مهاجرت، شاید امروز شاید فردا: مصداقهای نظریات مرتبط با مهاجرت در ایران

مهدیه محمدی

مهاجرت به معنی ترک سرزمین، وطن و دیار مادری  خود به سرزمین (شهر و یا کشور) دیگر به و اسکان و زندگی در آن منظور دستیابی به اهداف مورد نظر خود می‌باشد. این اهداف می‌تواند اقتصادی، سیاسی و یا دینی باشد.
مهاجرت( به عنوان جابه‌جایی مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی)پدیده جدیدی نیست و اولین انسانهای روی زمین هم به نوعی این پدیده را تجربه کرده اند. اگر چه ماهیت مهاجرت از همان روز اول تا امروز یکسان است اما دلایلی که این مهم را رقم می زند در هر جامعه و زمان متفاوت است.

دو مدل اساسی در مورد فرایند مهاجرت وجود دارد.در مدل اول مهاجرت جستجویی عقلانی و هدفدار به منظور یافتن مکانی برای کار و یا زنگی تصور می شود.در مدل دوم مهاجرت پاسخی غیر ارادی به شرایطی است که مهاجر را به نقل مکان سوق می دهد و احتمالا حرکت او بدون در نظر گرفتن راههای دیگر است. بنابراین در نظریه های مرتبط با مهاجرت دو مدل پویا و ناپویا وجود دارد که گاهی عملا با هم در می آمیزند و طرحهای تحقیقی باید جنبه های مختلف هر دو مدل مهاجرت را تلفیق کند.

 

مبانی نظری مهاجرت در علوم اجتماعی

علوم اجتماعی در بدو تولد خود به موضوع مهاجرت واکنش نشان داد و این موضوع را یکی از حوزه های مطالعه خود قرار داد.

مهاجرت به دنبال انقلاب صنعتی در اروپا به دلیل تحولات شگرف اقتصادی، اجتماعی،به عنوان یک مشکل اجتماعی سر برآورد.

رشد پایین جمعیت در اروپا +جذب مهاجران در صنایع نوپا +جا به جایی جمعیت= تغییرات

رشد سریع جمعیت در کشورهای جهان سوم +توزیع نابرابر امکانات و رشد اقتصادی کند= مشکل اساسی.

علوم اجتماعی با توجه به دسته بندی هایی که انجام می دهد، به سیاست گذاران در حل و فصل مشکلات مهاجران کمک قابل توجهی می کند. در این دسته بندی ها معمولا مهاجرین بر حسب مبادی و مقاصدشان تقسیم بندی می شوند. یک تمایز اولیه این است که آیا مهاجر از مرزهای بین المللی عبور کرده است، اگر چنین باشد مهاجرت بین المللی و در غیر این صورت مهاجرت داخلی است. تمایز دوم در مورد ماهیت متفاوت مبادی و مقاصد در داخل کشور می باشد.مهاجرین ممکن است بین مناطق، استانها و حوزه های روستایی و شهری مختلف حرکت کنند. فاکتو دیگر که بر تخمین های تحقیقات اجتماعی و خط مشی های نظریه پردازی در رابطه با مهاجرت تاثیر گذار است، دائمی بودن مهاجرت است.  عامل دیگر در دسته بندی مهاجرت، توصیف دوره زمانی است که در آن تعداد مهاجرین تخمین زده می شود این دوره ممکن است ماه، سال یا حتی دهه و یا در صورت لزوم تقسیم بندی های کوچکتر دوره باشد.تخمین ها باید بر اساس یک دوره معین تعیین شوند، در غیر این صورت مرتبط ساختن تخمین تعداد مهاجرین، علل و آثار مربوط به آن، مشکل است.

