الموت و تنگه واشی به جای دوبی و آنتالیا

تاثیرات نرخ ارز بر بازار مسافرت های خارجی

از روزی که معنای سفر رفتن، از گذاشتن بار و بنه در صندوق عقب ماشین و راه شمال، مشهد، اصفهان و...

در پیش گرفتن فراتر رفت و آن سوی مرز‌ها را نیز شامل شد، همیشه کشور‌های همسایه، بیشترین سهم را در میزبانی گردشگران ایرانی داشته‌اند. کشور‌هایی که اگر تا همین یک دهه پیش، تنها نام و نشان آنها در رسانه‌ها دیده و شنیده می‌شد، اما حالا دیگر بسیارند کسانی که عکسی یادگاری در خیابان‌های این کشور‌ها داشته باشد! این موج عظیم سفر به خارج از کشور، اما در دو سال اخیر با موج‌شکن بزرگی مواجه شده؛ نوسانات نرخ ارز! چیزی که با چند برابر کردن قیمت سفر‌های خارجی، عملا راه را برای سفر قشر متوسط جامعه به خارج از کشور بست، اما واکنش بازار گردشگری و جامعه به این اتفاق چه بود؟!

● ارز مسافرتی؛ حلقه گمشده سفر‌های خارجی

دی‌ماه سال ۹۰ بود که با شدت گرفتن نوسانات نرخ ارز در بازار تهران، بانک مرکزی طی بخشنامه‌ای به دلیل آنچه «کاهش سوداگری بازار ارز» خوانده می‌شد، سقف ارائه ارز مسافرتی دولتی را از ۲۰۰۰ دلار، به ۱۰۰۰ دلار در سال کاهش داد، اما با تشدید دوباره این نوسانات در تابستان سال ۹۱، بانک مرکزی به یکباره کلیه ارز‌های دانشجویی و مسافرتی را حذف کرد تا آب پاکی را روی دست مسافرانی که برای دریافت ارز مسافرتی چشم به باجه‌های بانک فرودگاه‌ها دوخته بودند، ریخته باشد. حالا دیگر تمام هزینه‌ها، برای مسافران خارج از کشور به عهده خودشان بود. مسافرانی که عزم آن سوی آب‌ها کرده بودند، با بورد صرافی‌هایی مواجه می‌شدند که روزبه‌روز قیمت درج شده روی آن بالاتر می‌رفت و آنان را از صرافت سفر رفتن می‌انداخت. تا اینکه با شروع به کار مرکز مبادلات ارزی، پرداخت ارز مسافرتی دوباره از سر گرفته شد. با ضوابط و قوانینی جدید که این بار سقف پرداخت را ۳۰۰ دلار تعیین کرده بود. آن هم نه با ارز مرجع که با ارز مبادله‌ای. چیزی که به هر حال حدود ۱۰۰۰ تومان از قیمت ارز آزاد پایین‌تر بود، اما ۳۰۰ دلار ارز مبادله‌ای هم چیزی نبود که بتواند جلوی افت شدید تعداد مسافران به خارج از کشور را بگیرد. کشور‌هایی از جمله ترکیه، عراق، آذربایجان، امارات و ارمنستان شاهد کاهش محسوس گردشگران ایرانی در نوروز ۹۲ بودند، به طوری که گردشگران ایرانی که ترکیه را به عنوان مقصد خود در نظر گرفته بودند، از حدود ۷۰-۵۰هزار نفر در نوروز ۹۱، به ۲۰ هزار نفر در نوروز ۹۲ کاهش پیدا کردند.

