محمد ص , پیامبر رحمت

امروزه همگان از غربت ارزش ها و رواج برخی از رذایل اخلاقی در جامعه ی اسلامی ما نگرانند و حتی برخی از بزرگان و علمای اخلاق نسبت به وضعیت موجود هشدار داده و اعلام خطر كرده اند

امروزه همگان از غربت ارزش‌ها و رواج برخی از رذایل اخلاقی در جامعه ی اسلامی ما نگرانند و حتی برخی از بزرگان و علمای اخلاق نسبت به وضعیت موجود هشدار داده و اعلام خطر كرده‌اند.تسمیه‌ی سال جاری به نام نامی پیامبر بزرگوار اسلام، فرصت مناسبی است كه با تأمل در ابعاد مختلف شخصیت رسول اكرم(ص) و تأسی به سیره‌ی حضرت ختمی مرتبت از یك سو به درمان دردهای فردی و اجتماعی خویش بپردازیم كه خداوند متعال رمز رستگاری بشریت را اسوه قرار دادن پیامبر اكرم(ص) معرفی كرده است و از سوی دیگر با معرفی درست این پیامبر بزرگ الهی و آخرین واسطه‌ی آسمان و زمین به جهانیان بر تبلیغات سوء دشمنان بشریت خط بطلان بكشیم.

امروز دو عامل معرفی نادرست برخی از پیروان رسول اكرم (ص) و تبلیغات سوء دشمنان به مانند دو تیغه‌ی یك قیچی موجب مجهول ماندن شخصیت آن حضرت بر بشریت است كه باید با مبارزه با این دو عامل و معرفی صحیح شخصیت این آخرین پیام آور الهی، زمینه‌ی گرایش بشریت به تعالیم آن حضرت را فراهم آورد.

یكی از مهم‌ترین ابعاد شخصیت پیامبر اكرم (ص) بعد اخلاقی و آراستگی آن حضرت به فضایل و پیراستگی او از كافه‌ی رذائل در حد طاقت بشری است.

اخلاق پیامبر اكرم (ص) تجسم عینی قرآن كریم بود و از این روست كه خداوند متعال او را در قرآن كریم با عنوان «خلق عظیم» ستوده و خود آن حضرت نیز هدف بعثت خویش را «اتمام مكارم اخلاقی» معرفی كرده است.

سعد هشام گوید: «از عایشه پرسیدم كه اخلاق پیامبر چگونه بود؟» گفت: «آیا قرآن می‌خوانی؟»، گفتم: «آری»، گفت: «اخلاق پیامبر، قرآن بود».

خداوند متعال، رسول گرامیش را با عالی‌ترین فضائل و مكارم اخلاقی تأدیب كرد و بیاراست و این فضائل از سوی او به جامعه‌‌ی اسلامی سرازیر شد و دنیایی از معنویت و ارزش های اخلاقی را پدید آورد.

برخلاف آن كه دشمنان اسلام و رسول خدا (ص) سعی می كنند كه از آن حضرت چهره‌ای خشن معرفی كنند و از او با عنوان پیامبر شمشیر نام می برند، یكی از مهم ترین فضایل آن حضرت، اتصاف او به «رحمت» است كه در این مقاله به تشریح گوشه‌ای از اقیانوس بی‌كران رحمت محمدی خواهیم پرداخت.

● مفهوم «رحمت»

«رحمت» در لغت به معنای رقّت و مهربانی است. «ابن منظور» در «لسان العرب»،«رحمت» را این گونه معنا می كند: «الرحمه: الرقّه و التعطف و المرحمه مثله؛ رحمت به معنای رقت و مهربانی كردن است و به همین معناست، مرحمت». «ابن منظور» در بیان تفاوت معنای «رحمت»، زمانی كه به عنوان صفت آدمیان به كار رود با زمانی كه كه صفت خداوند قرار بگیرد، می‌ گوید: «و الرحمه فی بنی آدم عند العرب، رقه القلب و عطفه و رحمه الله، عطفه و احسانه و رزقه؛ و «رحمت» در نزد عرب، آن گاه كه برای انسان‌ها به كار رود به معنای رقت و مهربانی قلب است، اما رحمت خداوند به معنای مهربانی، احسان و رزق دادن است.

«رحمت»، در كاربرد قرآنی نیز به همین معناست.