انتخاب نوع مهاجرت برای تخمین زدن، مقدار زیادی به وضعیت جغرافیایی محل و سطح جزئیات مورد نیاز در اهداف برنامه ریزی بستگی دارد. پس از اینکه محقق، نظریه پرداز و در گام بعدی سیاست

گذار در مورد نوع مهاجرتی که بادی تخمین زده شود، تصمیم گرفت، قدم بعدی شناسایی افرادی است که مهاجرت می کنند.تنظیم خز مشی های مهاجرت بدون اطلاع از مشخصات خاص مهاجر، اگر غیر ممکن نباشد واقعا ناقص است. مشخصاتی که بیشتر به تعریف جامعه مهاجرین مربوط می شود، عبارت است از سن، جنس، وضعیت تاهل، سطح سواد، شغل، وضعیت اشتغال و درآمد مهاجرین قبل از مهاجرت می باشد.اطلاع درباره اینکه مهاجرین چه کسانی هستند، می تواند مبنایی برای خط مشی هایی که ارزیابی می شوند، باشد.شناسایی تفاوتهای مهم و اساسی بین مبادی و مقاصد بسیار مهم است.تفاوتهایی که در پیش بینی مهاجرت مفید است عبارتند از: تفاوتهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی  و فیزیکی که در نظریه پردازی حول موضوع مهاجرت بسیار مهم هستند.

 

علوم اجتماعی تا به امروز حول محور دلایل، موانع و نتایج مهاجرت نظریه هایی را مطرح کرده است:

1-  نظریه های مبتنی بر  مدل های جاذبه و دافعه

مهم ترین نظریه اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، همین مدل جاذبه و دافعه است که نظریه پردازان از طریق آن ابعاد پدیده مهاجرت و وضعیت مهاجران را بررسی و پیش بینی می کنند.

محورهای اصلی این نظریات عبارتند از  1-عواملی که باعث دافعه انسان ها از محل اسکان خود (منطقه مبدا) می شوند و 2- عواملی که  باعث جذب انسانها در منطقه مقصد خواهند شد.

 

براساس این نظریه، عوامل اقتصادی - فیزیکی نامناسب در یک مکان موجب می شود که افراد محل زندگی خود را ترک کرده و به مکان دیگری که از نظر اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی در شرایط بهتری هستند، نقل مکان کنند. این شرایط حاکم سیاه نمایی ها در مکان مبداء و در باغ سبزهای منطقه مقصد را عامل اصلی دفع و یا جذب افراد از یک محیط به محیط دیگر می شناسد.

: 1/1مدل روانشتاین و قوانین مهاجرت

مدل روانشتاین یکی از همین نظریاتی است که زیرمجموعه و الهام گرفته و پیروی مدل جاذبه و دافعه است.

قوانین مهاجرت روانشتاین از اولین تعاریفی است که مهاجرین را اشخاصی به شمار می آورد که به طور عقلائی برای دست یابی به زندگی اقتصادی بهتر برانگیخته می شوند. به عقیده او مهاجرین از مناطق فقیر به مناطقی که فرصتهای بیشتری به آنها دهد، نقل مکان می کنند.انتخاب مقصد با توجه به مسافت و مهاجرت از شهرها و روستاهای کوچکتر با تناسب فاصله نسبت به شهرهای بزرگتر، پی در پی صورت می گیرد. در هر مرحله، مهاجرینی که به شهرستانهای بزرگتر نقل می کنند، به وسیله مهاجرین از شهرستان های کوچکتر جایگزین می گردند. تنها استثنائی که روانستاین از آن سخن می گوید، مهاجرت با مسافت زیاد است که به طرف مراکز بزرگ صنعتی و تجاری انجام می گیرد.

محورهای اصلی این نظریه عبارتند از=

مهاجرت و مسافت: براساس نظریه  روانشتاین اکثر مهاجرین مسافت کوتاهی را طی می کنند و با افزایش مسافت میزان مهاجرت کاهش می یابد.

مهاجرت مرحله ای:این نظریه همچنین معقتد است که  مهاجرت به صورت یک مرحله ای انجام می پذیرد و آهنگ آن در جهت مراکز تجاری و صنعتی است.

جریان و ضد جریان: هر یک از جریان های اصلی مهاجرت یک ضد جریان جبرانی را ایجاد می کند.

برای توضیح بیشتر می توان به آماری از ایران استناد کرد که 30درصد مهاجرت به شهرهای اقماری در ایران صورت می گیرد.

اختلاف روستا - شهر در تمایل به مهاجرت: اهالی شهرک ها نسبت به نواحی روستایی کمتر مهاجرت می کنند. این بند هم یکی دیگر از محوریات اصلی نظریه روانتشتاین است.