● مقصد‌های پرطرفدار ایرانیان

اگر از سفر‌های زیارتی و کشور‌هایی چون عربستان سعودی، سوریه و عراق که با اختلاف زیاد پر بازدیدترین کشور‌ها از سوی ایرانیان هستند چشم‌پوشی کنیم، در مورد مقاصد بعدی سفر ایرانیان، امار دقیقی در دست نیست. به طور کلی حدود ۶۰ درصد سفرهای خارجی ایرانیان مربوط به سفر‌های زیارتی می‌شود. اگرچه آمار رسمی از مقصد بیشترین سفرهای خارجی ایرانیان وجود ندارد، اما آژانس‌های مسافرتی تهران، کشورهای همسایه و همچنین کشور‌های آسیایی را به عنوان بیشترین مقصد سفر ایرانیان معرفی می‌کنند. محمد امین امینی، مدیر بخش سفرهای خارجی یکی از آژانس‌های پایتخت، در مورد بیشترین تقاضا برای سفر‌های خارجی می‌گوید: «در حال حاضر تعداد مسافران به علت عدم تخصیص ارز مسافرتی و نرخ بالای دلار، به شدت کاهش یافته. اما تا قبل از این نوسانات ارزی، ترکیه، امارات، تایلند و ارمنستان

بیشترین متقاضی را داشته‌اند.» او با اشاره به اینکه مالزی هم اخیرا در حال تبدیل شدن به یکی از مقصد‌های محبوب برای سفر‌های ایرانیان است، اشاره می‌کند که تعداد متقاضیان برای سفر‌های خارجیِ این آژانس به حدود یک پنجاهم کاهش یافته است؛ یعنی اگر تا پیش از این پنجاه نفر برای سفر‌های خارجی، به این آژانس مراجعه می‌کردند، حالا این تعداد به یک یا دو نفر رسیده است.

امینی می‌گوید برای مثال تا پیش از این پرواز به ترکیه، توسط ۱۵ شرکت هواپیمایی مختلف انجام می‌شد که حالا این آمار به ۴ شرکت کاهش پیدا کرده است. مدیر یکی دیگر از آژانس‌های شهر، اگرچه کاهش مسافران را تایید می‌کند، اما آن را نه به یک پنجاهم که به یک سوم برای آژانس خود می‌داند. در کنار این تفاوت‌های آماری اما هر دو آژانس - که مشتریانشان را اغلب قشر متوسط جامعه تشکیل می‌دهند- اذعان می‌کنند که مسافران خارج از کشور، پس از انصراف از سفر‌های خارجی، مقصد‌های داخلی را برای مسافرت خود انتخاب می‌کنند و تور‌های یک یا دو روزه یکی از پرطرفدارترین گزینه‌های پیش روی مسافران است. اگرچه این آمار‌ها برای آژانس‌های مسافرتی مختلف، با توجه به میزان اعتبار، تجربه، سابقه و عملکرد شان متفاوت است، اما مقایسه گزارش‌های مرکز آمار ایران از سفرهای بهار سال ۹۰ و ۹۱ گویای همه چیز است. در سال ۹۰ به طور کلی ۵۴ میلیون سفر داخلی و یک میلیون و ۱۲۵ هزار سفر خارجی صورت گرفته بود که این آمار در سال ۹۱ به ۷۱ میلیون سفر داخلی و ۹۸۰ هزار سفر خارجی رسید. با ذکر این نکته که در سال ۹۱ تعداد سفر‌های داخلی بدون اقامت شبانه از ۲۱ میلیون به حدود ۳۲ میلیون نفر رسید که به وضوح گویای افزایش سفر‌های یک روزه و اقبال مردم به این تور‌ها است.

هزینه سفر‌های خارجی، در سال‌های اخیر در پی افزایش قیمت دلار، به طرز خیره‌کننده‌ای افزایش پیدا کرده و در مواردی به ۳ برابر قیمت اولیه نیز رسیده است. چیزی که به طور قطع، مهم‌ترین دلیل کاهش مسافران خارج از کشور است. اگر روزگاری یک تور ۱۰ روزه به مقصد سواحل کشورهای آسیای شرقی حدود ۹۰۰- ۸۰۰هزار تومان هزینه در بر داشت، حالا حدود یک میلیون و دویست هزار تومان، فقط هزینه بلیت هواپیما است. قیمت‌هایی که گردشگران را به ماندن در داخل کشور و انتخاب گزینه‌های سفر داخلی، ناگزیر می‌کند.

