دریاچه ای به وسعت یک دریا

اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک دریای خزر

آسیای مرکزی و قفقاز و بالاخص حوزه دریای خزر منطقه ویژه‌ای است که در مرکز اوراسیا قرار دارد. این منطقه نه تنها اوراسیا را از شرق به غرب پیوند می‌دهد بلکه به عنوان کانالی قاره آسیا را از شمال به جنوب مرتبط می‌کند به عبارتی تمدن غربی و شرقی در اوراسیا به یکدیگر رسیده و با هم تلاقی می‌کنند.

علاوه بر این منطقه از لحاظ تاریخی دارای اولویت ژئواستراتژیک خاصی بوده است که نمونه‌های تاریخی فراوانی را برای آن می‌توان مثال زد. از دوران باستان و بعد از فروپاشی حاکمیت هخامنشی در ایران مناطق حوزه دریای خزر به علت قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم که در دوران قدیم اهمیت حیاتی و جهانی برای ارتباطات و تجارت بین شرق و غرب بوده است بیش از ششصد سال عرصه رویارویی ایران و روم بوده است.

در قرن هجدهم و نوزدهم و تا پیش از انضمام سرزمین‌های فوق به حوزه حکومت روسیه تزاری نیز دولت‌های ایران و عثمانی بر سر چگونگی دستیابی به آن در رقابت بوده ولی سرانجام هر دو مقهور قدرت روسیه شدند.

با شروع جنگ جهانی دوم و نیاز شدید ماشین‌های جنگی اروپا به مواد سوختی (نفت) یکی از اهداف مهم و راهبردی و مهم آلمان نازی در حمله به شوروی و تصرف منطقه قفقاز و دست یافتن به چاه‌های نفت حوزه دریای خزر (باکو) بوده است. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۱۹، استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، ساختار حاکم بر منطقه را دستخوش تحولات و دگرگونی وسیعی کرد. تحولات فوق به همراه خلا به وجود آمده از عدم حضور روسیه در منطقه، زمینه مساعد و مناسبی را برای حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای فراهم نمود.

در این خصوص عده‌ای از نظریه پردازان سیاسی ـ نظامی غرب با احیای دوباره نظریه "قلب زمین" که توسط مکیندر در سال‌ها ی اولیه قرن ۲۰ مطرح شده بود، معتقدند که با تسط بر مناطق حوزه دریای خزر می‌توانند، نفوذ خود را از غرب تا شرق دور گسترش دهند.

● اهمیت دریای خزر (از لحاظ منابع انرژی)

اهمیت دریای خزر علاوه بر مسائل پروتئینی به لحاظ مواد عالی نفت و مواد کانی و املاح معدنی نیز مطرح می‌گردد. در مورد حجم ذخایر دریای مازندران مطالب گوناگونی مطرح گردیده است که می‌تواند در بعضی از زمینه‌ها از لحاظ سیاسی حائز اهمیت باشد و بویژه بعد از فروپاشی شوروی سابق که حجم ذخایر را بین ۲۰۰ میلیارد بشکه تخمین زده‌اند، اعلام ارقام غیر واقعی زیادتر از حجم ذخایر نفت و گاز در منطقه‌ دریای مازندران، تازیدن قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای و شرکت‌های بزرگ نفتی را به دنبال داشت. از آن پس دیپلماسی جدید شکل گرفت که می‌توان از آن تحت نام دیپلماسی "انرژی و لوله نفت" یاد کرد.

از دید قدرت‌های اقتصادی منطقه دریای مازندران سرزمین بکر و سرشار از منابع هیدروکربنی و دیگر اینکه بازار خوبی برای کالاهای غربی بود. در حال حاضر حجم ذخایر این منطقه بر پایه برآورد های انجام شده توسط آژانس بین المللی انرژی ‏IEA ‎‏۱۵ تا ۴۰ میلیارد بشکه نفت تخمین زده شده است که در حال حاضر ۴۰ میلیارد بشکه نیز مورد شک و تردید است.

آغاز کاوش برای نفت، از سوی کشورهای حوزه دریای مازندران و اعلام رقم‌‌های مطلوب، چرخش نگاه‌ها به منطقه دریای مازندران را به دنبال داشت. دریای مازندران پس از خلیج فارس و سیبری یکی از مهم‌ترین منابع انرژی جهان است و از پتانسیل‌های عرصه نفت و گاز به بازارهای جهانی است که اگر چه به عنوان یک خاورمیانه دیگر نمی‌تواند مطرح باشد ولی به گمان بسیاری از کارشناسان جایگزین مناسبی برای نفت دریای شمال در دو د هه آینده خواهد بود.

