اسرار گنج دره جنی

اسرار گنج دره جنی را باید خواند. گاهی کتاب‌هایی هستند که با یک جمله می‌توان همه چیز را درباره شان گفت و در عین حال نوشتن هزاران کلمه هم برای نشان دادن ابعاد کلام و عمق اثرگذاری …

اسرار گنج دره جنی را باید خواند. گاهی کتاب‌هایی هستند که با یک جمله می‌توان همه چیز را درباره شان گفت و در عین حال نوشتن هزاران کلمه هم برای نشان دادن ابعاد کلام و عمق اثرگذاری شان ناکافی ست. اسرار گنج دره جنی یک چنین کتابی است.

گلستان با آن نثر جادویی‌اش در اینجا چنان نقد جانانه و ژرف بینی از شرایط اجتماعی و اقتصادی سال‌های پایانی پهلوی دوم ارائه کرده که رساندن عمق بینشش جز از طریق روایت مجدد و تمام و کمال قصه‌ کتاب میسر نیست و اصلا مگر یک اثر اجتماعی ماندگار خصلتی جز این هم می‌تواند داشته باشد؟ اگر تنها گفتن همین جمله که «درآمدهای بادآورده نفتی و تحمیل اصلاحات از بالا گرهی از کلاف سردرگم مشکلات ما باز نخواهد کرد» - که از پیام‌های محوری کتاب هم است - می‌توانست تمام ابعاد منشور متکثر حقیقت را منعکس کند، آیا واقعا نیازی به نوشتن کتاب و داستان می‌بود؟ یا اگر تنها می‌گفتیم «تمرکز ثروت ملی در دستان یک نفر به فساد و رابطه بازی دامن می‌زند» و شنونده با همین جمله جان حقیقت را لمس می‌کرد، کار بسیاری از نویسندگان بیهوده نمی‌نمود؟ همین طور است وضعیت گزاره‌های صحیحی چون «تغییرات و اصلاحات باید از دل مردم و جامعه بجوشند» یا «ثروت بدون درک و دانش سلاحی مخرب است» و غیره. کار نویسنده چیره دست که به مسائل اجتماعی می‌پردازد این است که چنین گزاره‌های صحیحی را چنان در تار و پود اثرش بگنجاند و چنان موقعیت‌هایی برای نمایششان بیافریند که فهم تمام ریزه کاری‌هایشان جز از طریق خواندن تمام روایت ممکن نباشد و این کاری است که گلستان کرده است.

گلستان در اسرار گنج دره جنی همه اینها را می‌گوید و در عین حال نمی‌گوید. با زبان و دیدی استعاری کاری می‌کند که همه بی‌درنگ شخصیت روستایی داستان را که یکباره به پول و مکنتی رسیده به جای محمدرضا شاه بگذارند و به بی‌تدبیری و غرور بی‌جای او بخندند و در عین حال، خود داستان هم اصالتی از آن خویش داشته باشد. یک نقد سازنده‌ اجتماعی حتی اگر اشارات کنایی کتاب را کنار بگذاریم در جای جای اثر خودنمایی می‌کند. می‌شد مقاله‌های خیلی زیادی درباره آن دوره نوشت و گفت که چطور شاه سرمست از درآمدهای یک شبه نفتی برنامه‌های توسعه پرشتابی را سرهم بندی می‌کرد. می‌شد با آمار و ارقام از رشد نامتوازن جامعه گله کرد و درباره عواقب مخرب آن هشدار داد. می‌شد بر شکاف طبقاتی، بی‌سوادی، فساد و فقر انگشت گذاشت و از مسوولان تقاضای توجه کرد (فریادهایی که احتمالا بی‌پاسخ هم می‌ماند). اما همچنین می‌شد و این کاری است که گلستان کرده است، از تمام این واقعیت‌ها و آمار و ارقام مضحکه‌ای آفرید تا وجدان هر خواننده‌ منصفی را به لرزه درآورد. نه با زبان خشک آمار که برای عموم نامفهوم باشد، بلکه با زبانی به مراتب چندوجهی‌تر و بهره‌مند‌تر، تصویری حقیقی از واقعیت ساخت که به تنهایی از چندین و چند مقاله علمی هم پربینش‌تر باشد و دستاورد ابراهیم گلستان با اسرار گنج دره جنی چیزی کمتر از این نیست.

اگر به دنبال مطالعه وضعیت اقتصادی ایران پیش از انقلاب هستید یا می‌خواهید نظر منتقدی تیزبین درباره آثار برنامه‌های توسعه پنج‌گانه شاه را بدانید، همچنین اگر برایتان مهم است که مشکلات اجتماعی آن زمان را با گوشت و خون لمس کنید، در کنار کتاب‌های مرجعی چون آثار کاتوزیان و چارلز عیسوی و دیگران، اسرار گنج دره جنی ابراهیم گلستان را از دست ندهید.

مجید روئین پرویزی