دندانپزشک هراسی یعنی چه

فوبی دندانپزشکی ترس با درجه ای شدید است, به طوری که ممکن است حتی فکر کردن درباره موقعیت وحشت زا نیز پاسخ فرار را در فرد فعال سازد
فوبی دندانپزشکی را ترس مفرط, مشخص و پایداری توصیف می کنند که فرد مبتلا, نامعقول بودن آن را تشخیص می دهد

فوبی دندانپزشکی ترس با درجه‌ای شدید است، به طوری که ممکن است حتی فکر کردن درباره موقعیت وحشت‌زا نیز پاسخ فرار را در فرد فعال سازد.

فوبی دندانپزشکی را ترس مفرط، مشخص و پایداری توصیف می‌کنند که فرد مبتلا، نامعقول بودن آن را تشخیص می‌دهد. فوبی دندانپزشکی در افراد دارای اختلالات دیگر چون اضطراب فراگیر، ترس از مکان‌های شلوغ و افسردگی شایع است. ۲۰ درصد افراد مبتلا به فوبی دندانپزشکی هم‌زمان دارای اختلال دیگر هستند.

● تفاوت اضطراب، ترس و فوبی دندانپزشکی

یکی از مشکلات تشخیص فوبی دندانپزشکی این است که اضطراب دندانپزشکی نیز ترسی مانند فوبی در فرد ایجاد می‌کند و ممکن است افراد به اشتباه خود را فوبیا بنامند.

اضطراب دندانپزشکی، واکنش به خطری ناشناخته است و بسیاری از افراد به ویژه هنگامی که کاری را که قبلا تجربه نکرده‌اند، تجربه می‌کنند، به درجاتی از اضطراب دندانپزشکی دچار می‌شوند. اضطراب اساسا واکنشی به ناشناخته‌ها است.

ترس دندانپزشکی واکنش به خطری شناخته شده است و نوعی پاسخ فرار به هنگام مواجهه با موقعیت ترس‌آور است و بیمار می‌داند از چه چیزی می‌ترسد.

فوبی دندانپزشکی همانند ترس دندانپزشکی، اما با درجه‌ای شدید‌تر است، به طوری که ممکن است حتی فکر کردن درباره موقعیت وحشت‌زا نیز پاسخ فرار را در فرد فعال سازد.

انواع دیگر فوبی اختصاصی مانند فوبی دندان، فوبی دندانپزشک و... وجود دارند.

- برخی محققان پیشنهاد می‌کنند که فوبی دندانپزشکی نامی نامناسب است، زیرا نشانه‌های آن، مانند افکار مزاحم و کابوس‌های شبانه در خصوص دندانپزشکان، شبیه نشانه‌های اختلالِ پس از حادثه و ناشی از تجربیات ناگوار دندانپزشکی است و باید در طبقه استرس پس از حادثه نام‌گذاری شود.

تحقیقات نشان داده‌اند ۷۵ درصد بزرگسالان آمریکایی درجاتی از ترس دندانپزشکی را تجربه کرده‌اند و تقریبا ۵ تا ۱۰ درصد آنان دچار نوعی فوبی دندانپزشکی می‌باشند و ۵ درصد افراد در کشورهای غربی از ملاقات با دندانپزشک به علت هراس پرهیز می‌کنند و بسیاری درباره دندانپزشکی مضطرب و ترسان هستند. زنان بیشتر از مردان و افراد جوان‌تر بیش‌تر از افراد مسن ترس، از دندانپزشکی را گزارش می‌دهند.

افراد با اختلال فوبی دندانپزشکی به هر قیمتی از مراقبت‌های دندانپزشکی اجتناب می‌کنند و تنها وقتی به دندانپزشک مراجعه می‌کنند که دچار موقعیت اضطراری همچون درد دندان یا آبسة دندانی شده باشند و به طور میانگین ۳/۱۷ روز قبل از جستجوی درمان، از درد دندان رنج می‌برند. افرادی که دچار ترس دندانپزشکی هستند نسبت به آنهایی که دارای درد متوسط یا فاقد درد هستند تقریبا ۳ برابر بیشتر وقت ملاقات درخواست می‌کنند.

● علل ایجاد‌کننده فوبی دندانپزشکی

▪ تجربه بد: تا ۸۵ درصد فوبی‌های دندانپزشکی در اثر تجربه بد یا در بعضی موارد وحشت‌زا ایجاد می‌شود که این تجارب بد، نه تنها ویزیت دردناک، بلکه رفتار‌های روانی مانند تحقیر شدن به وسیلة یک دندانپزشک را نیز شامل می‌شود.

