهان در این سازمان عضویت دارند و تنهاكشورهایی چون افغانستان، عراق، سودان، ایران وكوبا تاكنون به این سازمان نپیوسته‌اند.
WTO همچون گات سه هدف اصلی ارتقای‌سطح زندگی، تأمین اشتغال كامل در كشورهای‌عضو و همچنین توسعه تولید و تجارت وبهره‌وری از منابع جهانی را دنبال می‌كند.
تأثیر پیوستن به سازمان جهانی تجارت براقتصاد، قیمت تمام شده كالا، كیفیت،سرویس‌دهی مناسب، اطلاع‌رسانی شفاف و به‌موقع و صادرات مبتنی بر ویژگیهای مورد پذیرش‌بازارهای بین‌المللی اجتناب‌ناپذیر است. بدین‌ترتیب می‌توان دید كه سازمان جهانی تجارت باتأثیر مستقیم و عمیق بر تمامی موارد حاكم برصنعت و به ویژه قطعه‌سازی، این بخش مهم ازصنعت را به گونه‌ای جدی تهدید می‌كند.
۲) بررسی وضعیت صنعت در ایران
صنعت در ایران به دلیل احاطه كلی بر تمامی‌بخشها و زیر مجموعه‌های خود تأثیرهای فراگیرو غیر قابل چشم‌پوشی بر قطعه‌سازی می‌گذارد. درواقع مواردی مانند بودجه سالانه، برنامه‌ریزی‌راهبردی كل صنعت كشور (اگر وجود داشته باشد)همراه با برنامه‌های دراز مدت و كوتاه مدت وغیره، بخشهایی چون قطعه‌سازی را عمیقٹ متأثرمی‌سازد. با نگاهی به آمارهای موجود می‌توان صنعت‌را به اختصار بدین گونه معرفی كرد.
ـ وابستگی شدید رشد صنعت به درآمدهای‌ارزی حاصل از فروش نفت
ـ نقش ضعیف صنعت در تأمین عوامل مؤثر برعرضه و تقاضای محصولات خود
ـ وجود رشدی غیر اصیل حاصل از مواردی‌چون افزایش ارزش افزوده نفت، استفاده ازظرفیتهای بكر و خالی موجود و استفاده ازاعتبارات خارجی
ـ كاهش میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به‌علت فقدان امنیت اجتماعی، سیاسی واقتصادی
ـ ظهور پدیده خصوصی‌سازی با روندی كند
ـ كاهش نرخ رشد روند اشتغال در كارگاههای‌بزرگ صنعتی در بیشتر زیر ساختهای صنعت
۳) بررسی وضعیت صنعت خودروسازی در ایران
بخش صنعت خودروسازی به دلیل ارتباطتنگاتنگ و ویژه خود با قطعه‌سازی، مهمترین‌بخش اثرگذار بر صنعت قطعه‌سازی است، به‌طوری كه ۸۰% ارزش افزوده هر خودرو متعلق به‌صنعت ساخت قطعات خودرو است۵. با این‌وجود نحوه شكل‌گیری ساختار این دو بخش ازصنعت به صورت برعكس بوده است، به طوری‌كه نیاز خودروسازان داخلی به قطعات و قوانین وعوامل حاكم بر محیط سیاسی و اقتصادی كشورآنها را وادار به شكل‌دهی، ارتقا و توسعه شركتهای‌قطعه‌سازی كرده است بدین ترتیب كاملا واضح‌است كه این عامل محیطی چه نقش گسترده‌ای درصنعت قطعه‌سازی بازی می‌كند.
در سالهای بعد از جنگ به دلیل عواملی‌چون محاصره اقتصادی، كم شدن درآمد ارزی وغیره، خودروسازان به فكر جایگزینی واردات‌افتادند. بدین ترتیب كه قطعه‌سازی را كه قبلا به‌طور غیر تخصصی كار می‌كردند وادار به تخصصی‌كردن فعالیتهای خود كردند. همچنین بسیاری ازقطعه‌سازان در این دوره به وجود آمدند. در عین‌حال خودروسازان شروع به تأسیس سازمانهای‌طراحی - مهندسی برای طبقه‌بندی فعالیتهای‌قطعه‌سازان كردند و در پی همین اقدام، درجه‌بندی‌قطعه‌سازان و تقسیم آنها به رده‌های ۱، ۲ و ۳شروع شد.