افزونی شمار زنان در بین مهاجرین در مسافت های کوتاه: تعداد زنان در بین مهاجران مسافت های کوتاه نسبت به مردان برتری داشته باشد.مصداق این بند را می توان در مهاجرت افغان ها به سایر کشور ها دید، برای مثال از آنجایی که فاصله این کشور با ایران کم است، میزان مهاجرت زنان افغان به این منطقه بیشتر از سایر مناطق است.

تکنولوژی و مهاجرت: روانشتاین معتقد است با افزایش تکنولوژی، مهاجرت بیشتر صورت می گیرد. یکی دیگر از مصداقهای این بند را می توان در همان میزان مهاجرت به شهر دید.

غلبه انگیزه های اقتصادی:

قوانین بد یا ظالمانه؛ مالیات سنگین، عدم جاذبه های اقلیمی، شرایط اجتماعی نامساعد و حتی اجبار و غیره در بروز مهاجرت موثر هستند ولی هیچ یک از این عوامل بیش از ملاحظات مادی و اقتصادی برتری ندارند.

2/1مدل اورت اس.لی: این مدل و نظریه از نظریه روانشتاین و مدل جاذبه و دافعه متاثر است. طبق مدل اورت لی اس، عواملی که در تصمیم به انجام مهاجرت و فرآیند آن وارد می شود، عبارتند از:

الف) عواملی که با حوزه مبدا  و مقصد مرتبط است. موانع بازدارنده؛ عوامل شخصی؛

هر یک از عوامل بنا به شخصیت و ویژگی های فردی، مثلا سن، جنس، میزان تحصیلات،سطح مهارت

گروه های قومی  متفاوت است. این عوامل مثبت، منفی و یا خنثی است و برای اشخاص مختلف هم در مبدا و هم در مقصد متفاوت خواهد بود.

آب و هوا و میزان شوق در ایران یکی از همین عوامل است به طور مثال تاثیر آب و هوا را می توان در میزان و تراکم سکونت در شمال کشور دید.

3/1نظرات زیمپ و استافر:  

این نظریه بیشتر به عوامل مداخله گر معتقد است و آن را به شکل رابطه معکوس بین فاصله با مهاجرت نشان می دهد. وی با الهام از قانون جاذبه نیوتن، فرمولی را پشنهاد میدهد:popd÷D=جاذبه

براساس این نظریه مهاجرت انجام شده بین دو مکان رابطه مستقیم با فرصت های جاذب مثل اشتغال، مسکن و غیره دارد(مهاجرت افغان ها به ایران). افغانی ها 36سال است که به ایران مهاجرت کردند.

4/1نظریه لاوری و راجز:

لاوری و راجز نیز نظریه جذب و دفع را مورد آزمایش قرار دادند و مشابه استافر و زیمپ شرایط اقتصادی و اجتماعی مبدا و مقصد را ملحوظ داشتند.

محرک های اقتصادی را عامل مهاجرت در آمریکا می دانند.

مهاجرت از  مبدا به مقصد رابطه مستقیم با سطح بیکاری در مکان های مبدا و مقصد دارد.

با در نظر گرفتن این نظریه می توان به نرخ بیکاری در کشور اشاره کرد(10/4) و میزان شهرنشیتی که بیش از 70درصد است.بین این دو می توان یک رابطه مستقیم ایجاد کرد که تمایل به شهرنشینی به منظور کسب درآمد و شغل بیشتر است.

2- مدل سرمایه گذاری انسانی و هزینه و فایده

این نظریه توسط شاستاد در سال 1961ارائه شده است.

هزینه های اجتماعی احتمالی و فوایدی را که در اثر مهاجرت به دست می آورد مقایسه شده ، سپس تصمیم به مهاجرت می گیرند. این فایده و هزینه ها شامل عناصر مادی و غیر مادی هستند. هزینه های سفر،دوری از خانواده.جوانان بیش از سالخورده ها مهاجرت می کنند.

.(مهاجرت پرستاران به ترکیه

 دستمزدبیشتر،کار و مسافت کم مصداق همین نظریه است. سالانه 500پرستار از کشور مهاجرت می کنند و اغلب ترکیه را به عنوان مقصد انتخاب می کنند.