● ایرانیان مسافر قاره سبز

رم، ونیز، بارسلون، جزایر قناری، پاریس، ژنو، زوریخ، وین، آمستردام و... به گفته محسن قادری، مدیر موسسه گردشگری ژیوار، این شهر‌ها پرطرفدارترین مقاصد اروپایی توریست‌های ایرانی هستند. شهر‌هایی که حالا با گرانی نرخ ارز، غیرقابل دسترس‌تر از گذشته شده‌اند، حتی برای قشر مرفه. قادری در زمینه سفر‌های اروپایی – که تخصص موسسه گردشگری ژیوار است – توضیح می‌دهد که این سفر‌ها با دو انگیزه سیاحتی و تجاری انجام می‌شود. او می‌گوید بعد از ماجراهای نرخ ارز، مشتریان آژانس او به یک چهارم کاهش پیدا کرده‌اند و مثال از مسافران نوروزی‌اش می‌زند که در سال‌های گذشته حدود ۱۰۰ نفر بوده‌اند اما امسال این تعداد به زحمت به عدد ۲۵ می‌رسد. او دلیل این امر را علاوه بر نوسانات نرخ ارز، که مردم را از سفر‌های اروپایی بازمی‌دارد، در تحریم‌های اقتصادی علیه ایران نیز می‌داند. تحریم‌هایی که باعث می‌شود تجار ایرانی که برای معامله به شهر‌های اروپایی سفر می‌کنند، با امتناع اروپایی‌ها از معامله اقتصادی با ایران، از تصمیم خود برای سفر منصرف شوند. او در مورد تاثیر نرخ ارز و میزان افزایش قیمت تور‌های خود اینگونه توضیح می‌دهد: «سال۸۹-۸۸ وقتی که یورو هنوز ۱۷۰۰ تومان بود، تور ۱۱ روزه اسپانیا، ایتالیا، فرانسه حدود ۵/۵ میلیون تومان قیمت داشت که کل آن به صورت ریالی دریافت می‌شد. حالا اما همان تور به صورت ریالی-ارزی برگزار می‌شود؛ یعنی ۵/۲ میلیون تومان به اضافه ۲۲۰۰ یورو که مجموعا معادل ۵/۱۴ میلیون تومان می‌شود. برای فرار از تاثیرات نرخ ارز، مجبور شده‌ایم برخی از هزینه‌های سفر را که مربوط به هزینه‌های خارج از کشور می‌شود (هتل، رفت و آمد و...) ، به شکل ارزی دریافت کنیم.»

محسن قادری می‌گوید که کسانی که قصد سفر‌های اروپایی داشته‌اند (و یا قبل از این، مسافر کشور‌های این قاره بوده‌اند) حالا یا عطای سفر را به لقایش می‌بخشند یا یک درجه پایین‌تر می‌آیند و به کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس، ترکیه و کشور‌های آسیای شرقی رضایت می‌دهند که به نسبت کشورهای اروپایی، هزینه‌های کمتری در بر دارد.