در واقع‌پیچیدگی روابطخودرو و قطعه‌سازی‌تأثیرات هر یك را بر دیگری به عنوان مهمترین‌عامل خارجی اثرگذار به طور عام مطرح می‌كند واز آنجا كه قطعه‌سازی براساس برنامه‌ریزیها وتصمیمات اتخاذ شده از جانب صنعت‌خودروسازی مسیر توسعه را پیموده است، اثر این‌عامل محیطی بر قطعه‌سازی به مراتب بیشتر ومشهودتر است.
۴) شناسایی الزامات پیوستن به WTO در رابطه باخودرو و قطعه‌سازی
شناسایی این الزامات به عنوان مرجعی كه اساس‌كار بر پایه آن طرح‌ریزی می‌شود، بسیار مهم وضروری است. بدین ترتیب الزاماتی كه مربوط به‌صنعت خودروسازی و به تبع آن قطعه‌سازی‌هستند از بین تمامی الزامات پیوستن به WTOشناسایی و جدا شده‌اند كه به طور خلاصه به شرح‌زیر است :
۱) كلیه محدودیتهای خودرو باید لغو شود
۲) تعرفه ورود خودرو و قطعات آن باید طبق یك‌برنامه كاهشی و سرعت كاهش آن چشمگیرباشد و طی مدت كوتاهی این اتفاق صورت‌گیرد (مثلا چهار یا پنجساله).
۳) سوبسیدها باید طبق برنامه مشخصی اولاكاهشی باشد، ثانیٹ با سرعت زیاد و ثالثٹظرف‌مدت كوتاهی كاهش صورت گیرد.
۴) موافقت نامه WTO حفظ داراییهای معنوی ازقبیل حق ثبت اختراعات، حق تكثیر یانسخه‌برداری را نیز مورد حمایت قرار خواهدداد. از این رو كپی برداری محصولات معنوی ازجمله كتاب و نرم‌افزارهای كامپیوتری بدون‌مجوز و پرداخت حق امتیاز امكان‌پذیر نخواهدبود.
۵) موافقت نامه WTO به این شرط كه"سرمایه‌گذاران خارجی (نظیر تولیدكنندگان‌اتومبیل) باید از ملزومات داخلی خریداری‌كنند یا به همان اندازه‌ای كه وارد می‌كنند صادركنند" پایان می‌دهند.
۶) در سازمان تجارت جهانی روند تك‌نرخی‌شدن ارز الزامی است.
۷) حذف سوبسید بنزین می‌تواند به كاهش‌تقاضای خودرو در بازار داخل منجر شود.
۸ ) آزادسازی نرخ بهره كاهش‌ریسك سرمایه‌گذاری‌ناشی از آن را در پی خواهد داشت.
۹) از بین رفتن رانت‌های ناشی از وامهای كم‌بهره.
▪ نكته:
سایر مواردی كه در صورت پیوستن ایران به‌سازمان جهانی تجارت صنعت قطعه‌سازی بایدبدان توجه كرد به شرح زیر است:
ـ تعرفه محصولات صنعتی باید به شدت كاهش‌یابد (مثلا در دور اورگوئه به ۳% برسد) و سهم‌كالاهای بدون ـ تعرفه نیز افزایش یابد. (در دوراروگوئه ۴۵-۴۰%)
ـ سوبسیدهای پرداختی دولت به كالاهایی ازقبیل انژری به صورتهای برق،سوخت و نیزآب، پالس تلفن باید به صفر میل كند.
ـ سهمیه بندی دولتی در مورد ارزهای ترجیحی،وامهای ویژه بانكی و ... باید كاملا لغو شود. باتوجه به این مسئله قیمت تمام شده كالا طبعٹاز این متأثر و بررسی تعیین حدود این تأثیر باطرح یكسری سؤال در این رابطه مشخص‌می‌شود.
ـ حق ثبت اختراعات، علائم تجاری، حق تكثیریا نسخه‌برداری حمایتهای را پیش‌بینی می‌كندكه باید در طی مدت معینی لغو شود.
نویسنده: ساسان قربانی، حمید مسگرپور
منابع و مراجع فارسی
۱.ابراهیم‌زاده پژوهی، محمد صادق، راهبردهای توسعه‌صادرات صنعت خودرو ایران، مجله صنعت خودرو.
۲.اثرات عضویت ایران در سازمان جهانی تجارت(WTO) بر صنعت خودرو، جلد اول و دوم، سازمان‌مدیریت صنعتی، ۱۳۷۷.