 3- مدل شبکه ای و مهاجرت بین المللی ایرانیان

اوایل دهه 1980 این نظریه مطرح شد.

شبکه های مهاجرتی مشتمل است بر پیوندهای بین افراد که مهاجران قبلی و غیر مهاجران را در مناطق مبدا و مقصد از طریق پیوندهای خویشاوندی، دوستی و یا خاستگاه اجتماعی مشترک به هم مرتبط می سازد. درون شبکه های مزبور حرکات مهاجرتی رو به افزایش می نهد.در واقع، ارتباطات و تماس های حاصل از این گونه شبکه ها نوعی سرمایه اجتماعی (Social Capital) به شمار می آید که افراد به وسیله آن به موقعیت شغلی بهتری دست می یابند.

- 4-مدل رفتاری و مهاجرت های داخلی

توماس وزنایسکی

تمرکز بر رفتار فردی و جمعی مهاجران

بررسی تمایل به مهاجرت (توسط مهاجران)، انتخاب مکان، و بالاخره تصمیم به رفتن (مهاجرت) و یا ماندن سه مرحله ای است که رفتار مهاجران معطوف به آنها می شود

مثال: جنگ و مهاجرت قومی و کوچ از خوزستان به شهرهای اطراف

فرایندهای قبل از مهاجرت،تصمیم ضمنی بر مهاجرت کلی، تصمیم قطعی به مهاجرت

این مدل برای برای تحقیقات میدانی و پیگیری شاخصهایی از جمله ذرآمد، خانواده، سهولت ارتباط، گروههای قومی

 

5-محرومیت نسبی و مهاجرت در ایران

استارک و ونگ (استارک (stark 1984) فرار مغزها را در چارچوب تئوری محرومیت نسبی مورد بررسی قرار داده اند.مهاجرت پاسخی به محرومیت هاست

وقتی فرد یا جمع نتواند به هدف های باارزش در داخل سازمان اجتماعی خود دست یابد و احساس کند که منابع لازم برای رفع محرومیت هایش در خارج از سازمان اجتماعی او وجود دارد، در آن صورت مهاجرت می کند

نخبه مهاجرت کردند.  گزارش مجلس در سال 89=مها جرت 60 هزار

طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه

 بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان

تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می‌کنند

6- مدل وابستگی /پل سینجر

توسعه یافتگی و نیافتگی و بحث جهانی شدن/تمرکز بر تضادهای نظامهای سیاسی اجتماعی

 مهاجرت امری اجباری است که بر اساس عدم توسعه یک محیط (روستا) نسبت به محیط دیگر (شهر) و وابستگی غیر سرمایه داری به بخش سرمایه داری به وجود می آید و یک امر کاملاً استثماری و ادامه آن باعث گسترش هر چه بیشتر توسعه نیافتگی می گردد.

از مدل فوق برای تبیین مهاجرت های شهر به شهر نیز می توان استفاده کرد و مهاجرت از شهرهای توسعه نیافته به شهرهای توسعه یافته تر در یک کشور را در این چارچوب تبیین کرد.

نظریه های مهاجرتی مایکل تو دارو (1975

مایکل تو دارو مهاجرت شده یافته از روستا به شهر را با بیکاری رو به تزاید در مناطق روستایی توضیح می دهد.

فرضیه نمادین وی این است که مهاجرت عمدتا پدیده ای اقتصادی است و با وجود بیکاری در مناطق روستایی مهاجرت امری منطقی است. چهار ویژگی اصلی برای نظریه تو دارو عبارتند از:

 

الف) انگیزه مهاجرت بر اساس ملاحظات عقلانی، اقتصادی، سود و هزینه نسبی است و اگرچه عمدتا مالی است، در ضمن روانی هم به شمار می رود.

ب) تصمیم به مهاجرت بستگی به تفاوتهای مورد انتظار بین مزدهای واقعی در شهر و روستا دارد و نه تفاوتهای واقعی بین آنها. تفاوتهای مورد انتظار به وسیله کنش متقابل دو متغیر، یعنی تفاوتهای واقعی بین مزدهای شهری و روستایی و احتمال کسب موفقیت آمیز شغل در بخش شهری تعیین می شود.