● سفر‌هایی برای از ما بهتران

در گوشه و کنار این شهر، هستند آدم‌هایی که وسعشان می‌رسد و سفر‌هایی فراتر از کشور‌های همسایه و کشور‌های اروپایی انتخاب می‌کنند. جاهایی که کمتر توریست‌های ایرانی فاتح آن بوده‌اند. از جزایر قناری گرفته تا جزیره ایبیزا، جاماییکا، آفریقای جنوبی، برزیل و آرژانتین و.... قیمت این تورها حتی در پایین‌ترین حالت آن نرخ‌های سرسام‌آوری دارد. ۵ شب اقامت در جزیره ایبیزای اسپانیا، با پرواز ایران ایر، با نرخ دلار فعلی حدود ۹ میلیون تومان برای هر نفر هزینه دارد. این هزینه برای جزایر قناری به حدود ۱۳ میلیون تومان می‌رسد. تور ۱۰ روزه برزیل، نوروز ۹۲ قیمتی معادل ۱۹ میلیون تومان برای هر نفر داشته (قیمت‌های تابستان ۹۲ اعلام نشده‌اند) و تور ۱۲ روزه کانادا برای تابستان ۹۲ حدودا ۳۳ میلیون تومان برای هر نفر هزینه خواهد داشت. به اینها اضافه کنید تورها کشور‌هایی چون مصر را که تازه راه‌اندازی شده و همچنین تورهای مونت کارلو که برای ثبت نام، باید ابتدا پرینت گردش مالی حساب بانکیتان را به موسسه گردشگری ارائه کنید! جالب اما این است که بدانید مدیران موسساتی که این تور‌ها را برگزار می‌کنند، در تعداد و میزان مشتری‌هایشان تغییر چندانی حس نمی‌شود. چیزی که با توجه به جنس سفر‌ها و مسافران آنها، منطقی به نظر می‌رسد. برای قشر متمول جامعه، بالا یا پایین رفتن نرخ ارز، توفیر چندانی نمی‌کند. فقط به گفته مدیر یکی از این موسسات، تعداد مشتری‌هایشان ثابت مانده است: «اگر در این سال‌ها کم‌کم به افرادی که این تور‌ها را می‌رفتند اضافه می‌شد، حالا دیگر این رشد متوقف شده و همان میزان مشتری‌های قبلی به این سفر‌ها می‌روند.»

● رکود سفر‌های خارجی؛ فرصتی برای گردشگری داخلی

بالا رفتن قیمت دلار، رکود سفرهای خارجی و منصرف شدن مردم از سفر به خارج از کشور، پیامد‌های بسیار زیادی دارد. یکی از آنها به طور قطع فرصتی است که در اختیار گردشگری داخل قرار گرفته تا صاحب بخشی از پولی باشد که به طور سالانه از جیب توریست‌های ایرانی خرج می‌شود. (نوروز ۹۲ گردشگران ایرانی حدود ۴۰۰ میلیون دلار، نصیب واحد‌های گردشگری دیگر کشور‌ها کردند.) فرصتی که به نظر می‌رسد با افزایش ۱۸ میلیونی سفر‌های داخلی در سال ۹۱، از آن استفاده شده باشد، اما با نگاهی به شهر‌های پر سفر کشور، این احتمال تا حدودی منتفی می‌شود، چرا که فقط آمار مسافران شهرهای توریست‌پذیر قبلی، افزایش یافته و جمعیت مسافران فقط در چند نقطه از جمله مشهد، تهران، مازندران، اصفهان و... متمرکز شده‌اند و مکان‌های دیدنی دیگر درکشور، سهم چندانی را از افزایش توریست‌ها به خود اختصاص نمی‌دهند. از دیگر سو، سفر‌های خارجی توریست‌های ایرانی، اگرچه حجم عظیمی از ثروت کشور را راهی خزانه‌های دیگر کشور‌ها می‌کند، اما سفر خارجی نیز حق کسانی است که به آن علاقه‌مند هستند. بر مبنای یک قاعده کلی، رفتن یک توریست به یک کشور، باعث تبلیغ کشور خود مسافر نیز می‌شود و این به گسترش صنعت گردشگریِ هر دو کشور کمک می‌کند. حال اما به نظر می‌رسد زیان‌کننده اصلی از نوسانات نرخ ارز، نه مردم که صنعت گردشگری کشور است. صنعتی که با تمام پتانسیل‌های جغرافیایی، انسانی، طبیعی، معدنی و... و طبق آمار ۹ ماهه ابتدایی سال ۹۱، کاهش ۱۰ درصدی ورود گردشگران به کشور را تجربه می‌کند!

احمدرضا غنی