طبیعت از ما انتقام خواهد گرفت

نگاهی به فاجعه نابودی جنگل ها در گفت وگو با اسماعیل کهرم

سالا‌نه چهار درصد از سطح جنگل‌های شمال (جنگل‌های هیرکانی) از بین می‌رود. به این ترتیب در طول ۳۰ سال گذشته نیمی‌ از جنگل‌های شمال را که قدمتی حدود ۵/۳ میلیون سال دارند و به دوران چهارم زمین‌شناسی بازمی‌گردند از دست داده‌ایم. اما این فاجعه خاموش در حالی همچنان ادامه دارد که بسیاری از ما هنوز با ابعاد مختلف و ضررآفرین نابودی جنگل‌ها آشنا نیستیم و گاه حتی در مواجهه با اخبار پایان‌ناپذیر و اسفناک قلع‌وقمع این منابع سبز، دقیقا نمی‌دانیم که چه خطر عظیمی‌کره زمین و سرنوشت زیستگاه موجودات این کره را تهدید می‌کند. اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست و استاد دانشگاه اهمیت و ارزش جنگل‌ها و در صورت نابودی فاجعه‌ای که دانسته و نادانسته در آن سهیم خواهیم بود را به تصویر می‌کشد. ‌

همه ما می‌دانیم که جنگل‌ها نقش باارزشی در حیات طبیعی انسان دارند ولی شاید کمتر از دیدگاه علمی‌ و علت و معلولی با آن آشنا باشیم. کمی‌ درباره اهمیت وجود و حفظ جنگل‌ها بگویید. ‌

باارزش‌ترین منبع محیط زیست در ایران و تقریبا جهان به غیر از دو سه نقطه، خاک است. خاک سرمنشاء حیات است. حدود ۳۰ سانتیمتر از خاک که به آن خاک زنده و جاندار می‌گویند دارای عناصر، ترکیبات، موادغذایی و موجودات زنده‌ای است که خیلی از آنها را متاسفانه ما نمی‌شناسیم اما زندگی‌مان بستگی به آنها دارد. شما در نظر بگیرید این خاک گیاهی که ۳۰ ساله است و هر سانتیمتر مکعب از آن ۴۰۰ سال طول می‌کشد به‌طور متوسط از سنگ خارا تبدیل به خاک کشاورزی شود. ازطرفی ما سالا‌نه در ایران ۴۸ تن از این خاک باارزش را در هر هکتار از دست می‌دهیم. این رقم در اروپا ۱۲ تن در هکتار و در آمریکا ۴ تن درهکتار است. از دست دادن این خاک باارزش به این معنی است که ما غذا و حیات و سرمایه آینده بچه‌های خودمان را از دست می‌دهیم. ‌

● عوامل از دست دادن این سرمایه بزرگ چیست ؟ ‌

بزرگ‌ترین عامل از بین رفتن و فرسایش خاک در مملکت ما جنگل‌زدایی، یعنی از بین رفتن جنگل‌ها است. ما درختان جنگلی را قطع و آنها را به مرتع تبدیل می‌کنیم و بعد به‌خصوص در مناطق شیبدار که همه جنگل‌های ما هم در مناطق شیبدار هستند بعد از مدتی این مرتع را به زمین کشاورزی تبدیل می‌کنیم و طبیعی است که زمین کشاورزی کود لا‌زم دارد، بنابراین بعد از گذشت دو سه سال هزینه تهیه کود به حدی زیاد است که محصول از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و بعد در نهایت زمین به شنزار تبدیل می‌شود. اگر به منطقه ارسباران، سر گربه نقشه عزیز ایران، تشریف ببرید شاهد خواهید بود که جنگل‌ها در ظرف چهار، پنج سال تبدیل به شنزار شده و به کل از بین رفته و به علت بارش، خاکش هم شسته شده است. به همین دلیل است که در تبریز در فصل بارندگی در داخل جوی‌ها آب قهوه‌ای‌رنگی راه می‌افتد. آب قهوه‌ای‌رنگ یعنی آبی که خاک در آن است و پر واضح است که جای این خاک با ارزش که آن بالا‌ بایستی تولید محصولا‌ت کشاورزی و تولید جنگل کند، داخل جوی نیست. در ضمن اخیرا کشف شده جنگل‌ها منبع و مخزن آب هستند. زیر تمام جنگل‌ها در سراسر دنیا آب‌انبار بزرگی هست که این آب‌ها به سفره‌آب‌های زیرزمینی منتهی شده و جنگل‌ها را سیراب می‌کنند. ‌

