مذهب امامیه در قرن چهارم هجری

شیعه امامیه که بالاخص به دوازده امامی و یا اثنی عشری اطلاق می شد, چنان که لفظ رافضی هم از سردشمنی به آن ها بسته شده بود, بسیاری از مایه های فکری ـ مذهبی خود را از سده های قبل به ارث برد از سده سوم هجری شیعه امامیه بر اصل مهدویت استوار گشت

مقاله حاضر, حضور تشیع امامیه را در جامعه اسلامی ـ به خصوص ایران ـ سده چهارم هجری به بحث می گیرد. این جستار به ویژه به پیوند مذهب امامیه با آل بویه و علت دگرسانی آل بویه از مذهب زیدی به مذهب امامی و ارتباط آن با قدرت های شیعه آن روزگار (فاطمیان, قرمطیان, زیدیان یمن) عطف توجه دارد. بسط و توسعه جغرافیایی مذهب تشیع امامی نیز از مسائلی است که محل بحث قرار گرفته است. شیوه های بالندگی و رشد و گسترش فرهنگی شیعه امامی و نیروهای همبسته بدان از ملزومات این جستار است که در ضمن آن آداب و سنن شیعی, اندیشه وران فقهی و فرهنگی, موانع بازدارنده و یا پیش برنده نیز بحث و فحص شده است. در این بررسی سعی شده از منابع اصلی تسنن و تشیع ـ علی السویه ـ از برای حصول نتایج منطقی بهره گیری شود. نکته دیگر این که در این مقاله سیر تاریخی تشیع امامی مطمح نظر بوده نه سیر کلامی آن که خود مقوله مفصل دیگری است و نگارنده تلاش کرد این دو مقوله را که از ویژگی های بیشتر تحقیقات شیعی معاصر است از هم جدا کند تا به نتایج تاریخی صریح و بارزی دست یابد.

● مقدمه

شیعه امامیه که بالاخص به دوازده امامی و یا اثنی عشری اطلاق می شد, چنان که لفظ ((رافضی)) هم از سردشمنی به آن ها بسته شده بود, بسیاری از مایه های فکری ـ مذهبی خود را از سده های قبل به ارث برد. از سده سوم هجری شیعه امامیه بر اصل مهدویت استوار گشت. سال های ۳۲۹-۲۶۰ه در جهان بینی مذهبی شیعه امامیه نقش قاطعی داشت, چون آغاز دوره غیبت بود. این دوره با برهه ای از تحولات و دگرگونی های تاریخی تقارن داشت. در این دوره خلافت عباسی از اوج اقتدارگرایی سیاسی فرود آمد و پس از یک دوران شکوفایی به تدریج رو به خاموشی رفت ولی هم چنان به مثابه یک مرکز مذهبی ـ سیاسی مطرح بود. گروه های سیاسی محلی از مدت ها پیش, در سرزمین های اسلامی, به دفاع از داعیه های خود پرداخته و جریان های متلاطمی را ایجاد کرده بودند.

در واقع از سال ۲۶۰ه به بعد بود که جنبش و حرکت شاخه اسماعیلیه مذهب تشیع, موج تلاطم و تخالف را در سرزمین های خلافت عباسی ایجاد کرد و در پایان این سده به اعلام خلافت فاطمی در شمال افریقا پیوست. اینان با توسل به اصل قیام به سیف, به این مهم دست یافتند. پس از واقعه کربلا, دو طرز دید در جهان نگری سیاسی علویان رخ نمود. شاخه ای از آن ها امامت را در قیام به سیف توجیه و تفسیر کردند و آن را در قیام های خویش متحقق ساختند. این طرز فکر سیاسی از زیدیه شروع شد و بعدها نیز در وجود علی بن محمد علوی (صاحب الزنج), حسین بن علی(صاحب الفخ) , علویان طبرستان و علویان فاطمی و غیره تداوم یافت. شعبه دیگری از علویان اعتقادی به قیام به سیف نداشتند. تجارب تلخ و گزنده گذشته, مواضع نااستوار گروهی از پیروان, نابه سامانی ها و دگرگونی های زودگذر سیاسی, برخورد واقعی تر بارویدادهای زمانه, در شکل گیری چنین تفکری بی تإثیر نبوده است.

البته این بدان معنا نیست که آن ها خودشان را با سلیقه قدرت زمان وفق داده بودند, بلکه به عکس, آنان با تکیه بر اصل امامت, آن قدر نفوذ و اعتبار و اقتدار مذهبی, سیاسی و فرهنگی داشتند که گاه در مقابل عملکرد صاحبان قدرت (بنی امیه و بنی عباس) می ایستادند و کجرویها و کجرفتاریهای آنان را برنمی تافتند. شهادت این ها به دست عمله جور نشانی از تخالف و تناقضشان با آنان بود. پدیده های کم دوام سیاسی که نتیجه ای جز سرکوب نیروهای معترض نداشت, اصل تقیه را در بین آنان رشد داد و به سمت رشد فقهی و فرهنگیشان کشاند.

حوزه فقهی و فرهنگی امام جعفر صادق(ع) , کانون آزادی سلیقه ها و برخورد اندیشه ها بود و در پرورش نسلی از شیعیان برجسته امامی نقش قاطعی داشت. همین کانون بود که جنبه های ناب مذهب شیعه را در بین پیروان پایبند آشکار نمود. امام جعفر صادق(ع) بنیان گذار مکتبی بود که اقتدار, وسعت و ثبات آن نظیر نداشت. و منشإ یک دگرگونی فرهنگی بین شیعیان امامیه گردید و بعدها بسیاری از علمای شیعه امامیه از سرچشمه این مکتب سیراب شدند و جهان بینی شان شکل گرفت و بیان این جهان بینی را در مجموعه ای از رساله ها و کتب بی شمار سرریز کردند.

ظهور متعالی این فرهنگ غنی شیعی از سده چهارم هجری به بعد شروع شد. شیعیان امامیه به دلیل دوری از قال و مقال ها و جنجال های سیاسی, از بدعت گذاریهای فرقه های دیگر, مصون ماندند و سنت ناب تشیع را حفظ نمودند. با این که شیعیان امامیه نیز در سرزمین های خود احساس راحت و امنیت نداشتند, ولی توانستند به تدریج اصول مذهبی خود را در بین قشرهای مختلف جامعه ایران رسوخ دهند. تلاش های آن ها در تبلیغات مذهبی شان که همراه و همگام با مسالمت و مصالحت سیاسی بود, شهرت و موفقیتی برایشان به ارمغان آورد که رویهم رفته در خور آن بودند. آنان کلیه تدابیر مذهبی و فرهنگی را برای جذب و جلب پیروان به کار بردند و در تعالی و ترفیع مذهب خود کوشیدند. از سال ۳۳۰ه ق که بنیان قدرت آل بویه در سرزمین های اسلامی گذاشته شد, شیعیان امامیه به آن مایه از نفوذ اجتماعی و سیاسی رسیده بودند که بتوانند تکان مذهبی و معنوی در جامعه ایجاد کنند و سران آل بویه را به سوی خود جلب نمایند.