ج) احتمال بدست آوردن شغل در شهر ارتباط معکوس با میزان بیکاری شهری دارد.

د) در صورت وجود اختلاف زیاد بین درآمدهای مورد انتظار در شهر و روستا، مهاجرت مازاد بر امکانات اشتغال شهری، نه تنها ممکن، بلکه منطقی است.

نوع دیگر مهاجرت در ایران

مهاجرت گاه به صورت اختیاری و گاهی نیز اجباری است. با توجه به مفهوم مهاجرت، بازگشت مجدد مهاجرین به موطن اصلی خود برای زندگی به دلایل گوناگون، که مهمترین آن توسعه زیر ساخت‌ها و امکانات زیربنایی برای فعالیت‌های اقتصادی و رشد و پیشرفت فرهنگی و سیاسی در منطقه مهاجر فرست می‌باشد، منجر به بروز پدیده مهاجرت معکوس می‌شود. مهاجرت معکوس در ایران بیشتر به بازگشت مردم از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک و یا از شهرها به مناطق روستایی مربوط می‌شود. در حالی که در سطح بین المللی بازگشت مهاجرین از کشور مقصد به موطن اصلی خودشان یعنی کشور مهاجر فرست، را مهاجرت معکوس می‌گویند.. 

در لایحه برنامه پنجم توسعه ایران یک ماده به توسعه روستایی اختصاص دارد که به صورت مفصل در ۱۳ بند به موضوعاتی مانند بهسازی روستاها، ارتقاء شاخص‏های توسعه روستایی و حمایت مالی کشاورزان از طریق اعطاء تسهیلات و همچنین گسترش بیمه اجتماعی روستائیان پرداخته‌است.

بر اساس این ماده دولت مکلف است به منظور بهبود وضعیت روستاها در زمینه سیاست‌گذاری، برنامه ریزی راهبردی و نظارت و هماهنگی بین دستگاه‌های اجرائی، ارتقای سطح درآمد و کیفیت زندگی روستائیان و کشاورزان و کاهش نابرابری‌های موجود بین جامعه روستایی و عشایری و جامعه شهری حمایت لازم را از اقداماتی که در این ماده ذکر شده به عمل آورد.

مهاجرت معکوس حاصل دو اتفاق است، تجمع و تمرکز امکانات در پایتخت و مشکلات زیرساختی در استان‌های مهاجرفرست. از این‌‌رو دولت باید در استان‌های محروم تسهیلات بیشتری همچون افزایش سهم این استان‌ها در محل تولید ناخالص داخلی، افزایش سهم بودجه‌های عمرانی، اعمال سیاست‌های تشویقی و ارائه معافیت‌های مالیاتی برای استقرار صنایع و بخش‌های اشتغال‌زا در این استان‌ها اختصاص دهد.

 

 این نوع از مهاجرت هرچند شیوع کمتری دارد، اما چند سالی است که آهنگ شروع خود را در کشور نواخته و مدتی آغاز شده است. توانمندسازی مناطق محروم و مبدا<هایی که مهاجرین از آنجا قصد سفر می کنند،عاملی است که مهاجران رفته از روستا را به دیار خود باز می گرداند و نوع جدیدی از مهاجرت به نام مهاجرت معکوس را سبب می شود. علاوه بر این جاذبه های طبیعی و بکر بودن آب و هوا می تواند عاملی باشد برای جذب افراد ثروتمند به حاشیه شهرهای توسعه یافته.

 

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393
http://www.anthropology.ir/node/22280

 

منابع:

نظریات مهاجرت: عبدالعلی لهسایی زاده، انتشارات نوید شیراز 

مهاجرت بین المللی و پیامدهای آن، ترجمه پریدخت وحیدی،انتشارات وزارت برنامه و بودجه

برنامه ریزی مهاجرت های داخلی، سلی فیندلی، ترجمه عبدالعلی لهسایی زاده، انتشارات نوید شیراز، 1374

سایت مرکز ملی آمار

سایت وزارت کشور، اداره اتباع و امور مهاجرین