جنگل‌زدایی علا‌وه بر از بین بردن منابع آب زیرزمینی در روی زمین هم باعث به وجود آمدن سیل خواهد شد. ‌

بله منابع آب زیرزمینی بسیار اهمیت دارند. در همین تهران حدود یک سوم آب شرب از چاه تامین می‌شود. سازمان آب اعلا‌م می‌کند مثلا‌ روز گذشته ۳۰ یا ۳۵ درصد از آب شرب تهران توسط چاه‌های عمیق تامین شده است و چاه عمیق یعنی سفره آب زیرزمینی. ‌

و اما در روی زمین. نقش جنگل‌ها در روی زمین بسیار حائز اهمیت است. اگر شما می‌بینید در گرگان سیل می‌آید و خانه‌ها را خراب می‌کند و فاجعه خانمان‌برانداز است، دلیل‌اش این است که در بالادست، ما درخت‌ها را از بین برده‌ایم و بعد آنجا را به چراگاه تبدیل کرده‌ایم. آب باران وقتی که سرازیر می‌شود، پایین می‌آید، سرعت می‌گیرد و به سیل تبدیل می‌شود. در حالی که اگر روی زمین جنگل باشد این جنگل‌ها و درخت‌ها نخواهند گذاشت که آب این‌گونه جریان پیدا کند. بدن یک درخت به راحتی می‌تواند توسط شاخ و برگ و ساق و ریشه حدود ۶۰ درصد بارش را جذب کند و بقیه را به عمق زمین بفرستد و در نتیجه از سیل جلوگیری کند. در بنگلا‌دش بر اثر جنگل‌زدایی سیل جاری می‌شود. در ایران و به‌طور مشخص در گرگان هم سیل بر اثر جنگل‌زدایی جاری می‌شود بنابراین جنگل‌ها نقش‌های مختلف، ارزنده و بسیاری در زندگی ما دارند. ‌

● از بین بردن جنگل‌ها بر سر حیات‌وحش چه بلا‌یی می‌آورد؟

منزل و خانه و زندگی حیات‌وحش جنگل‌ها است. در یک کلا‌م جنگل‌ها زیستگاه حیات‌وحش است. وقتی ما جنگل را از بین می‌بریم درست مثل این است که خانه این موجودات را روی سرشان خراب کرده‌ایم. ‌

جنگل علا‌وه بر آنکه پهنه‌ای را می‌پوشاند از نظر ارتفاع هم حائز اهمیت هستند. برای مثال یک جانورشناس وقتی می‌خواهد یک نوع میمون را بررسی کند باید به ارتفاع بیش از ۳۵ متر برود زیرا این موجود سلا‌مت و غذای کافی را در آن ارتفاع پیدا می‌کند یا مثلا‌ فلا‌ن حشره در ارتفاع ۱۰ متری زیست می‌کند. پرندگان در ارتفاعات مختلف زندگی می‌کنند که از سطح زمین شروع می‌شود و تا ارتفاع ۷۵-۷۰ متری ادامه پیدا می‌کند. در جنگل‌ها برای آب و نور رقابت وجود دارد. رقابت برای آب باعث پایین رفتن ریشه‌ها می‌شود تا به منبع آب زیرزمینی که در زیر جنگل وجود دارد برسند ولی از طرفی این ارتفاع باعث می‌شود که گیاه به جایی برود که نور خورشید هست. این رقابت باعث بلند شدن طول ساقه درختان می‌شود.