۱) شیعه امامیه و آل بویه

آل بویه به وقت خروج از دیلمان و حصول قدرت در دیگر سرزمین های ایران از میراث مذهبی زیدیه بهره گرفته بودند. این مطلبی است که از روی اسناد و مدارک به جا مانده بر ما معلوم شده است. چنان که وقتی احمد معزالدوله بر بغداد دست یافت, در تکاپوی توسعه مذهب زیدیه برآمد. معزالدوله در یک بازی پیچیده سیاسی در هشتم جمادیالثانی ۳۳۴ مستکفی بالله, خلیفه عباسی را از مسند خلافت به زیر کشید و به زندانش سپرد و دارالخلافه را غارت کرد.(۲) از مهم ترین علل برکناری خلیفه از مسند خلافت, شیعه بودن دیلمیان بود که در تشیع خود افراط می ورزیدند و معتقد بودند که عباسیان خلافت را از مستحقان آن غصب کرده اند. از این رو میثاق و موجب مذهبی نداشتند تا آن ها را به اطاعت از عباسیان وادارد.(۳) همین عدم اعتقاد به خلافت عباسی, نخستین جلوه هایش را در عزل مستکفی نشان داد; ولی قضیه همین جا هم ختم نشد.

معزالدوله برآن شد تا واقعیت حاکمیت آل بویه را در خلافتی دیگر از نوع خلافت علوی بنمایاند و نشان مشروعیت حکومت خود را از آنان دریافت کند. ابن اثیر را اعتقاد بر آن است که معزالدوله در پی خطبه خوانی به نام المعزلدین الله علوی (احتمالا زیدی) و یا علوی دیگری بود.(۴) لیکن همدانی را نظر بر آن است که معزالدوله بر آن بود تا ابوالحسن محمد بن یحیی زیدی را به خلافت بنشاند.(۵) این ماجرا در ((الجماهر)) بیرونی به سیاقی دیگر جلوه یافته است. بیرونی از علوی مزبور نامی نمی برد ولی توضیح و تشریح بیشتری دارد.(۶) نکته اساسی این جا است که معزالدوله می خواست خلافت عباسی را پس بزند و خلافت علوی (خصوصا از نوع زیدی آن) را به جایش بنشاند. این همت و اقدام او برای همنواختی و یگانگی با اعتقادات خود و دیگر دیلمیان صورت می گرفت. ولی همین اقدام در عمل حاوی مشکلات و مصلحت اندیشی هایی بود. ابن اثیر می نویسد که همه یاران معزالدوله, در بادی امر, با او همصدا شدند جز یکی (که از او اسم نمی برد) و همو واقعیت های موجود را جلو چشم معزالدوله مجسم ساخت. به تعبیر وی, این کار معزالدوله هیچ نوع قرابتی با واقعیت نداشت, چون در صورت ابقای خلافت عباسی, او و یارانش با خلیفه ای محشور و قرین می شدند که هیچ نوع اعتقادی بر او نداشتند و در صورت نیاز می توانستند او را به راحتی از صحنه خارج کنند و دیگری را وارد میدان سازند. ولی اگر یکی از علویان را خلیفه می کرد, خود وی و یارانش با اعتقادی که بر او داشتند در موقع مقتضی از اقدام علیه او ناتوان بودند و حال آن که علوی مزبور می توانست از پیروان معتقد خود برای از صحنه راندن معزالدوله بهره بگیرد.(۷)

این چنین شد که معزالدوله از تصمیم خود عدول و خلافت عباسی را ابقا کرد. ولی واقعیت های ملموس دیگر نیز در عدول احمد معزالدوله از تصمیم خود, دخالت داشت. خلافت عباسی سالیان دراز بود که سیطره نفوذ خود را بر سرزمین های مهم جهان اسلام گسترده بود و عامه مردم به تبلیغات آن ها عادت کرده و به آن ها دل بسته بودند و چون اطاعت از خدا و رسول خدا از آن ها اطاعت می کردند. تجارب علویان در حصول خلافت و قدرت, جز با سرکوبی و قتل با چیز دیگری قرین نبود و تبلیغات عباسیان آن ها را افرادی عاصی و طاغی جلوه گر ساخته بود. لذا اگر معزالدوله خلافت عباسی را برمی انداخت و خلافت علوی (از نوع زیدی) را به جای آن می نشاند, اقوام سرزمین های اسلامی که اکثر آن ها جزء اهل سنت بودند, یکباره بدان گردن نمی نهادند و مشکلات و منازعات عدیده ای برای آل بویه فراهم می کردند.(۸)

از سوی دیگر, آل بویه هشدار اصلی را از فاطمیان دریافت کردند که در پی نفوذ سیطره خود در سرزمین های خلافت رو به افول عباسی بودند. سیاست های توسعه طلبانه فاطمیان, آل بویه تازه به قدرت رسیده را بر سر دو راهی انتخاب و گزینش قرار داد. اگر آنان خلافتی از نوع علوی را بر سر کار میآوردند به هر حال این خلافت با خلافت فاطمی هم جهت و همسو می شد و دست آن ها را در اعمال نفوذ بیشتر در سرزمین های خلافت شرقی باز می گذاشت. در این صورت قدرت آل بویه به تدریج کم سوتر و ناتوان تر می شد و به صورت دست نشاندگان آن خلافت در میآمدند و این چیزی نبود که آن ها در آغاز قدرت گیریشان آرزوی آن را داشته باشند. از این رو ابقای خلافت عباسی و ملعبه قراردادن آن در نهایت به نفع آل بویه بود.

بالاخره احمد معزالدوله پس از عزل مستکفی که با خواسته های او هم جهت نبود, مطیع لله را به خلافت گماشت و خود صاحب اختیار بغداد وکلا خلافت عباسی گردید. از این زمان به بعد خلافت در واقع سرنگون شد و برای خلفا چیزی از فرمان نماند. برای خلیفه حتی یک وزیر هم باقی نماند جز یک منشی برای اداره املاک و حسابات او.(۹) آل بویه به منظور رویارویی با آرمان های روبه توسعه و افکار سلطه جویانه خلفای فاطمی, دو راه در پیش گرفتند که هر دو منطبق با عقل و سیاست زمانه بود; اول قدرت قرامطه را که قرابت های عقیدتی با فاطمیان داشتند, مهار کرده و اقتدار آن ها را در هم ریختند و سپس به سوی خود کشیدند تا در صورت لزوم از وجودشان برای جلوگیری از اعمال توسعه طلبانه فاطمیان بهره بگیرند.(۱۰) چنان که عصیان گری قرامطه علیه المعز فاطمی ظاهرا بدون تإثیرپذیری از القائات آل بویه نبوده است. دوم این که آل بویه در مقابل فاطمیان بهترین مإمن را در دامن شیعیان امامیه یافتند که فعلا آن ها را در سیاست و حکومت هیچ کنش و ادعایی نبود. انگیزه و علت گرایش آل بویه را به شیعه امامیه می بایست در همین نکته جست. از این ایام به بعد شیعه امامیه در جامعه, بن و بدنه محکمی پیدا کرد و با درخشش بیشتری جلوه نمود و آل بویه هم برای اعتبار بخشیدن به شیعه امامیه از هیچ تلاشی مضایقه نکردند.