۳.اثرات عضویت ایران در سازمان جهانی تجارت برصنعت، سازمان مدیریت صنعتی، ۱۳۷۷.
۴.ادیب، محمدحسین، ایران و سازمان تجارت جهانی،اصفهان، ۱۳۷۹.
۵.از گات تا سازمان تجارت جهانی، مجله اقتصادایران، سال دوم، سری دوازدهم، دی ۱۳۷۸.
۶.اسماعیل پور، مجید، اهمیت و ضرورت بكارگیری‌مدیریت استراتژیك در سازمانها، مجله صنعت وتوسعه، سال پنجم، سری ۲۷ ام.
۷.ایران و عضویت در WTO، ماهنامه آموزش‌هماهنگ، موسسه مطالعات بهره‌وری و منابع انسانی،شماره ۱۱۵ ام.
۸.بدون سرمایه‌گذاری جدید در مجموعه‌سازی وقطعه‌سازی خودرو نمی‌توان انتظار صادرات داشت،مجله صنعت و توسعه، سال پنجم، شماره ۲۷ ام.
۹.بررسی وضعیت صنعت خودرو، تحقیق شركت‌راهبران اندیشه‌ها (شیوا تقوی نژاد، پروین محمودی،نازی محمدزاده‌اصل، سمن الفتی)، بهار ۱۳۷۶.
۱۰.به فرهنگ كشور مقصد احترام بگذاریم، مجله‌قطعه‌سازان خودرو، سری اول.
۱۱.پور كاشانی، سعید حسین،آشنایی با دیدگاه پیشگامان‌صنعت خودرو جهان، مجله صنعت خودرو.
۱۲.پور كاشانی، سعید حسین، دیدگاههای متفاوت درسومین برنامه توسعه صنعت خودروی ایران، مجله‌صنعت خودرو
۱۳.پور كاشانی، سعید حسین، صنعت خودرو ایران درمسیر توسعه، مجله صنعت خودرو.
۱۴.توسعه منابع انسانی، پیش نیاز تكوین جامعه‌ای‌سالم، مجله صنعت خودرو.
۱۵.جمهوری خلق چین و نتایج مثبت عضویت درWTO ، ماهنامه آموزش هماهنگ، مؤسسه مطالعات‌بهره‌وری و منابع انسانی، شماره ۱۱۵ ام.
۱۶.خلیلی، سهراب (ترجمه)، رابینسون پیرس،برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیك، انتشارات یادواره‌كتاب، ۱۳۷۷.
۱۷.راهنمای تجاری دور اورگوئه (گات) GATT، مركزتجارت بین الملل و دبیر خانه مشترك المنافع،موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، آبان ۱۳۷۵.
۱۸.روحانی رانكوهی، سید محمد تقی، شیوه ارائه‌مطالب (علمی، فنی،...)، انتشارات جلوه، پاییز۱۳۷۴.
۱۹.سلیمانی، علی مدد، بورس و صنعت خودرو، مجله‌صنعت خودرو.
۲۰.سلیمانی، علی مدد، سرمایه‌گذاری خارجی بیم‌ها وامیدها، مجله صنعت خودرو.
۲۱.سلیمانی، علی مدد، واردات خودرو تشویق یا تهدیدصنعت، مجله صنعت خودرو.
۲۲.عراق، مجتبی، فرآیند هدف‌گذاری، مجله صنعت‌خودرو.
۲۳.علیمرادلو، بیوك، بینش و آرمان مشترك در صنعت‌خودرو، مجله صنعت خودرو.
۲۴.غفاری اباذر، بهزاد، افول صنعت خودرو در تایلند،مجله صنعت خودرو.
۲۵.فایل اطلاعاتی سازندگان قطعات و مجموعه‌های‌خودرو .
۲۶.قربانی، ساسان، مدیریت زنجیره تأمین(SCM)،انجمن سازندگان قطعات و مجموعه‌های خودرو،شركت آذین خودرو، شركت البرز قطعه، دهلی نو،هند، ژانویه سال ۲۰۰۱ میلادی.
۲۷.قطعه‌سازی نگاهی از درون، ماهنامه پیام ایران‌خودرو، بهار ۱۳۸۰ .
۲۸.كنسر سیوم قطعه‌سازان، مجله قطعه‌سازان خودروسری اول.
۲۹.كیفیت در صنعت خودروسازی، پیام ایران خودرو،پائیز ۱۳۷۹.