«راغب اصفهانی» زبان دان و قرآن شناس بزرگ، می‌گوید: «رحمت»، مهربانی و رقّتی است كه مقتضی احسان نسبت به شخصی است كه مورد رحمت قرار گرفته است، از این سبب گاه تنها در مهربانی [ملزوم] و گاه تنها در احسان [لازم] به كار می‌رود؛ مانند: «رحم الله فلاناً» و چون خداوند با «رحمت»، وصف شود، مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب، از این روی روایت شده است كه: رحمت از خدا، انعام و تفضل و از آدمیان، رقّت قلب و عاطفه است».

مؤلف تفسیر گران سنگ «كشاف»، «جار الله زمخشری» با پذیرش این مطلب كه رحمت در اصل معنا و مفهوم خویش به معنای عاطفه و مهربانی است، بر این باور است كه كاربرد آن برای خداوند، مجازی و به مفهوم انعام خداوند بر بندگان می‌باشد، بدان سان كه فرمانروا آن گاه كه به مردم مهربان باشد به آنان احسان و انعام می‌كند.

«علامه طباطبایی» (ره) در تفسیر قیّم «المیزان» توضیح بیشتری در باره‌ی مفهوم «رحمت» داده و گفته است: «رحمت، تأثر و انفعال مخصوصی است كه در وقت دیدن محتاج، عارض قلب می‌شود و شخص را به رفع احتیاج و نقیصه‌ی محتاج و نیازمند وادار می‌كند، این معنا به حسب تحلیل، به عطا و فیض بر می‌گردد و به همین معنا خداوند سبحان به صفت «رحمت»، توصیف می‌شود، یعنی، رحمت در خداوند به معنای عطا و احسان است نه تأثر و انفعال قلب؛ زیرا در ذات باری، انفعال نیست».

آنچه در توضیح «علامه طباطبایی» شایان توجه است، افزون بر این كه منشأ رحمت (احتیاج و نیاز شخص مرحوم) را در تعریف و مفهوم رحمت گنجانده و در نتیجه، مهربانی و رقّت قلب ویژه‌ای را كه به منظور رفع نیاز نیازمند بر شخص عارض می‌گردد، «رحمت» نامیده، این نكته است كه كاربرد «رحمت» در باره‌ی خداوند براساس تعریف و توضیح ایشان ـ آن گونه كه از زمخشری نقل شد ـ مجاز نیست به ویژه این كه در كاربرد قرآن كریم، بیشترین استعمال «رحمت»، در خصوص ذات باری تعالی است، كه اگر توصیف خداوند را به این صفت مجاز بشمریم، بیشترین موارد استعمال این صفت در قرآن مجاز خواهد بود و این گذشته از هر چیز دیگر با بلاغت قرآن سازگار نیست.

نتیجه: «رحمت» به معنای مهربانی و رقت قلب است كه از دیدن فرد نیازمند، عارض می‌شود و شخص را به احسان وامی‌دارد؛ ولی در خداوند، «رحمت»، به معنای احسان و انعام است؛ زیرا او، به رقّت و انفعال ستوده نمی‌شود.

در كلامی از علی(ع) نیز همین خصوصیت در توصیف خداوند به «رحمت»، لحاظ شده؛ آن جا كه حضرت فرموده است: «رحیم لایوصف بالرقّهٔ، صاحب رحمتی كه به رقت قلب توصیف نمی‌گردد».

در آن آیات قرآن كه خداوند به این صفت ستایش شده است نیز همین خصوصیت دیده می‌شود. با بررسی واژگان هم مفهوم با «رحمت» می‌توان از دو واژه‌ی «لینت» و «مداراهٔ» یاد كرد كه معنایی نزدیك به رحمت را می‌رسانند.

● جایگاه رحمت در متون دینی

صفت«رحمت» و مهربانی(چه به مفهوم الهی و چه به معنای بشری آن) در اندیشه‌ی اسلامی از جایگاهی رفیع برخوردار است، به طوری كه خداوند متعال، ذات بی‌بدیل خویش و نیز قرآن، پیامبر(ص) و مؤمنان را مكرراً به این صفت توصیف می كند و می ستاید و آن را از نمودهای اخلاق نیك الهی در بشر و آرایه‌های مشترك میان خدا و انسان برمی شمرد و این كه به هر اندازه، فرد بتواند، خویشتن را بدان بیاراید، به همان میزان، به خدای گونه شدن و تقرب به ذات اقدس الهی نائل می‌گردد.