۲) جغرافیای مذهبی شیعه امامیه

خصیصه مهم سده چهارم هجری, از حیث جریان های مذهبی, رشد و گسترش تشیع و فرقه های متعدد آن بود. خوارزمی در یکی از نامه های خود که در آن از موقعیت و وضعیت شیعه سخن رانده, عراق را از خاستگاه های نخستین تشیع امامیه دانسته است. (۱۱) کوفه از آغاز بنای خود, مإمن دوستداران علی(ع) و شیعیان امامیه به شمار می رفت.(۱۲) در سده چهارم, دامنه گسترش شیعه حتی به شهر بصره هم رسید, بصره در روزگاری که کوفه شیعه نشین بود, هواخواهان متعصب عثمان را داشت که کسی را یارای مقابله با باورهای آن ها نبود. اما شیعیان به تدریج در بصره هم رخنه کردند(۱۳) و به سخن ناصر خسرو در سده پنجم هجری ((در بصره به نام امیرالمومنین علی بن ابیطالب ـ صلوات الله علیه ـ سیزده مشهد)) بود و در جامع بصره چوبی بود که ((درازی آن سی ارش بود و غلیظی آن پنج شبر و چهار انگشت بود و یک سر آن غلیظتر بود و از چوب های هندوستان بود. گفتند که امیرالمومنین(ع) آن چوب برابر گرفته است و آن جا آورده است.))(۱۴) و باز بنا به سخن ناصر خسرو و مقدسی, شهرهای عمان, هجر, قطیف و صعده در یمن, شیعه نشین بودند و در اهواز نیز نیمی از اهالی مذهب شیعه داشتند.(۱۵) در جزیره ابن عمر هم مشتی شیعه زندگی می کردند.(۱۶)

طبق کلام مقدسی, در سرزمین شام (سوریه), اهل طبریه و نیمی از اهالی نابلس و قدس و بیشتر اهالی امان , شیعه بودند.(۱۷) شهر طرابلس, شهر بزرگی بود با روستاهای متعدد و اهالی آن جا همه مذهب شیعه داشتند و در آن شهر مساجد زیبا ساخته بودند.(۱۸) در سرزمین مصر هم مردم بالای قصبه فسطاط و مردم صندفا مذهب تشیع داشتند.(۱۹) در مغرب هم بین الجزایر و تونس , تنها شهر نفطه کلا شیعی مذهب بود و این شهر را کوفه کوچک می نامیدند.(۲۰)

صاحب ((نقض)) بارها از کانون های شیعیان ایران سخن رانده است. به زعم و زبان او: ((به مازندارن شافعیان زبون بودند و تیغ و قلم به دست شیعیان)) قرار داشت. (۲۱) به ((قم و کاشان و آبه همه فتاوی و حکومات برمذهب صادق و باقر و قاضی, علوی یا شیعی بود, چنان که قاضی ابوابراهیم بابویی پنجاه سال به قم برمذهب اهل بیت حکم راند و فتوا نوشت و اکنون بیست سال است که سیدزین الدین امیره شرفشاه است حاکم و مفتی.))(۲۲) ورامین, قم, آوه, کاشان , ساری, ارم, سبزوار, ری در مصلحگاه همه شیعه نشین بودند.

قم و شیعه آن ناشی از آن بود که یاران عبدالرحمان بن اشعث در سده اول هجری این شهر را گرفتند. از آن روزگار به بعد روسای قم همه از اهالی کوفه بودند(۲۳), لذا شیعه در این شهر ریشه گرفت(۲۴) و پایبندی اهالی شهر به اصول اعتقادیشان ضرب المثل شد. شهر قم به اعتقاد دمشقی در سال ۳۳ه۰۳۹; به روزگار حجاج بنا یافت و هارون الرشید آن را آبادان ساخت و بیست و دو روستا برای آن قرار داد.(۲۵) به گفته ابوالفدا, عبدالله بن سعدان یکی از بانیان شهر قم بود, وی پسری داشت به نام موسی که از کوفه به قم نقل کرد و همو بود که تشیع را درآن دیار آشکار ساخت.(۲۶) به سال ۲۰۱ه۰۳۹; فاطمه معصومه خواهر امام رضا(ع) در قم مدفون شد و این شهر پس از مشهد مقدس, یکی از محبوب ترین اماکن مقدسه ایرانیان گردید. به دستور عضدالدوله, مزار با شکوهی در آن بنا کردند. شهر قم را مدرسه های متعددی چون مدرسه سعد صلب , مدرسه اثیرالملک, مدرسه عزالدین مرتضی, مدرسه سید امام زین الدین امیره شرفشاه, مدرسه ظهیر عبدالعزیز , مدرسه استاد ابوالحسن کمیج و غیره بود(۲۷) که در همه آن ها اصول فقه جعفری تدریس می شد.

اهالی کاشان به شیعی گری شهرت داشتند و همه امامی بودند.(۲۸) شهری بود نامور و کهن ساز. پیرامون آن کشتزارهای آباد و کاریزهای فراوان بود. افراد با فرهنگی از این شهر برخاسته بودند(۲۹) و در آن از جهال و بطال خبری نبود. کاشان را نیز مساجد و مدارس متعددی چون صفویه, مجدیه, شرفیه, عزیزیه, با زینت و آلات و عدت و اوقاف و مدرس بود.(۳۰) و در کاشان بود که اهالی بنا به اعتقاد, هر صبحگاه اسبی یراق کرده و از برای امام مهدی می کشیدند که در صورت ظهور بی مرکب نماند.(۳۱)

آبه (آوه)اگر چه شهرکی بود در کنار ری, ولی همه اهالی آن شیعه امامی بودند. (۳۲) سنت علوی و ترتیب عید غدیر و قدر و برگزاری مراسم عاشورا در آن معمول بود. مدرسه عزالملکی و عربشاهی از مدارس معتبر آن بودند با مدرسان زبده ای چون سیدابوعبدالله و سید ابوالفتح حسینی.(۳۳) به گفته یاقوت, مردم آبه (آوه) مذهب شیعه داشتند و در مواقع مختلف جنگ های متعددی میان مردم آبه و ساوه بر سر مذهب روی داده بود.(۳۴)

ورامین نیز گر چه در سده چهارم هجری روستایی از روستاهای شهر ری به شمار می رفت, ولی به منزلت از شهرها باز نمی ماند. مدرسه رضویه و فتحیه آن با اوقاف متعدد و مدرسان عالم اشتهار داشت. در ورامین هر ماه رمضان سفره عام می نهادند و مردم را اطعام می کردند. سنیان و شیعیان آن علی السویه و بی تعصب و تمیز دارای ادرارات و رسوم بودند. خیرات و احسانی که در ورامین ظاهر بود همه از برکات رضی الدین ابوسعد و پسران او بنیاد گرفته بود.(۳۵) اهل ورامین به تعبیر حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری همه ((شیعه اثنی عشری بودند)).(۳۶)