۳۰.گزارش تشكیل انجمن سازندگان قطعات ومجموعه‌های خودرو فعالیتهای انجام شده از بدوتاسیس (۱۳۷۴) تاكنون، انجمن تولید كنندگان‌قطعات و مجموعه‌های خودرو.
۳۱.لیست شركتهای دارنده استانداردهای كیفی، انجمن‌تولید كنندگان قطعات و مجموعه‌های خودرو، ۱۳۷۹.
۳۲.لیست صادرات و واردات شركتهای قطعه‌ساز،انجمن تولید كنندگان قطعات و مجموعه‌های‌خودرو، ۱۳۷۹.
۳۳.مجموعه مقالات سمینار دورنمای صنعت خودروقطعه‌سازی ایران، روابط عمومی شركت سازه گسترسایپا، ۷ تیرماه ۱۳۷۵.
۳۴.محمودی، ن، بازارهای جهانی و تحلیلگران‌اقتصادی، مجله صنعت خودرو.
۳۵.منافع بلند مدت ایران، مجله اقتصاد ایران، سال دوم،سری دوازدهم، دی ۱۳۷۸.
۳۶.ناظمی، جمشید، استراتژی در صنعت قطعه‌سازی‌خودرو یك تجربه، مجله صنعت خودرو.
۳۷.ناظمی، جمشید، سازمان یادگیرنده، مجله صنعت‌خودرو.
۳۸.ناظمی، جمشید، كیفیت و نظام تولید به هنگام، مجله‌صنعت خودرو.
۳۹.نگاهی شتابزده به صنعت خودرو، انجمن‌خودروسازان ایران، اسفند ۱۳۵۸.
۴۰.واردات خودرو موافقید یا مخالف، مجله قطعه‌سازان‌خودرو، سری اول.
۴۱.یزدان پناه، احمد و صادقی یارندی، سیف‌الله(ترجمه)، كشورهای در حال توسعه و سازمان جهانی‌تجارت (گات) فرصتها و چالشها، موسسه مطالعات‌و پژوهشهای بازرگانی، آبان ۱۳۷۶.
۴۲.یزدی، فرشید، برنامه‌ریزی و فعالیتهای صادراتی،مجله صنعت خودرو.
۴۳.یزدی، فرشید، تشویق صادرات نمونه‌های عملی،مجله صنعت خودرو.
۴۴.یزدی، فرشید، چین خورسازی و آینده، مجله صنعت‌خودرو.
۴۵.یزدی، فرشید، قطعه‌سازی چشم انداز آینده وبازارهای هدف، مجله صنعت خودرو.
منابع و مراجع انگلیسی
ACMA, Facts & Figures: ۱۹۹۹-۲۰۰۰, Indian۴۶.Auto Parts.
Aragh, Mojgtaba H., Supplying of Automotive۴۷.parts, Co.(SAPCO), Iran.
Rowena Bout, Alix, The philippine Furniture۴۸.Industry Report (Supply Chain Management),Cebu, Philippine .
Supply Chain Management: Problems &۴۹.Challenges, IT division national productivitycouncil, India.
Watanabe, rviochi, Senior consultant Supply۵۰.chain MManigement: Concept & technology,SAP.
http://۲۰۴.۲۰۲.۱۳۷.۱۴۱/sections/world/Dailynew/۵۱.
turkey ۹۹۱۱۱۵ gerstein.html
http://autparts.cetra.org.tw/interview.asp۵۲.
http://strategis.ic.gc.ca/SSG/am۰۰۶۱۴e.html۵۳.
http://usembassy.state.gov/tokyo/wwwh۲۷۶۱.html۵۴.
http://www.china-laws-online.com/wto-china.htm۵۵.
http://www.dfait-maeci.gc.ca/english/news/newsletr/۵۶.
canex/۰۰۰۴۰۳ce.htm
http://www.eastasianstudies.com/books/۵۷.
eastasianstudies/۴۶۶۷.html
http://www.fairtradewatch.org/wtoprotests۵۸.۱۱۲۲۹۹.htm
http://www.globalpolicy.org/socecon/bwi-wto/۵۹.
china/reform.htm
http://www.iraniantrade.org/update/news.asp?Id=۱۳۰۰۶۰.
htpp://www.itds.treas.gov/autoparts۲.html۶۱.
http://www.kt-i.com/may-jun-۰۱/economy/coverstory/۶۲.coverstory.htm
http://www.uschina.org/public/wto/۶۳.
http://www.wto.org/۶۴.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست