قصص قرآن

یـكـی از مضامین سراسری و تكرار شونده قرآن مجید , قصص انبیاء و اقوام و نیز سایر قصه هاست , كه غالبا در بردارنده نكته ها و عبرتهاست بررسی و شناخت قصه های قرآنی , خود یك شعبه از علوم قرآنی را تشكیل می دهد

یـكـی از مضامین سراسری و تكرار شونده قرآن مجید , قصص انبیاء و اقوام و نیز سایر قصه هاست , كه غالبا در بردارنده نكته ها و عبرتهاست . بررسی و شناخت قصه های قرآنی , خود یك شعبه از علوم قرآنی را تشكیل می دهد. چـنـانـكه در اشاره به سبك قرآن مجید گفته شد بیان قرآنی پیگیر , دنباله دار , پیوسته و متحد المضمون نیست , بلكه همچون دسته گلی است از گلهای رنگارنگ , و تلفیقی است از مضامین مـتعدد و به ندرت یك داستان از آغاز تا انجام به دنبال هم می آید , استثناهای معروف , یعنی بیان سـراسـری , عـبارت است از داستان حضرت یوسف (ع ) و برادرانش كه به صورت یكپارچه سراسر سوره یوسف را در برمی گیرد. و داستان موسی در سوره طه , و داستان داود (ع ) در سوره ص و داستان سلیمان (ع ) در سوره نمل , یا نوح (ع ) در سوره نوح , یا هود (ع ) در سوره هود. ولی داستان یونس در سوره یونس حتی به اندازه چند آیه هم نیست . و داستان ابراهیم (ع ) فقط در سوره ابراهیم نیست . و در سوره ابراهیم , فقط داستان ابراهیم (ع ) نیست , بلكه مضامین و قصص دیگر هم هست . و بقیه و بلكه عمده داستان ابراهیم (ع ) را باید در سوره بقره و سوره های دیگر یافت . اشاره به ابراهیم (ع ) در ۱۵ سوره قرآن پرا كنده است ( فرهنگ موضوعی قرآن , ذیل ابراهیم ) یا همچنین داستان موسی (ع ) در ۲۱ سوره پراكنده است . ( پیشین , ذیل موسی ). نیز گفتنی است كه قصص قرآن , اعم از قصص انبیاء است , یعنی در قرآن , داستانهایی جز قصص انبیاء هم هست , از جمله داستان اصحاب كهف در سوره كهف , یا داستان قارون در سوره قصص .

بعضی شخصیتها یا اعلام قصص قرآن عبارت است از : آدم , آزر , ابلیس , ادریس , ارم ذات العماد , اسـحـاق , اسـماعیل , اصحاب الاخدود , اصحاب الرس , اصحاب الرقیم ( كه با اصحاب كهف یكی است ) , اصحاب السبت , اصحاب السفینه , اصحاب الصفه ( بدون بردن نام آنها ) , اصحاب الفیل , اصـحـاب القریه , اصحاب الكهف , بنی آدم , بنی اسرائیل , تبع , ثمود , جالوت , جن , حواء ( بدون بـردن نـام ) , حـواریـون , خضر ( رجل صالح ) , داود , ذوالقرنین , ذوالكفل , روم , زكریا , زلیخا ( بـدون اسـم ) , زیـد بن حارثه , زینب بنت جحش , ( بدون اسم ) سامری , سبا , سحره , سلیمان , شعیب , صالح , طالوت , عاد , عزیر , عیسی بن مریم , فرعون , قارون , كنعان بن نوح , ( بدون اسم ) لـقـمان , لوط , حضرت محمد بن عبداللّه (ص ) , مدین , مریم , مؤتفكات , ( شهرستانهای لوط ) مـوسـی , نـصاری , نمرود , نوح , هابیل و قابیل , هاروت و ماروت , هارون , هامان , هود , یاجوج و ماجوج , یحیی , یعقوب , یونس , یهود ( برای تفصیل ـ فرهنگ موضوعی قرآن , ذیل قصص قرآن ). بعضی از قصص قرآ ن , مانند قصه آدم و ابلیس و موسی و فرعون و عیسی و مریم و طوفان نوح در كتاب مقدس ( عهد عتیق ) هم سابقه دارد , كه هم قرآن و هم تاریخ فرهنگ رسمی اسلام و شیعه , حضرت رسول (ص ) را بی خبر از آنها می داند , در قرآن تصریح شده است كه پیامبر (ص ) فقط از طریق وحی از آنها با خبر شده و آنها را دریافت كرده است . ( از جـمله آل عمران , ۴۴ ; هود , ۴۹ ; یوسف , ۱۰۲ ; شوری , ۵۲ ) و می فرماید : ( بخوبی می دانیم كه ایشان می گویند همانا بشری او را آموزش می دهد. [ ایـن سـخن درست نیست چرا كه ] زبان كسی كه اینان كژاندیشانه ادعا می كنند گنگ و بیگانه است و این زبان [ زبان قرآن ] عربی [ شیوا و ] روشن است . ( نـحـل , ۱۰۳ ) بـه هر حال اگر قصه شناسان یا مستشرقان , نظری جز این داشته باشند , مورد قبول مسلمانان و قرآن پژوهان مسلمان نیست .