ساری شهری بود آبادان و با نعمت و مردم و بازرگانان بسیار; و محصولات آن را به همه جهان صادر می کردند.(۳۷) این شهر همیشه دارالملک و سریرگاه ملوک مازندران بوده است. اهالی ساری وجوب معرفت خدای را حوالت به عقل و نظر می کردند. ارم نیز از مضافات ساری بود و همه اهالی آن شیعه امامی.(۳۸) قصبه رقه در دوازده فرسخی طبس قرارداشت و به سخن ناصر خسرو ((آب های روان داشت و زرع و باغ و درخت و بارو و مسجد آدینه ودیه ها و مزارع تمام))(۳۹) و به سخن مقدسی ((مردم رقه همه شیعی بودند.))(۴۰)

اما سبزوار نیز که شهر عمده ناحیه بیهق بود, از صدر اسلام مسکن علویان و سادات و شیعیان به شمار می رفت. شهرکی بود خرد با بازارهای فراخ و خوب. حاصل آن غله و میوه و انگور و نزدیک به چهل پاره دیه داشت(۴۱) و به کلام مستوفی ((مردم سبزوار همه اثنی عشری)) بودند.(۴۲) سبزوار مزین به مدارس نیکو و مساجد نورانی و درس و مناظره و مجلس بود.(۴۳) و گرگان یا جرجان شهری بود با ناحیت بزرگ و وسیع و سوادی خرم و کشت و ورز بسیار و نعمت فراخ با مردمانی پاک جامه و با مروت و میهمان دار,(۴۴) و ((اهل آن جا هم شیعه)) بودند(۴۵) و اصلا شیعیان از قدیم الایام در گرگان و طبرستان آوازه ای داشته اند.(۴۶) تفرش یا طبرس نیز از شهرهای شیعی نشین ایران به شمار می رفت.(۴۷) قهستان یا کوهستان در زمره سرزمین خراسان بود و قصبه آن را قاین می گفتند. اکثر اهالی آن شیعه بودند.(۴۸)

شهر ری ام البلاد ایران بود و هیچ گاه از وجود شیعیان امامیه خالی نبود و شیعه در آن جا منزلتی تمام داشت.(۴۹) شهر ری بود که به گفته مقدسی, وعده امارت آن ((عمربن سعد را بد بخت کرد و به کشتن حسین بن علی واداشت و آتش دوزخ را برگزید. ))(۵۰) از منظر مقدسی شهر ری یکی از مادر شهرهای افتخار آمیز اسلام)) بود که پیروان بزرگوار و قاریان و پیشوایان و زاهدان و جنگجویان والاهمتان از آن برخاسته بودند. کتابخانه های پرآوازه داشت.(۵۱) اهالی اکثر ولایات شهر ری شیعه اثنی عشری بودند, به جز روستای قوهه و چند موضع دیگر که مذهب حنفی داشتند.(۵۲) درب زامهران و درب مصلحگاه در شهر ری یک سره شیعه نشین بودند.

طبیعی است که اهالی نوقان که از مضافات شهرطوس بود, شیعی امامی باشند چون مرقد مبارک علی بن موسی الرضا(ع) در آن جا بود و مردمان آن جا به زیارت می رفتند. (۵۳) در سده چهارم دژی برای آن ساخته شده بود که خانه ها و بازارها داشت. عمیدالدوله فائق نیز مسجدی بدان ساخت که در همه خراسان همتایی نداشت.(۵۴) چنان که گذشت اکثر اهالی سرزمین شمال ایران (مازندران, گیلان و دیلمستان) شیعی مذهب بودند. شیعه اثنی عشری خاصه از سده چهارم به بعد در این سرزمین به تدریج رخنه کرد و جای زیدیه را گرفت.

در سرزمین فارس هم, به خصوص در کرانه های دریا, شیعیان بسیار بودند.(۵۵) اهل کرج ابودلف در نزدیکی اراک امروزی هم یک سره مذهب شیعه داشتند. از این ها گذشته در بسیاری از شهرهای معتبر ایران, محله های خاص شیعیان بوده است; مثلا در قزوین محله ای بود که شیعیان در آن سکنا داشتند.(۵۶) در نیشابور هم جمعی از شیعیان امامی زیست می کردند. چنان که بین کرامیان و شیعیان این شهر کار به جنگ هم کشیده بود.(۵۷) اصلا در نیشابور شیعه جاذبه خاصی داشته است. در شهرهای اصفهان , ساوه و همدان هم تعداد شیعیان و علویان معتنابه بود و در واقع آن مایه بودند که مراسم خاص شیعیان را در ایام ویژه آزادانه به جای آورند و کسی را یارای مقابله با آن ها نباشد. در شهر همدان خانواده ای شیعی معروفیتی داشتند.

به گفته عبدالجلیل قزوینی رازی ((در ولایت حلب و حران و کوفه و کرج و بغداد و مشاهد ائمه و مشهد رضا و قم و قاشان و آوه و سبزوار و گرگان و استرآباد و دهستان و جرباذقان و همه بلاد مازندران و بعضی از دیار طبرستان و ری و نواحی بسیار از وی و بعضی از قزوین و نواحی و بعضی از خرقان , همه شیعی اصولی و امامتی)) بودند;(۵۸) و بدان ها نیشابور را نیز می بایست افزود. وی معتقد است که به ولایت سیستان بوی شیعه نرسیده بود و ((همه مجبران و مشبهان)) بودند.(۵۹)

نجف اشرف به عنوان یکی از برجسته ترین کانون های شیعی در ایام آل بویه بنیان گرفت و به تدریج جانشین کوفه شد. عمارت این شهر منسوب به عضدالدوله دیلمی بود. او این شهر را در کنار مرقد امام علی(ع) برپا کرد و آن را آبادان ساخت. نجف رفته رفته یک ولایت کاملا شیعه نشین شد. پس از آن در سال ۴۹۵ه۰۳۹; شهر حله (توسط امیر سیف الدوله صدقه بن منصوربن مزید) بنا گذاشته شد و در زمان آمدن مغولان به ایران یکی از مراکز مهم شیعیان اثنی عشریه برشمرده می شد.(۶۰) بسیاری از علمای امامیه از حله بودند. شهر کربلا هم مشهورتر از آن است که به ذکر در آید. این جا نیز مجمع شیعیان امامیه بود. آل بویه را در شکل گیری این شهر و بنای مرقد امام حسین(ع) نقش مهمی بوده است. در زمان حکومت سیف الدوله حمدانی که شیعه امامی بود, دو شهر دمشق و حلب خالی از شیعیان امامی نبوده است; خصوصا که اهل حلب بیشتر شیعه بوده اند و اواخر خلافت عباسی به مذهب امامیه اقتدا می کردند. در شهر حمص نیز شیعیانی از امامیه دیده می شدند که در شیعی گیری خود غلو می کردند.(۶۱) در موصل هم محله ای وجود داشت که خاص شیعیان امامیه بود و گاه بین شیعیان این محله و سنیان محلات دیگر بر سر مسائل مذهبی اختلاف بالا می گرفته است.