خداوند متعال، افزون بر این‌كه كلید گشایش سوره‌های كتاب وحیانی خویش قرآن را (جز در یك سوره آن هم به دلایل ویژه)، صفت «رحمت»(رحمن و رحیم) قرار داده، در آیات بسیاری نیز، خود را به این صفت، ستوده است كه برخی از آن آیات به شرح ذیل است:

۱) «... و انا التواب الرحیم؛ و من توبه‌پذیر و مهربانم». (بقره/۱۶۰)

۲) «وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ وَاحِدٌ، لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ؛ و خداوند شما، خداوند یگانه‌ای است كه غیر از او معبودی نیست. اوست بخشنده و مهربان (و دارای رحمت عام و خاص)». (بقره/۱۶۳)

۳) «... وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ و از خداوند آمرزش بطلبید كه خداوند آمرزنده و مهربان است»(بقره/۱۹۹)

۴) «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ، أُولئِكَ یَرْجُونَ رَحْمَهَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ كسانی كه ایمان آورده و كسانی كه هجرت و در راه خدا جهاد كرده‌اند، آن‌ها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است».(بقره/۲۱۸)

۵) «هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمینَ؛ و او مهربان‌ترین مهربانان است».(یوسف/۹۲)

برهمین سیاق، خداوند متعال كتاب خویش، قرآن را «كتاب رحمت» و پیامبر خویش را «پیامبر رحمت»، و مؤمنان و گروندگان راستین به اسلام را «مهربانان» و «صاحبان رحمت» در تعامل با یكدیگر معرفی می‌كند:

۱) «وَ نَزَّلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ تِبْیَاناً لِكُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً وَبُشْرَی لِلْمُسْلِمِینَ؛ و ما این كتاب را بر تو نازل كردیم كه بیانگر همه چیز و مایه‌ی هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است».(نـحـل/۸۹)

۲) «فَقَدْ جَاءَكُم بَیِّنَهٌ مِن رَبِّكُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ؛ اینك، آیات و دلایل روشن از جانب پروردگارتان و هدایت و رحمت برای شما آمد». (انعام/۱۵۷)

۳) «و انه لهدی و رحمهٌ للمؤمنین؛ این قرآن، مایه‌ی هدایت و رحمت برای مؤمنان است». (نمل/۷۷)

۴) «تِلْكَ آیَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِیمِ، هدی و رحمه للمحسنین؛ این آیات كتاب حكیم است (كتابی پر محتوا و استوار) مایه‌ی هدایت و رحمت برای نیكوكاران است».(لقمان/۲)

آیات و نصوص دینی كه پیامبر اكرم (ص) را «رسول رحمت» و مهربانی معرفی می‌كنند، در بخش‌های بعدی، ذكر می‌كنیم.

● رحمت نبوی تجلی رحمت الهی

خداوند متعال خود را به عنوان رحمان و رحیمی كه رحمتش برغضبش سبقت گرفته و رحمت را بر نفس خویش نوشته و واجب كرده است، معرفی می كند.

پیامبر رحمت(ص) نیز وقتی به تصویر رحم و رحمت در خداوند متعال می پردازد، او را مهربان تر از مادر نسبت به كودك معرفی می كند.

پیامبر اكرم(ص) در تصویر رحمت الهی می فرماید: «خداوند رحمت را به صد جزء‌ تقسیم كرد، پس نود و نه جزء‌ آن را نزد خود نگاه داشت و یك جزء آن را به زمین فرو فرستاد و از بركت همین یك جزء‌ است كه خلایق در باره ی هم رحمت می آورند، چنان كه چهار پایان سم خود را از بچه ی خود دور می دارند تا مبادا به آن اصابت كند و صدمه ای به‌آن وارد سازد». آن گاه با بیان شدت علاقه ی مادر به كودك خود كه آن را به سینه ی خود فشرده است می گوید: «آیا باور می دارید كه این مادر كودك خود را به آتش در افكند؟». و چون یاران می گویند: «نه به خدا قسم یا رسول الله»، می گوید: «به تحقیق، خداوند نسبت به بندگان خود از این مادر نسبت به كودكش مهربان تر است!».

در بیانی دیگر می گوید: «خداوند شب هنگام دست لطف خود را می گشاید تا توبه ی گناهكار روز را بپذیرد و به هنگام روز دست لطف خود را می گشاید تا دست گناهكار شب را بگیرد».