گفتنی است كه بعضی از صحابه كه ابتدا از اهل كتاب ( غالبا یهودی ) بودند , سپس اسلام آورده بـودنـد , پس از نزول قصص قرآن برای شرح و بسط آن قصص , شرح و بسطهایی از فرهنگ خود , نقل می كردند كه به آنها در مورد یهود اسرائیلیات و در مورد نصاری , نصرانیات گفته می شود و غـالـبا از وهب بن منبه و كعب الاحبار , و عبداللّه بن سلام نقل شده و در بعضی تفاسیر قرآن , راه یافته است و در مورد روا یا ناروا بودن آنها , احادیث مختلفی نقل شده است . ( ـ اسرائیلیات در دایرهٔ المعارف تشیع ). قرآن پژوهان برای قصص قرآن فوایدی برشمرده اند.

۱ ) قـصـص انبیاء جزو برترین معارف آن روزگار بوده است , و چیزی كه جز بعضی از راسخان در علم از اهل كتاب , از آن اطلاع نداشتند , از طریق وحی به پیامبر (ص ) می رسید و دستمایه تحدی آن حـضـرت (ص ) بـود , و ضمنا نشان می داد كه عربها با اسلام و این اخبار و قصص از فرهنگ جاهلیت به در آمده اند.

۲ ) معرفت به تاریخ گذشتگان .

۳ ) شناخت چون و چند حركات [ و به قول امروزیها فلسفه ] تاریخ .

۴ ) موعظه و تهدید مشركان .

۵ ) ایـن قصص غالبا با اسلوب محاوره بیان می شد كه سبك و شیوه ای بكلی تازه در ادب عرب , و مایه اعجاب و تحسین شنوندگان , و جزو مبانی هنر و اعجاز ادبی قرآن بود.

۶ ) پند و عبرت گرفتن از سرگذشت پیشینیان و سبب هلاك آنان , كه غالبا شرك و فساد و طرد انبیاء عظام الهی بوده است .

۷ ) آموختن به مسلمانان كه بر و بحر وسیعست و آدمی بسیار و فواید دیگر ( ـ اصول التفسیر و قواعد , نوشته خالد عبدالرحمن العك , ۶۸ ـ ۷۰ ).

پـس از احـادیثی كه در بردارنده شرح و بسط قصص انبیاء و نیز اسرائیلیات است , كهنترین منابع قـصـص قـرآن , عـبـارت اسـت از تـاریخ طبری و تواریخ دیگر مانند یعقوبی و مسعودی ; عرائس الـمـجـالس فی قصص الانبیاء , اثر ابواسحاق احمد ثعالبی ( م ۴۲۷ ق ) ; قصص الانبیاء كسائی ; و تـفـاسیر قرآن از جمله ترجمه تفسیر طبری , قصص برگرفته از تفسیر سورآبادی ; قصص الانبیاء نـیـشـابـوری ; تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی , به كوشش عسكر حقوقی كه جلد سوم آن تماما نصوص قصص قرآن برگرفته از همین تفسیر است . و دیـگـر از آثـار قـرآن پـژوهـان شـیعه , قصص الانبیاء قطب الدین راوندی ( به كوشش غلامرضا عرفانیان یزدی كه در مقدمه تصحیح خود از این اثر ۱۷۴ كتاب در قصص قرآنی و قصص الانبیاء را معرفی كرده است ). هـمـچـنـین : قصص قرآن , صدرالدین بلاغی ; اعلام قرآن , محمد خزائلی , تاریخ انبیاء , تالیف و تـرجـمـه سید محمد باقر موسوی و علی اكبر غفاری كه ترجمه و توسعه و تهذیب قصص القرآن , تـالیف محمد احمد جاد المولی [ و دیگران ] است و اثری ارزشمند به نام دراسات فنیهٔ فی قصص القرآن , اثر محمود بستانی .