‏‎۵‎‏ کشور در این منطقه حضور دارند که شامل ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان می‌باشد که ازاین بین تنها ایران است که عضو (‏OPEC‏)می‌باشد.

● بازارهای بالقوه و حال حاضر نفت دریای خزر

کشورهای منطقه خزر صادرکننده بزرگ نفت و گاز به صورت بالقوه هستند، نفت و گاز منطقه خزر در حال حاضر از چند بازار تشکیل شده است:

۱) یکی از این راه‌ها از طریق خط لوله نفت است که از میان روسیه به بازارهای اروپا می‌رود و تعدادی هم توسط تانکرهای نفتی از تنگه بسفر به بازارهای اروپای غربی از طریق دریای مدیترانه می‌رود و روسیه از طریق شبکه حمل و نفتکش ترانزیت می‌گیرد.

۲) منابع انرژی خزر جاذبه‌ای است برای ترکیه که از یک طرف از موقعیت سرزمینی‌اش استفاده می‌کند و حق ترانزیت می‌گیرد و از طرف دیگر مصرف انرژی در ترکیه نسبت به تولیداتش رشد سریع‌تری دارد که باعث شده است تا رشد واردات نفت و گاز افزایش یابد و همین امر منجر به مناسبات خوب ترکیه با خزر و آسیای مرکزی شده است.

۳) کشورهای شرق آسیا به طور بالقوه بازارهای جذابی هستند. ژاپن در حال حاضر وارد کننده مهم گاز است و مصرف انرژی در هند و پاکستان نیز

"به طور سریع" در حال افزایش است.

در واقع آسیای مرکزی به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش جایگاه مهمی در سیاست به دست آورده است و در موقعیت مهمی در قلب قاره اوراسیا قرار دارد. آسیای مرکزی و حوزه خزر جمعا منابع عظیمی از نفت و گاز طبیعی در خود دارند.

طبق بر آورد اواخر سال ۱۹۹۴ حجم ذخایر نفت و گاز به میزان ۱۵ درصد از کل ذخایر نفتی جهان و ۵۰درصد کل منابع گاز جهان را در بر می‌گیرد. منابع نفت و گاز دریای خزر برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد چه به عنوان یکی از کشورهای ساحلی و شریک در ذخایر مذکور و چه به دلیل کشوری با موقعیت ویژه جغرافیایی که می‌تواند بهترین انتخاب برای کشورهای ساحلی جهت انتقال ذخایر انرژی به بازارهای بین‌المللی باشد. ایران از نزدیک‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیرها برای رسیدن به اروپا از طریق ترکیه می‌باشد.

● منابع انرژی خزر و اهمیت آن در سیاست خارجی ایران

آسیای مرکزی و قفقاز و منطقه عمومی دریای خزر برای ایران اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. امروزه ایران بزرگ‌ترین کشور به لحاظ منابع انرژی و بیشترین بازار مصرف را در کل منطقه دارد. مسائل اقتصادی منطقه بویژه در زمینه‌های انرژی، حمل و نقل اعم از کشتیرانی، جاده‌ای، ریلی و هوایی، تجارت و شیلات برای ایران جایگاه مخصوص دارد. تضمین صلح، ثبات و امنیت و پایان یافتن مناقشات موجود در کل منطقه نیز از سوی دیگر باعث می‌شوند که ایران مسائل این حوزه را با دقت پیگیری و فعالانه ایفای نقش کند. ایران در دو بخش بهره‌برداری و انتقال نفت خام و فرآورده ‌های نفتی شرکت و مسائل آن را پیگیری می‌نماید.

الف) بهره‌برداری:اولین اقدام ایران برای فعالیت در دریای خزر در سال ۱۹۹۷ صورت گرفت که قراردادی بین شرکت‌های نفتی ایران و شوروی برای مطالعات اکتشافی در سواحل ایران در خزر منعقد گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در سال ۱۳۶۴ با تدوین طرح " اکتشاف و حفاری در دریای خزر" در شرکت ملی نفت، فعالیت نفتی ایران در خزر حفر، ولی غیر اقتصادی تشخیص داده شد.

دو حلقه چاه دیگر به نام‌های "مقداد" و "میثم" نیز در دو بخش شرقی خزر حفر شد از ساختارهای شناسایی شده در محدوده‌ آب‌های مورد ادعای ایران در خزر احتمال وجود ۳۲ میلیارد بشکه نفت پیش بینی می‌شود.

ب) انتقال: ایران در زمینه انتقال انرژی به دو صورت سواپ (‏SWAP‏) و خط لوله (‏K.T.I‏.) فعالیت می‌کند.

▪ اقدام اول: ایران در زمینه سواپ می‌باشد که در سه فاز طراحی شده تا بتوانند نفت کشورهای همجوار را از طریق نفتکش به سواحل ایران در بندر تجهیز شده نکا منتقل و پس از عبور از خط لوله نکا ـ ری در پالایشگاه شمال کشور "تهران- تبریز" تصفیه نماید و سه فاز اول از ‏

‎۱۰‎‏ هزار بشکه شروع به ۱۲۰ هزار بشکه و بعد به ۱۴۰ هزار بشکه رسیده است. فاز دوم ۳۷۰ هزار بشکه و ظرفیت نهایی فاز سوم ۵۰۰ هزار بشکه در روز می‌باشد.

▪ اقدام دوم: در زمینه انتقال نفت دریای خزر احداث خط لوله (‏K.T.I‏.) است که مراحل مطالعات مقدماتی را سپری می‌کند و قرار است در صورت نهایی شدن نفت قزاقستان و ترکمنستان را از طریق ایران به بازارهای جهانی منتقل کند. مسیر ایران علاوه بر ارزانی، امنیت و کوتاه بودن نسبت به دیگر مسیرهای موجود رجحان دارد.

بدین معنا که مناطق شمالی ایران، بازار مصرف مطمئنی برای نفت حوزه دریای خزر محسوب می‌شود و صرفا مسیر انتقال و ترانزیت تلقی نمی‌گردد.

● اهمیت دریای خزر از لحاظ آبزیان

دریای خزر از دریاچه‌‌های غنی از لحاظ منابع آبزی به شمار می‌رود و از منابع آبزی زیادی برخوردار می‌باشد. ترکیب‌های غیر معمول بسیاری در عالم گیاهی و جانوری خزر وجود دارد. زندگی ماهیان دریای خزر بسیار غنی است اگر چه مانند دریاهای دیگر ماهیان آن تنوع ندارد. اما به اندازه کافی ماهی وجود دارد که آن‌را یکی از دریاچه‌‌های غنی بشمار آورد.

در اینجا بیشتر گونه‌‌های ارزشمند ماهیان استروژن (بلوگا، خاویار خزر، استروژن خزر) گسترش یافته‌اند، ماهی آزاد و آزاد سفید که از دریاهای شمال وارد دریای خزر می‌شوند، در اینجا پروار می‌گردند. در دریای خزر حدود ‏‎۲۰‎‏ گونه شاه ماهی وجود دارد بسیاری از گونه‌های کپور و قزل آلا و ماهی سفید، اردک ماهی، زالیان، مارماهی، کفال و ... در این دریا پراکنده شده‌اند.

باید توجه داشته باشیم که این دریاچه تنها دریاچه آب شیرین جهان است و به همین خاطر انواع ماهیان رودخانه‌ای که از نظر کیفیت غذایی بسیار مرغوب هستند در این دریاچه پرورش می‌یابند. همچنین بخش مهمی از بهترین خاویار جهان از ماهیان این دریا به دست می‌آید که بازار پر رونقی دارد و درآمد ارزی چشمگیری نیز نصیب اقتصاد کشور می‌کند.

خوشبختانه ایران از گذشته رویه مناسبی را در این زمینه اتخاذ کرده و طرح‌‌های بزرگی را برای بازیافت ذخایر و پرورش مصنوعی ماهیان خاویاری در سواحل خزر پیگیری کرده است. اما چنانچه دولت‌های دیگر به این فعالیت نپیوندند احتمال زیاد می‌رود که میزان برداشت از حد رشد طبیعی این دریا فراتر رفته و نسل این‌گونه ماهیان را با مخاطره جدی رو به رو سازد. عدم توجه به پیروی از یک نظام سنجیده در بهره‌برداری از این منابع نشان می‌دهد که تا چه حد موجب کاهش میزان برداشت‌ها شده است که طبیعی است با وجود یک رژیم حقوقی کارآمد که کشورهای ساحلی درباره جزئیات آن به توافق رسیده باشند می‌تواند توان بیشتری برای بهره‌برداری فراهم آورد ضمن آنکه زیانی به منابع آبزی این دریا فراهم نیاورد.‏

امروزه کارکرد و نقش اقتصادی منابع موجود در دریاها به عنوان یک اصل مهم در سیاست‌های اقتصادی هر کشوری محسوب می‌گردد به طوری که این منابع اعم از منابع آبزی و معدنی و گیاهی نقش مهمی در ایجاد درآمد برای دولت‌ها ایفا می‌نماید و می‌توانند تامین کننده بسیاری از نیازهای جوامع باشند. دریای مازندران نیز به عنوان یک منبع مهم نمی‌تواند از این امر مستثنی باشد و به همین جهت استفاده از منابع آبزی آن از مدت‌های مدیدی در تامین بخشی از درآمدهای ارزی کشور ما نقش داشته است.

گلناز مقدم‌فر