درقلب دارالسلام یعنی بغداد نیز فعالیت شیعیان امامی جریان داشت و اوضاع نوع دیگر بود. در بغداد از همه مذاهب پیروانی وجود داشتند ولی دو مذهب تواناتر و قویتر از سایرین بود: حنابله و شیعیان . محله کرخ بغداد, کانون اصلی تجمع شیعیان بود(۶۲) و پس از سده چهارم هجری در محله باب الطاق هم در این سوی پول بزرگ گرد آمدند. در محله غرب دجله هم, به ویژه باب البصره, سادات عباسی (هاشمیان) مجتمع بودند و خصومت شدیدی با شیعیان داشتند و همه آن ها در زمره حنابله بودند. براثا هم محله ای در مقابل محله کرخ و در جنوب باب المحول بود. (۶۳) براثا مسجدی داشت به همین نام که از آن شیعیان بود و در آن جا نماز می گزاردند. محله کرخ مرکز داد و ستد و بازرگانی بود. تا ایام آل بویه شورش هایی که در محله کرخ رخ می داد, چندان ماهیت شیعی نداشت و بیشتر متإثر از عوامل سیاسی و اقتصادی زمانه بود. به اشاره ابن جوزی علاوه بر محله کرخ, محله های کوچک دیگری در بغداد از آن شیعیان بود; محله هایی چون نهرالطابق در همان منطقه و سوق السلاح, باب الطاق, سوق یحیی و الفرضه(مشهور به بندر) در شرق بغداد جایگاه اجتماع شیعیان به شمار می رفت.(۶۴)

شیعیان در سال ۳۱۳ه۰۳۹; برای نخستین بار در مسجد براثا گرد آمدند. خبر به خلیفه بردند که گروهی برای طعن و لعن صحابه در مسجد براثا مجتمع شده اند. دستور تفتیش داد. مإموران چندین تن از نمازگزاران را دستگیر و استنطاق کردند. از آن ها مهرهایی از گل سفید منقوش به نام امام به دست آمد. خلیفه دستور تخریب مسجد را صادر کرد و مسجد براثا با خاک یکسان شد و ضمیمه قبرستان مجاور گردید.(۶۵) درسال ۳۱۲ه۰۳۹; علی بن یلبق, امیرالامرای بغداد, فرمانی صادر کرد تا معاویه و یزید را علنا درمنابر لعن و طعن کنند, همین اقدام موجب شورش و آشوب عوام گردید.(۶۶) بجکم, امیر الامرای بغداد, در سال ۳۲۸ه۰۳۹; مسجد براثا را بزرگ تر از سابق , ازنو ساخت. بازسازی این مسجد برای سنیان بود, ولی وقایع بعدی, اداره آن را دراختیار شیعیان قرار داد.(۶۷) درسال ۳۴۴ه۰۳۹; معزالدوله بویهی وارد بغداد گردید و وقایع دگرگونه شد.

حویزه نیز از شیعه امامیه خالی نبوده است. در آن جا طایفه بنی اسد توطن داشتند و دیلمیان را نیز گاهی مقام در آن جا بود و این هر دو طایفه, شیعه امامیه و از مخلصان سادات و علویه بودند. بعدها حویزه مإمن و مسکن آل مشعشع شد که از خاندان های شیعی افراطی برشمرده می شدند.(۶۸)

۳) آل بویه و سازمان بندی اجتماعی امامیه

الف) منصب نقابت

از مطالب گذشته راجع به کم و کیف شیعیان در سرزمین های اسلامی دریافتیم که شیعه امامیه درآستانه تشکل عقیدتی خود (خاصه پس از غیبت کبرا) آن مایه نیروی انسانی را داشته که بتواند در قدرت های سیاسی آینده نقشی کار آمد و قاطع داشته باشد. سامان یابی اجتماعی و سیاسی امامیه از همین روزگار شروع شد و اقدامات آل بویه هم که ظاهرا, با تشویق و ترغیب شیعیان امامیه بوده, این سامان یابی را تسریع کرده است. بویهیان برای ایجاد تعادل مذهبی در جامعه با امعان نظر به ایمان و عقیده شیعی خود, به علویان و شیعه امامیه توجهی خاص مبذول داشتند و توان بیشتری بدان ها بخشیدند. عملکرد آن ها اگر هم سیاسی به حساب آید, به هر حال اقدامی بوده که در سازمان بندی اجتماعی تشیع, بسیار اثر داشته است. بویهیان پس از ابقای خلافت عباسی, نیازمند عناصری بودند که تعادل و موازنه را در جامعه, به نفع آن ها, نگه دارند. آن ها این عنصر تعادل را در وجود علویان (و یا طالبیان) و شیعیان یافتند که از مدت ها پیش موقعیت خود را در هیئت جبهه مخالف خلافت عباسی تثبیت کرده بودند. بویهیان به طالبیان عنایت بیشتری نشان دادند.

معزالدوله پس از تسخیر بغداد و فرود آمدن در قصر خلیفه دستور داد ده هزار درهم نزد نقیب آل ابی طالب ببرند تا در میان علویان تقسیم کند.(۶۹) منصب نقابت از جمله مناصبی بود که بویهیان می توانستند با آن در مقابل خلافت عباسی مشق سیاسی ـ عقیدتی کنند.(۷۰) از آن روزگاری که عباسیان بر سر کار آمده بودند, گاه در کار علویان دخالت کرده و نقبای آن ها را از میان خودشان انتخاب می کردند و این البته با خواست و سلیقه علویان هم جهت و همگون نبود.(۷۱) منصب نقابت موروثی بود. با روی کار آمدن بویهیان , معزالدوله تصمیم گرفت که علویان را از قلمرو قدرت قضایی نقیب عباسی خارج سازد. معزالدوله حقوق و امتیازات ویژه ای برای نقبا در نظر گرفت و دیوان خاصی برای آن ها تعیین کرد. نخستین سرپرست این دیوان حقوقی ابوالحسین احمد بن علی کوکبی از اعقاب امام زین العابدین(ع) بود.(۷۲) از این زمان به بعد, آل بویه , نقیب علویان را از میان سادات و علویان صاحب نفوذ اختیار و انتخاب می کردند. نقیب علویان سخت مورد حرمت شیعیان قرار داشت. چنان که ابوعبدالله محمد ملقب به ابن داعی چنین احترامی را صاحب بود و شیعیان برای انتخاب وی به سمت نقابت, معزالدوله را تحت فشار قرار دادند. ابن داعی به شرط آن که از سوی خلیفه عباسی خلعتی دریافت نکند و به رسم معهود در مقابل خلیفه حاضر نشود و جامه سیاه برتن نکند, منصب نقابت را پذیرفت (۳۴۸ه۰۳۹;). از این نکته پیداست که نقیب را دستی در کارهای سیاسی بوده است.