جانوران هم یاد گرفته‌اند. مثلا‌ آنها که خیلی باران دوست دارند در ارتفاعات زندگی می‌کنند و آنهایی که باران را دوست ندارند و سایه‌زی هستند به ارتفاعات پایین‌تر برای مثال ۶۰ متری و یا پایین‌تر تا سطح زمین می‌آیند. حالا‌ حتی اگر جنگل را از بین نبریم و فقط ساختار جنگل را به هم بزنیم مثلا‌ تعدادی درخت را قطع کنیم و جاده‌ای در داخل جنگل درست کنیم چه اتفاقی می‌افتد؟ به محض اینکه شما جاده را احداث می‌کنید، جایی که همیشه سایه بوده و حتی آب باران هم به دلیل وجود ساق و برگ و شاخ و درختان به‌ندرت به کف آنجا می‌رسیده ناگهان روشن و نورانی می‌شود و در نتیجه بذرها و نهال‌های ناخواسته‌ای که در سایه‌سار درخت‌ها شانس رشد ندارند یک مرتبه شروع به جوانه زدن می‌کنند. بسیاری از این بذرها و نهال‌ها بومی‌ نیستند یعنی مثلا‌ باد یا باران آن را به این مکان آورده است و شما با جاده زدن اجازه رشد به این گیاهان و نهال‌ها می‌دهید و وقتی اجازه دادید بافت جنگل شما عوض می‌شود. یعنی وقتی جاده‌ای از داخل جنگل احداث شود از دو طرف، بافت جنگل را عوض می‌کند. درخت‌های بومی‌که با شرایط محیط پیرامون خود خو گرفته‌اند از بین می‌روند و جنگل از عرض تخریب می‌شود، تا جایی که علوفه و گیاهان هرز و گیاهانی که می‌توانند از این موقعیت استفاده کنند مثل انجیرها شروع به رشد می‌کنند. خاصیت انجیر این است که دور یک درخت را می‌گیرد، مواد غذایی را جذب می‌کند و در واقع آن درخت را می‌کشد. بنابراین تنها با احداث یک راه، جنگل از بین می‌رود چه برسد به اینکه خدای نکرده به خاطر ایجاد یک مزرعه، جنگل را پاک تراشی کنند!

● ظاهرا ضرر احداث این جاده‌ها بیش از سود آنهاست؟ ‌

چه اشکالی دارد ما برای احداث جاده خرج بیشتری بکنیم و جنگل را دور بزنیم؟ جنگل ابر را مثال می‌زنم. جنگل ابر یک جنگل استثنایی است. چرا به آن جنگل ابر می‌گویند؟ به دلیل اینکه تعریق و تعرق درخت‌ها باعث ایجاد مهی از ابر یا ذرات باران در ارتفاعی می‌شود که بسیار زیباست یا جنگل‌های هیرکانی گیلا‌ن و مازندران سه‌ونیم میلیون سال قدمت دارند و پدر و جد جنگل‌های اروپایی هستند. ۹۰ درصد استان سمنان شن و شنزار و کویر و بیابان است. اما جنگل ابر در دل کویر باقی مانده است. مساحت این جنگل حدود ۱۰ هزار هکتار است و محدوده‌ای در مقیاس یک در هزار استان سمنان را تشکیل می‌دهد. آیا نمی‌ارزد که ما به خاطر حفظ این جنگل که مثل یک معجزه است در تلطیف هوا و دارای مخازن باارزش آب است، پناهگاه حیات وحش را دور بزنیم و جاده‌مان را خارج از حوزه جنگل بسازیم؟ از سمنان ۱۰ جاده به طرف شمال می‌رود و چهار جاده از داخل شهر شاهرود می‌گذرد. مگر چه ترافیک سنگینی آنجا وجود دارد که باید ده ابر را به علی‌آباد کتول متصل کرد؟ عده‌ای که با علی‌آباد کتول دادو ستد دارند می‌توانند از چهار جاده دیگر با کمی‌ فاصله استفاده کنند. جاده را می‌شود به اطراف این جنگل هدایت کرد تا جنگل هم تخریب نشود.

با توجه به صحبت‌های شما، احداث جاده به شکل فعلی در درازمدت نه‌تنها سودی ندارد بلکه زیان‌آور هم هست. ‌

درست همین‌طور است. برای مثال یک دارکوب برای نوک زدن احتیاج به درختی دارد که ۴۰ سانتیمتر قطر داشته باشد تا بتواند از کرم‌های داخلش استفاده کند و در آن لا‌نه بسازد. اگر درخت‌های ۴۰ سانتیمتری از بین رفت این دارکوب چه کند؟ دارکوب که نمی‌تواند درختی را نوک بزند که ۱۰ سانتیمتر قطرش است. پس ما دارکوب را از دست می‌دهیم. وقتی دارکوب را از دست می‌دهیم جانورانی که مربوط به آن هستند را هم از دست می‌دهیم. دارکوب حشره‌خوار است، وقتی دارکوب را از دست می‌دهیم حشره زیاد می‌شود و آن وقت مردم گلا‌یه خواهند کرد که چرا این قدر حشره به مزارع ما هجوم می‌آورد. این نتیجه اشتباه کسانی است که جنگل را پاک و به خیال خودشان زمین کشاورزی درست می‌کنند. این اشتباه کسانی است که برای طبیعت حریم نگذاشته‌اند. طبیعت هم به این شکل انتقام می‌گیرد و به ما پشت‌دستی می‌زند!

نسترن نسرین‌دوست