▪ درد: مطالعات نشان داده‌اند که دلیل اولیه اجتناب از درمان‌های دندانپزشکی در آنهایی که اضطراب، ترس و فوبی دندانپزشکی را گزارش کرده‌اند، ترس از درد است. پنج درصد بیمارانی که خود را ترسان قلمداد کرده بودند دلیل‌شان را درد آمیخته با فرآیند درمان ذکر کرده بودند. جالب است اشاره شود که درد درمان‌های دندانپزشکی عموما کمتر از درد سایر درمان‌های پزشکی است و توسط بیماران در دامنه بدون درد یا تاحدودی درد درجه بندی می‌شود.

▪ برخورد سرد و بی‌عاطفه کادر درمانی: با وجودی که اغلب حتی در میان متخصصان دندانپزشکی تصور می‌شود که ترس از درد مانع مراجعه بیمار به دندانپزشکی است، اما تحقیقات نشان داده‌اند که درد حتی در جایی که ملاحظه اصلی بیمار است، مشکل اصلی نیست و برخورد سرد دندانپزشک است که درد را تشدید می‌کند و درجایی که درد به وسیله دندانپزشک دلسوزانه مورد مراقبت قرار گیرد، احتمال کمتری دارد که به آسیب روانی منتهی شود.

▪ تحقیر: انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند و ارزیابی‌های منفی جامعه اکثر افراد را برآشفته می‌سازد. بی‌عاطفگی و تحقیر مشخص به وسیلةکادر درمانی موجب احساس حقارت در بیمار شده و فوبی دندانپزشکی را توسعه خواهد داد.

▪ سابقه سوء استفاده جنسی: فوبی دندانپزشکی در میان افرادی که به ویژه در کودکی مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفته‌اند، شایع است. داشتن سابقه حمله یا سوء استفاده احساسی و فیزیکی در ترکیبی از تجربیات بد دندانپزشکی می‌تواند فوبی دندانپزشکی را توسعه دهد.

▪ یادگیری مشاهده‌ای: ترس دندانپزشکی می‌تواند در اثر شنیدن تجربیات ناگوار دیگران یا دیدگاه‌های منفی آنان درباره دندانپزشکی شکل گیرد. اگر اولیا یا دیگر مراقبت‌کنندگان از دندانپزشک بهراسند، کودکان حتی در غیاب تجربه بد ممکن است با مشاهده رفتار آنان ترس را آموخته و به همان اندازه بهراسند. همچنین شنیدن داستان‌های ترس‌آور نیز می‌تواند همان اثر را داشته باشد.

▪ جنبه‌های فیزیکی محیط: بعضی جنبه‌های محیط فیزیکی دندانپزشکی نیز نقش مهمی در تر‌س از دندانپزشکی بازی می‌کند. بوهایی که به طور سنتی با دندانپزشکی مرتبط شده‌اند و لباس‌های سفید و ابزار و وسایلی که ترس را تداعی می‌کنند موجب تحریک و فعال شدن پاسخ فرار در بیماران می‌شوند. تحقیقات نشان داده‌اند که دیدن سرنگ، احساس تزریق داروهای بی‌حسی، دیدن و شنیدن و احساس مته دندانپزشکی از تکرارشونده‌ترین عوامل تعیین‌کننده درد و فرآیند ترس بودند.

▪ آمادگی زیستی: بعضی از زیر مجموعه‌های فوبی دندانپزشکی ممکن است ریشه در آمادگی زیستی افراد داشته باشند. بر طبق این نظریه موجودات زنده از نظر ژنتیکی آمادگی دارند تا نسبت به محرکاتی که اجدادشان از آنها هراس داشته‌اند واکنش هراس نشان دهند. افرادی که برای میلیون‌ها سال سریعا آموخته‌اند که از مارها، ارتفاع، رعد و برق و اشیای تیز مانند سوزن اجتناب کنند، احتمالا به این وسیله احتمال زنده ماندن و انتقال ژن‌هایشان را فراهم می‌سازند و این واکنش‌ها از نظر تکاملی اهمیت دارند.

▪ ترس از سرایت عفونت و ایدز: یافته‌های جدید حاکی از آن است که ملاحظه سرایتHIV در ترس دندانپزشکی مشارکت می‌کند. ترس از سرایت ایدز از طریق درمان‌های دندانپزشکی می‌تواند در اثر محرکات معقول یا نامعقول ایجاد شود و ارتباط معکوس با سطوح دانش بیمار و فرآیند کنترل سرایت بیماری در کلینیک دندانپزشکی دارد. اشیا بیشترین توجه را برای تجربیات کنترل سرایت عفونت مطب دندانپزشکی به خود اختصاص می‌دهند.

▪ تاثیر فوبی دندانپزشکی در زندگی روزانه بیمار: فوبی دندانپزشکی می‌تواند تاثیر گسترده‌ای روی زندگی فرد داشته باشد و نه تنها به سلامت دندان‌ها آسیب رساند، بلکه موجب اضطراب و افسردگی بیمار گردد.