دایره نفوذ و قدرت نقیب فروتر از خلیفه نبود. معزالدوله عرصه را برای فعالیت نقیب بازگذاشت و به طرزی یگانه محترمش شمرد تا آن جا که او را لایق و شایسته خلافت دانست. این که معزالدوله از سر صداقت این کار را انجام می داده و یا از سر سیاست, جای تردید وجود دارد. به هر حال جلب قلوب علویان و سادات و شیعیان از جمله عوامل تعیین کننده در این اعمال بوده است. بهإ الدوله در سال ۳۹۴ه ق ابواحمد موسوی (پدرشریف مرتضی و شریف رضی) را به نقابت علویان عراق برگزید و او را ملقب به ذوالمناقب ساخت.(۷۳) ابواحمد موسوی پیش تر هم این منصب را عهده دار بود. بهإالدوله در سال ۳۹۶ه ق بار دیگر نقابت علویان عراق را به شریف رضی واگذار کرد و به او لقب ذوالحسبین و به برادرش شریف مرتضی نیز لقب ذوالمجدین اعطا نمود. (۷۴) در شهرهای دیگر هم که تعداد علویان زیاد بود و امکان جعل نسب آن ها می رفت, نقیبی برایشان انتخاب می شد. چنان که عضدالدوله بارها این کار را انجام داد و در واسط و کوفه و بصره و اهواز نقبایی تعیین کرد. در ((رسائل)) صابی متن فرمان نقابت ابواحمد موسوی موجود است. در فرمان مزبور به ابواحمد توصیه شده که جانب علویان را نگه دارد و با کهتران مهربان باشد. در کیفر علویان خطا کار, صبر و حوصله پیش گیرد. به آن ها دشنام ندهد و نام والدینشان را به میان نکشد. نام های آن ها را در دفاتر خاصی ثبت نماید و مإموران هم این کار را انجام دهند تا اشتباه در نسب آن ها راه نیابد. اگر کسی خود را علوی نامید و شهادت شهود آن را ثابت نکرد, در عقوبت و کیفر رسانی او لحظه ای درنگ ننماید. در ازدواج علویان نیز نهایت دقت را به کار بندد. اگر کسی از یک علوی شکایت و شکوه کرد در احقاق حق طرفین, هیچ امتیازی به علوی مذکور قائل نشود.(۷۵)

دکتر یعقوب آژند(۱)

پی نوشت ها:

۱. عضو هیئت علمی دانشگاه تهران.

۲. ابن اثیر, الکامل فی التاریخ (بیروت, ۱۳۹۹ه۰۳۹;) ج۸ , ص ۴۵۰.

۳. همان, ص ۴۵۲.

۴. همان.

۵. همدانی, تکمله تاریخ طبری, ص ۱۴۹, بعید نمی نماید که معزالدوله برای جایگزینی خلیفه عباسی, ابوعلی عبدالله محمدبن داعی فرزند داعی صغیر حسن را در نظر داشته است, از این رو ابوعلی همراه معزالدوله وارد بغداد شد و در آن جا سکنا گزید. معزالدوله در سال ۳۴۸ه۰۳۹; ابوعلی را نقیب علویان کرد تا سال ۳۵۲ه۰۳۹; این منصب به عهده او بود تا این که وی در زمان حکومت بختیار مورد تهاجم قرار گرفت و در خفا بغداد را ترک گفت.

۶. بیرونی, کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر (حیدرآباد دکن, ۱۳۵۵ه۰۳۹;) ص ۲۲-۲۴.

۷. ابن اثیر , همان, ص ۴۵۲.

۸. بیرونی, همان.

۹. ابن اثیر, همان, ص ۴۵۲.

۱۰. به یاد بیاوریم عمل آن ها را در موسم حج که آل بویه و قرامطه , توإمان, در مکه خطبه به نام مطیع لله خواندند ولی در مدینه خطبه به نام خلیفه فاطمی خوانده شد (ابن اثیر, همان, ص ۶۱۲).

۱۱. ابوبکر خوارزمی, رسائل (استانبول, ۱۲۹۷ه۰۳۹;) ص ۴۹.

۱۲. مقدسی, احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم, ترجمه علی نقی منزوی (تهران شرکت مولفان و مترجمان ایران, ۱۳۶۱) بخش اول, ص ۱۷۴.

۱۳. همان, ص ۱۷۵.

۱۴. ناصرخسرو, سفر نامه (برلین, ۱۳۴۱ه۰۳۹;) ص ۱۳۰-۱۳۱.

۱۵. مقدسی, همان, بخش دوم, ص ۶۲۰.

۱۶. همان, بخش اول, ص ۲۰۰.

۱۷. همان, ص ۲۵۲.

۱۸. ناصر خسرو, همان, ص ۱۸.

۱۹. مقدسی , همان, ص ۲۸۹.

۲۰. بکری, المغرب فی ذکر بلاد افریقیه فی المغرب (الجزایر, بی تا) ص ۷۵.

۲۱. عبدالجلیل قزوینی رازی, نقض, تصحیح میرجلال محدث (تهران, انتشارات انجمن آثار ملی, ۱۳۵۸) ص ۴۵۹.

۲۲. همان.

۲۳. اصطخری, المسالک و الممالک, به کوشش ایرج افشار (تهران, بنگاه ترجمه و نشر کتاب, ۱۳۴۷) ص ۱۶۶ و ابن حوقل, صوره الارض, ص ۱۱۳.

۲۴. حدود العالم من المشرق الی المغرب, به کوشش منوچهر ستوده (تهران, انتشارات دانشگاه تهران, ۱۳۴۰) ص ۱۴۲.

۲۵. دمشقی, نخبه الدهر فی عجائب البر و البحر, ترجمه سیدحمید طبیبیان (تهران, فرهنگستان ادب و هنر, ۱۳۵۷) ص ۳۱۳.

۲۶. ابوالفدا, تقویم البلدان, ترجمه عبدالمحمد آیتی (تهران, بنیاد فرهنگ ایران, ۱۳۴۹) ص ۴۷۲.

۲۷. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۱۹۵.

۲۸. یاقوت حموی, معجم البلدان, تصحیح محمد امین خانجی (چاپ اول : مصر, المطبعه السعاده, ۱۳۲۳ه۰۳۹;) ج ۷, ص ;۱۳ حمداله مستوفی, نزهه القلوب, ص ۶۸ و ابوالفدا, همان, ص ۴۸۷.

۲۹. حدود العالم من المشرق الی المغرب, ص ۱۴۳.

۳۰. عبدالجلیل قزوینی رازی, نقض, ص ۱۹۸.

۳۱. یاقوت حموی, همان, ج ۷, ص ۱۳ و قزوینی , آثار البلاد, ص ۴۳۲.

۳۲. حمداله مستوفی, همان, ص ۶۰ و لسترنج , جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی, ترجمه محمود عرفان(تهران, بنگاه ترجمه و نشر کتاب, ۱۳۳۷) ص ۲۲۸.

۳۳. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۱۹۹.

۳۴. یاقوت حموی, برگزیده مشترک, ص ۱۷.

۳۵. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۲۰۰.

۳۶. حمداله مستوفی, همان, ص ۵۵.

۳۷. حدود العالم, ص ۱۴۵.