● مهربانی و رحمت بارزترین صفت رسول خدا(ص) در بیان خداوند

خداوند متعال در قرآن كریم، مهربانی و رحمت را به عنوان بارزترین صفت رسول خویش معرفی می كند و می گوید:« وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَه لِلْعَالَمِینَ؛ ما تو را نفرستادیم مگر این كه رحمتی باشی برای همه ی جهانیان». (سوره ی ۲۱، آیهٔ ۷۰)

در صحیح مُسْلِم آورده است: أَبو هُرَیْرَه گفت: قِیلَ یَا رَسُول اللَّه اُدْعُ عَلَی الْمُشْرِكِینَ قَالَ: « إِنِّی لَمْ أُبْعَث لَعَّانًا وَ إِنَّمَا بُعِثْت رَحْمَهٔ؛ گفته شد ای رسول خدا، مشركان را نفرین كن، فرمود: من برای لعنت مبعوث نشده‌ام، و لیكن فقط برای رحمت مبعوث شده‌ام».

مفسران در تفسیرآیه‌ی شریفه‌ی « لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْكُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رؤوفٌ رَحِیمٌ؛ پیامبری برای شما آمده است كه از مصیبت‌ها و گرفتاری‌های شما رنج می‌برد و از هر كس به شما علاقمندتر و دلسوزتر است. او مهربان و رؤوف و رحمدل است.». (سوره ی ۹، آیهٔ ۱۲۸)، گفته‌اند: خداوند بر مؤمنان منت گذاشته است كه رسولی از جنس خودشان برای آنان فرستاده است كه سنگین است بر او آنچه كه امتش را به زحمت و مشقت می اندازد و از این رو است كه فرمود: من بر شریعت سهل و آسان، مبعوث شده‌ام و در حدیث آمده است: «إِنَّ الدِّین یُسْر؛ دین آسان است»

در تفسیر »حَرِیص عَلَیْكُمْ» گفته‌اند: «پیامبر حریص بر هدایت و رسیدن نفع دنیوی و اخروی به شما و ورود شما به بهشت و نسبت به مؤمنان، رؤوف و رحیم است».

● خداوند پیامبرخویش را با عنوان «پیامبر رحمت» معرفی می كند

قرآن كریم، در ترسیم سیمای پیامبراكرم (ص) می گوید:

«فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللّهِ، إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ؛ به [بركت] رحمت الهی، در برابر آنان [مردم] نرم و [مهربان] شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراكنده می‌شدند، پس آن‌ها را ببخش و برای آن‌ها طلب آمرزش كن و در كارها با آنان مشورت كن، اما هنگامی كه تصمیم گرفتی [قاطع باش] و بر خدا توكل كن؛ زیرا خداوند متوكلان را دوست دارد». (آل عمران/۱۵۹).فخررازی در تفسیر این آیه‌ی مباركه می‌گوید: «غرض از بعثت، آن است كه پیامبر(ص)، تكالیف الهی را به مردم ابلاغ كند و برساند و این هدف محقق نمی‌شود مگر زمانی كه دل‌ها به سوی پیامبر متمایل شوند و جان‌ها در نزد وی آرام گیرند، برآورده شدن چنین مقصدی در گرو آن است كه رسول دارای «رحمت» و «كرامت» باشد و از خطاهای مردم بگذرد و برخوردهای ناخوشایند آنان را نادیده بگیرد و با آنان با انواع نیكی، مكرمت و شفقت برخورد كند. به دلیل آنچه آمد، پیامبر(ص) باید كه پیراسته از بد خلقی باشد، همچنین باید كه سخت دل نباشد، بلكه تمایل افزون به كمك ضعیفان و دستگیری فقیران داشته باشد و لغزش‌ها و رفتارهای ناپسند آنان را نادیده بیانگارد».

رحمت اله بیگدلی

منابع:

۱) قرآن كریم

۲) امام محمد غزالی، احیاء علوم الدین

۳) ملامحسن فیض كاشانی، محجه البیضاء فی احیاء الاحیاء

۴) علامه سید محمد حسین طباطبایی، المیزان

۵) علامه سید محمد حسین طباطبایی، سنن النبی

۶) مازندرانی، شرح اصول كافی

۷) علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار

۸) شهید ثانی، منیه المرید

۹) میرزا حسین نوری، مستدرك الوسائل

۱۰) الواقدی، المغازی

۱۱) ابن هشام، السیره النبویه

۱۲) محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی

۱۳) بخاری، صحیح بخاری

۱۴) مسلم، صحیح مسلم

۱۵) زمخشری، كشاف

۱۶) صدرالدین بلاغی، پیامبر رحمت

۱۷) جعفر سبحانی، فروغ ابدیت

۱۸) ابن منظور، لسان العرب

۱۹) راغب اصفهانی، المفردات

۲۰) سیره‌ی نبوی، مصطفی دلشاد تهران

---