پنهان کردن دندان‌ها هنگام خنده بسیار مشکل است و بسته به اینکه میزان آسیب دندانی تا چه حد باشد، افراد ممکن است به علت خجالت از رویارویی با جامعه و حتی دوستان نزدیک اجتناب کنند و حتی ممکن است به علت از دست دادن اعتماد به نفس قادر به انجام کار‌هایی که در ارتباط زیاد با جامعه است، نباشند و یا از رفتن به پزشک از ترس اینکه به زبان یا گلویشان نگاه کند و دندان‌هایشان را ببینند، خودداری ورزند.

اگر‌چه کلینیک‌های تخصصی روان‌شناختی برای درمان ترس‌های افراد و کمک به آنها وجود دارند، بسیاری از دندانپزشکان روش‌های رفتاری، شناختی و دارویی را برای کمک به بیماران‌شان به کار می‌برند.

● درمان‌های رفتاری

▪ برخورد دوستانه: از آنجا که معنادار‌ترین روش‌های درمان شامل برخورد گرم و با عاطفه تیم دندانپزشکی، فرصت پرسیدن سوال و توقف درمان ناراحت‌‌کننده است، مهم است که در مطب دندانپزشکی ارتباطِ باز تشویق شود. هم‌دلی گرم و گرایشات محترمانه، بیمار را تشویق به بیان ترس می‌کند. پرستاران و دستیاران اولین گروهی هستند که با بیمار برخورد می‌کنند و یک رهیافت عمومی این است که برخوردی شاد داشته باشند.

▪ احساس کنترل: بسیاری از افراد می‌ترسند هنگامی که در صندلی دندانپزشکی قرار دارند، کنترل بر اوضاع را از دست بدهند. تحقیقات ثابت کرده‌اند که دانستن فرآیند درمان به طور معنا داری اضطراب بیمارِ ترسان را کم می‌کند و افرادی که به طور واضح وشفاف از فرآیند عمل آگاه شده‌اند خیلی بهتر درمان را تحمل می‌کنند تا آنهایی که برخی فرآیند‌های غیرمنتظره نامطلوب را تجربه می‌کنند.

تمامی فرآیند عمل و احساساتی را که در هر مرحله انتظار می‌رود، برای بیمار توضیح دهید. این امر موجب می‌شود بیمار احساس کنترل نماید. همچنین از بیمار بخواهید هر موقع احساس درد کرد دست‌اش را بالا ببرد و هر موقع تقاضا داشت درمان را متوقف کنید. بعضی بیماران به علت ترس زیاد قادر به حرکت نیستند. اگر با چنین بیمارانی مواجه شدید، قبل از درمان راه‌ها و علایمی را که می‌توانید از آن طریق متوجه درد و توقف درمان شوید (مانند نحوه تنفس، نگاه و...) را بررسی کنید و متناوبا درمان را متوقف و بیمار را کنترل کنید. توضیح شفاف فرآیند عمل درمان، بیمار را تشویق به پرسیدن سوال و توقف معالجه ناراحت‌کننده می‌نماید.

▪ پرت کردن حواس از محیط: درگیر کردن حواس پنجگانه می‌تواند از تحریک حافظه و یادآوری موارد ترس‌آور جلوگیری کند. وقتی ۵‌حس با هم در‌گیر شوند، بیمار به سرعت برای همکاری و درمان آماده می‌شود.

پخش موسیقی برای اینکه صدای ابزار‌ها شنیده نشود یا دیوار‌های ضد صدا برای اینکه افراد در اتاق انتظار صدایی نشنوند و همچنین صحبت کردن با بیمار هنگام کار می‌تواند حس شنوایی را از موارد ناخشنود‌کننده دور سازد.

مواردی که حواس بینایی را از ابزارهای ترس‌آور به خود جلب نماید، مانند تابلو‌های متنوع، تاباندن نور‌های متفاوت به دیوار، یونیفرم‌های غیرمعمول و پخش فیلم مفید واقع می‌شوند. بوی خوشی که در فضا تاثیر بوی دارو‌ها را از بین ببرد یا گل‌هایی که حواس را پرت کنند نیز موثر است. مزه، ارتباط نزدیکی با بو دارد. طعم‌های متنوع چون انواع آب میوه‌ها، چای، نسکافه و آب توصیه می‌شود. لامسه نیز آخرین حسی است که درگیر می‌شود. اشیای لمس‌کردنی تمیز که لذت بخش هستند، توصیه شده است.

شاید همیشه امکان کار کردن در چنین محیطی فراهم نباشد و باید بر ارتباطات میان فردی تمرکز شود و محیطی همدلانه فراهم آید. افراد در محیط گرم و شاد و صمیمی بیشتر احساس آرامش می‌کنند.