۳۸. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۲۰۱.

۳۹. ناصر خسرو, همان, ص ۱۴۱.

۴۰. مقدسی, همان, بخش اول, ص ۴۷۴.

۴۱. ابن فندق, تاریخ بیهق, تصحیح احمد بهمنیار (تهران کتابفروشی فروغی, بی تا).

۴۲. حمداله مستوفی, همان, ص ۱۵۰.

۴۳. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۲۰۲. اشتهار سبزوار در شیعه بودن تا بدان جا رسیده بود که مولوی در مثنوی خود گوید:

سبزوار است این جهان کج مدار

ما چو بوبکریم در وی خوار و زار

۴۴. حدود العالم من المشرق الی المغرب, ص ۱۴۳.

۴۵. حمداله مستوفی, همان, ص ۱۵۹.

۴۶. مقدسی, همان, بخش دوم, ص ۵۳۹-۵۴۰.

۴۷. راوندی در راحه الصدور و آیه السرور (تهران, انتشارات علمی, بی تا) ص ۳۹۵ به طعنه گوید:

خسروا هست جای باطنیان

قم و کاشان و آبه و طبرش

آب روی چهار یار بدار

واندرین چار جای زن آتش

پس فراهان بسوز و مصلحگاه

تا چهارت ثواب گردد شش

۴۸. اصطخری, همان, ص ۲۱۵.

۴۹. یاقوت حموی, همان, ج ۴, ص ۳۵۶.

۵۰. مقدسی , همان, بخش دوم, ص ۵۷۴.

۵۱. همان, ص ۵۸۳.

۵۲. حمداله مستوفی, همان, ص ۵۴.

۵۳. حدود العالم من المشرق الی المغرب, ص ۹۰ و ابن حوقل, همان, ص ۱۶۹.

۵۴. مقدسی, همان, بخش دوم, ص ۴۸۸.

۵۵. همان, ص ۶۵۳.

۵۶. قزوینی, آثار البلاد, ص ۴۳۳-۴۴۰.

۵۷. مقدسی , همان, بخش دوم, ص ۴۹۲.

۵۸. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۴۵۹.

۵۹. همان, ص ۱۲۳.

۶۰. یاقوت حموی, همان, ج ۳, ص ۳۲۷-۳۲۸.

۶۱. شوشتری, مجالس المومنین(تهران, کتابفروشی اسلامیه, ۱۳۶۵) ج ۱, ص ۶۴.

۶۲. یاقوت حموی, همان, ج ۷, ص ۲۳۳-۲۳۴.

۶۳. همو, برگزیده مشترک, ترجمه محمد پروین گنابادی (تهران, امیرکبیر, ۱۳۶۲) ص ۳۱.

۶۴. ابن جوزی, المنتظم, ج ۸, ص ۵۶.

۶۵. همان, ج۶ , ص ۳۱۷.

۶۶. ابن اثیر, همان, ج ۸, ص ۲۷۳.

۶۷. ابن جوزی, همان, ج ۶, ص ۱۹۵ و ۳۱۵ و ج ۸, ص ۱۴ و ۴۴.

۶۸. شوشتری, همان, ج ۱, ص ۶۸.

۶۹. تنوخی, النشوار و المحاضره, تحقیق عبود شالچی(بیروت, ۱۳۹۱ه۰۳۹;) ج ۳, ص ۹۱.

۷۰. نقیب به کسی اطلاق می شد که سرپرستی گروه مشخصی را برعهده داشت. در آغاز خلافت عباسی نقبایی برای امور عباسیان و نیز علویان انتخاب می شدند. ماوردی می نویسد که علت انتصاب نقیب این بود که کس دیگری غیر از سادات و اشراف علوی و عباسی بر آن ها ولایت و سرپرستی نکند. از دیدگاه ماوردی نقابت بر دو نوع بود: خاصه و عامه. در مورد خاصه, نقیب فقط در امور کسانی مداخله می کرد که تحت نظر مستقیم او بودند و حق قضاوت و اقامه حد نداشت. او با دقت تمام در حفظ انساب خاندان مربوطه کوشا بود. نقابت عامه نقابتی بود که نقیب علاوه بر حفظ انساب, به امور مربوط به افراد خاندان نیز رسیدگی می کرد. اختلافات را از بین می برد و در صورت لزوم حد جاری می نمود. ماوردی سپس شرایط حصول هر یک از نقابت های خاصه و عامه را بازگویی می کند (الاحکام السلطانیه (والولایات الدینیه), تصحیح محمدحامد الفقی (قم, دفتر تبلیغات اسلامی, ۱۳۰۴ه۰۳۹;) ص ۹۶-۹۷). منصب نقابت بعدها رنگ باخت و حتی در مورد سپاهیان به کار رفت, چنان که در دوره سلجوقیان, نظام الملک از نقیب گروهی از سپاهیان یاد کرده است: ((هر پنجاه مرد را نقیبی بود که احوال ایشان می دانند و ایشان را خدمت می فرمایند)) (نظام الملک , سیرالملوک, ص ۱۲۵).

۷۱. نقیب عباسی از بزرگان بنی هاشم برگزیده می شد و تا سده چهارم هجری, علویان و عباسیان دارای یک نقیب مشترک بودند.

۷۲. ابن مسکویه, تجارب الامم, تصحیح آمدروز (مصر, ۱۳۳۲ه۰۳۹;۱۹۱۴/م) جزء ۲ , ص ۱۵۹.

۷۳. ابن اثیر, همان, ج ۹, ص ۱۸۲.

۷۴. همان, ص ۱۸۹.

۷۵. ابراهیم بن هلال صابی, المختار من رسائل الصابی, تصحیح امیرشکیب ارسلان (بیروت, دارالنهضه الحدیثه, بی تا) ص ۲۱۷ به بعد.

۷۶. همدانی, تکمله التاریخ الطبری, ص ;۱۸۳ ابن اثیر, همان, ج ۸, ص ;۵۴۹ ابن جوزی, المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم (حیدرآباددکن, ۱۳۵۷ه۰۳۹;) ج ۷, ص ۱۵.

۷۷. همدانی, همان و ابن جوزی, همان, ص ۱۵.

۷۸. ابن کثیر, البدایه و النهایه (مصر, مطبعه السعاده, ۱۳۵۱ه۰۳۹;۱۹۳۲/م) جزء ۷, ص ۲۰۳.

۷۹. ابن تغری بردی, النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره (قاهره , دارالکتب مصر, بی تا) ج ۴, ص ۲۱۸.

۸۰. همدانی, همان, ص ;۱۸۷ ابن اثیر, همان, ص ۵۴۹ و ابن جوزی, همان, ص ۱۶.

۸۱. ابوالفدا, تاریخ ابی الفدا, ج ۱ و ۲, ص ۱۱۰.

۸۲. ابن اثیر, همان, ص ۶۳۲.

۸۳. همان, ص ۶۱۹.

۸۴. همان, ص ۷۱۰.

۸۵. ابن اثیر, همان, ص ۷۰۴-۷۰۵.

۸۶. ابو شجاع روذراوری, ذیل تجارب الامم تصحیح آمدروز (مصر, ۱۳۳۴ه۰۳۹;۱۹۱۶/م) ص ۳۳۹-۳۴۰ و ابن جوزی, همان, ج ۷, ص ۲۰۶.

۸۷. ابن جوزی, همان, ج ۸, ص ۴۱.

۸۸. ابن اثیر , همان, ج ۹, ص ۴۱۸-۴۱۹.

۸۹. ابن جوزی, همان, ص ۱۷۹.

۹۰. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۴۲.

۹۱. همان, ص ۴۳.

۹۲. همان, ص ۷۷.

۹۳. ابن جوزی, همان, ج ۸, ص ۱۷۲.

۹۴. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان , ص ۱۰۸.

۹۵. همان, ص ۱۱۰.

۹۶. همان.

۹۷. ثعالبی, یتیمه الدهر (دمشق, ۱۲۸۲ه۰۳۹;) ج ۳, ص ۱۸۳.

۹۸. مقدسی , همان, بخش دوم, ص ۶۲۳.

۹۹. مجمل التواریخ و القصص, تصحیح ملک الشعرای بهار (تهران, کلاله خاور, ۱۳۱۸) ص۴۵۰ و عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۲۱۴.

۱۰۰. ثعالبی, همان, ج ۸, ص ۷۱.

۱۰۱. همدانی, تکمله تاریخ الطبری, ص ۲۳۱.

۱۰۲. ابن اثیر, همان, ج ۹, ص ۳۶۱.

۱۰۳. ابن جوزی, همان, ج ۸, ص ۱۰۵.

۱۰۴. همدانی, همان, ص ۱۲۱.

۱۰۵. ابن اثیر , همان, ج ۹, ص ۴۲۰ و ابن جوزی, همان, ص ۵۷.

۱۰۶. ابن جوزی, همان, ص ۸ و ۵۵.

۱۰۷. همان, ص ۱۲۰.

۱۰۸. نجاشی, رجال (قم, مکتبه الداوری, بی تا) ص ۲۶۶.

۱۰۹. ابن اثیر, همان, ج ۸ , ص ;۳۶۴ ذهبی, سیراعلام النبلإ, تحقیق شعیب الارنووط(بیروت, موسسه الرساله, ۱۴۰۴ه۰۳۹;) ج ۱۵, ص ۲۸۰.

۱۱۰. نجاشی, ص ۲۶۶.

۱۱۱. همان, ص ;۲۶۷ شیخ طوسی, الفهرست, تصحیح محمدصادق آل بحرالعلوم (نجف, المکتبه المرتضویه, بی تا) ص ۱۳۶.

۱۱۲. شوشتری, همان, ج ۱, ص ۴۵۳.

۱۱۳. شیخ طوسی, همان, ص ۱۵۶ ـ ۱۵۷.

۱۱۴. نجاشی, همان, ص ۲۷۶.

۱۱۵. شوشتری, همان, ص ۴۵۶-۴۵۷.

۱۱۶. شیخ صدوق , عیون اخبار الرضا (قم, ۱۳۷۷ه۰۳۹;) ج ۲, ص ۲۷۹.

۱۱۷. خوانساری, روضات الجنات, ج ۶, ص ۱۳۶.

۱۱۸. شیخ صدوق, من لایحضره الفقیه, تحقیق حسن موسوی(تهران, دارالکتب الاسلامیه, ۱۳۹۰ه۰۳۹;) ج ۱, ص۲-۳.

۱۱۹. شیخ عباس قمی, فوائد الرضویه فی احوال علمإ المذهب الجعفریه(بی جا, بی تا) ص ۵۶۳.

۱۲۰. شوشتری, همان, ص ۴۶۴.

۱۲۱. همان, ص ۴۷۷ و شیخ طوسی, همان, ص ۱۵۸.

۱۲۲. نجاشی, همان, ص ۲۸۴.

۱۲۳. ابن ندیم, الفهرست, ص ۳۳۲.

۱۲۴. همان, ص ۳۶۶.

۱۲۵. خطیب بغدادی, تاریخ بغداد(بیروت, دارالکتب العلمیه, بی تا)ج ۸, ص ۲۳۱.

۱۲۶. شیخ طوسی, همان, ص ۱۵۸ و نجاشی, همان, ص ۲۸۴.

۱۲۷. ابن حجر عسقلانی, لسان المیزان(هند ـ حیدرآباددکن, مطبعه دائره المعارف العثمانیه, ۱۳۳۱ه۰۳۹;) ج ۵, ص ۳۶۸ و یافعی, مرآت الجنان (بیروت, موسسه الاعلمی للمطبوعات, ۱۳۹۰ه۰۳۹;) ج ۳, ص ۲۸.

۱۲۸. ابن جوزی, همان, ج ۸, ص ۱۷۹ و شوشتری, همان, ص ۴۸۰.

۱۲۹. ابن کثیر, همان, ج ۱۲, ص ۹۷ و خیرالدین زرکلی, الاعلام (بیروت, دارالعلم للملایین, ۱۹۸۶م) ج۶, ص ۸۴.

۱۳۰. علی دوانی, هزاره شیخ طوسی (تهران, امیر کبیر, ۱۳۶۲) ج ۱, ص ۵۰.

۱۳۱. شیخ طوسی, تهذیب الاحکام (تهران , دارالکتب الاسلامیه, ۱۳۶۵) ج ۱۲, مقدمه.

۱۳۲. نجاشی, همان, ص ;۲۸۸ شیخ طوسی, الفهرست, ص ۱۶۰-;۱۶۱ خیرالدین زرکلی, همان, ج ۶, ص ۸۴ و ذهبی, همان, ج ۱۸, ص ۳۳۵.

۱۳۳. ثعالبی, همان, ج ۲, ص ۲۹۷-۲۹۸.

۱۳۴. ابن عنبه, عمده الطالب فی انساب آل ابیطالب (بیروت , دارمکتبه الحیاه, بی تا) ص ۲۳۶-۲۳۷.

۱۳۵. بغدادی, تاریخ بغداد, ج ۲, ص ۲۴۶ و ذهبی, همان,ج ۱۷, ص ۲۸۶.

۱۳۶. ابن جوزی, همان, ج ۷, ص ۲۸۱ به بعد.

۱۳۷. شیخ طوسی, همان, ص ۹۸ و ابن کثیر, همان, ج ۱۲, ص ۵۳.

۱۳۸. عبدالجلیل قزوینی رازی, همان, ص ۴۰.

۱۳۹. ابن اثیر, همان, ج ۹, ص ۵۲۶.

۱۴۰. شیخ طوسی, همان, ص ۹۹.

۱۴۱. اسماعیل پاشا بغدادی, هدیه العارفین (بی جا, دارالفکر, ۱۴۰۲ه۰۳۹;) ج ۱, ص ۶۸۸ ; حاجی خلیفه, کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون (بی جا, دارالفکر, ۱۴۰۲ه۰۳۹;) ج ۱, ص ۷۴۸ و یافعی, همان, ج ۳, ص۵۵.

---