▪ حساسیت‌زدایی: به معنی خوگیری تدریجی با چیزی است که موجب ترس یا اضطراب می‌شود. در این شیوه چند موقعیت ترس‌آور که شدت ترس از آنها به تدریج افزایش می‌یابد فراهم می‌شود، سپس از شخص می‌خواهند که این صحنه‌های ترس‌آور را یکی پس از دیگری مشاهده و هم‌زمان، مشاهده با روش‌های آرام‌بخشی قرین می‌شود. این روش در دندانپزشکی کودکان استفاده می‌شود، اما برای بزرگسالان نیز موثراست. به طور مثال کودک روی صندلی یونیت دندانپزشکی می‌نشیند وآینه را در دست خود می‌گیرد و جز آن هیچ عمل دیگری صورت نمی‌گیرد. هدف از چنین ملاقات‌هایی ایجاد آرامش است. وقتی کودک احساس آرامش کند، این آرامش به دیگر جنبه‌ها نیز سرایت خواهد کرد.

تکنیک گفتن، نشان دادن و بعد انجام دادن نیز که در دندانپزشکی کودکان استفاده می‌شود، مفید است. این تکنیک شامل توضیحاتی شفاف و ساده از فرآیند عمل است (گفتن) و نمایش دیداری، صدا، بو و لمس جنبه‌هایی از فرآیند در روشی بدون درد دنبال می‌شود (نشان دادن) و با عمل، واقعی می‌شود(انجام دادن).

آموزش تکنیک آرام‌سازی (ریلکسیشن): شامل تنفس عمیق شکمی و شل کردن عضلات و تمرکز بر آرامش و تجسم آن از روش‌هایی است که به همراه حساسیت‌زدایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور مثال به بیماری که از تزریق می‌هراسد، ابتدا مهارت‌های آرام‌سازی آموزش داده شده و سپس به تدریج موضع ترس‌آور معرفی می‌شود و در حالی که بیمار آرامش را دریافت می‌کند به تدریج در مراحل بالاتر ترس پیشرفت می‌کند، تا وقتی که بتواند تزریق را بدون ترس دریافت کند. همچنین بعضی درمان‌گران از خود هیپنوتیزم (توسط بیمار) و هیپنوتیزم نیز استفاده می‌کنند.

الگو‌سازی: تماشای یک بیمارِ در حال درمان می‌تواند به خوگیری فرد بیمار کمک کند. در این شیوه به عوض آن که بیمار از ابتدا بر موقعیت مسلط باشد و نهراسد، رفتار حاکی از ترس را نشان می‌دهد و با مشاهده الگو‌هایی که بر موقعیت غلبه کرده‌اند در انتها بر ترس خود غلبه می‌کند. این شیوه یکی از شیوه‌های درمانی بسیار موثر است.

● درمان‌های شناختی

▪ استفاده از زبان غیرتهدید‌کننده: بسیاری از دندانپزشکان آگاه هستند که باید از کلمات تهدید‌کننده مانند سرنگ، سوزن، درد، مته، صدمه، بیرون کشیدن و... خودداری کنند و به جای آن از کلماتی غیرتهدید‌کننده مانند بی‌حسی به جای تزریق، هندپیس و سرتوربین و فرز به جای مته، ناراحتی به جای درد و...استفاده کنند.

▪ باز‌سازی شناختی: بررسی باورها و شناخت بیمار از فرآیند درمان و باز‌سازی آن می‌تواند کمک‌کننده باشد. به طور مثال توضیح مستقیم از فرآیند کنترل سرایت عفونت، اضطراب بیمار درباره انتقال بیماری‌ها را از بین می‌برد و بیمار مطمئن می‌شود که خطر مبتلا شدن به بیماری‌های عفونی طی درمان ناچیز است.

▪ تقویت مثبت: تشویق بیمار به کنترل خود نیز می‌تواند موثر باشد. آموزش و القای کلمات حاوی بار شایستگی همچون من می‌توانم بر خود مسلط باشم و همه چیز در کنترل من است و تکرار آن توسط بیمار کمک‌کننده است.

▪ درمان‌های دارویی: درمان‌های دارویی در دامنه‌ای از مسکن‌های ملایم تا بی‌هوشی عمومی به کار می‌رود. دندانپزشک ممکن است مسکن‌هایی از گروه بنزودیازپین مانند تیمازپام، آلپروزولام، دیازپام را تجویز کند. این مسکن‌ها کمک می‌کنند بیمار آرام‌تر شده و احساس خواب آلودگی کند، اما هنوز هوشیار است و می‌تواند با دندانپزشک ارتباط برقرار کند.

منبع: ایردن، پایگاه دندانپزشکی ایرانیان

دکتر فاطمه آذرفر