آموزش خلاق و تئاتر سودمند

نگاهی به کتاب تئاتر پداگوژیک نوشته رحمت امینی

تئاتر پداگوژیک یکی از حوزه‌های مغفول مانده در تئاتر ایران است. البته از این نوع غفلت‌ها در تئاتر ایران به سبب اضطرارها و محدودیت‌ها کم نبوده و نیست؛ اما تئاتر پداگوژیک به خاطر خاصیت کاربردی‌اش و استفاده آموزشی آن مسئله دیگریست که سودهایی چند وجهی برای تئاتر ایران می‌تواند داشته باشد.

برای مثال به دلیل ماهیت تعلیمی – تربیتی، تئاتر پداگوژیک در جامعه‌ای که مسائل اجتماعی و شهری همیشه از اضطرارهای فراوانی برخوردار بوده است، می‌توانست راهی باشد برای تسهیل دشواری‌های آموزشی؛ از سوی دیگر جا افتادن و تشریح اهمیت تئاتر پداگوژیک در دانشکده‌ها خود باعث توسعه تئاتر در کاربردهای مختلف و در همه نقاط شهر شده و از نظر فکری دانشجوهای تئاتر را با ابعاد کشف نشده و شاید بتوان گفت جدی‌تری از تئاتر به مثابه یک شیوه بیانی آشنا کند.

کتاب تئاتر پداگوژیک نوشته دکتر رحمت امینی یکی از آثار خوب و ساده‌ای است که توسط نشر افراز به چاپ رسیده و توان معرفی مبنایی تئاتر پداگوژیک را به مخاطب دارد. امینی که خود سال‌ها در دانشگاه معلمی کرده و هم اکنون مدیر گروه تئاتر دانشکده هنر و معماری یکی از پر تولیدترین دانشکده‌های تئاتر ایران است، سال‌هاست که علاوه بر تجربه در حوزه‌های حرفه‌ای و مدیریتی تئاتر بر روی مختصات و گونه‌های تئاتر پداگوژیک متمرکز شده است. از تلاش‌های مهم امینی که در کتاب تئاتر پداگوژیک به چشم می‌خورد تطبیق این نوع تئاتر با نیازهای جامعه ایرانی و همینطور نمایش‌های ایرانی است. تئاتر پداگوژیک نتیجه درک عنصر سودمندی و فرایند منطقی‌سازی کارکردهای تئاتر است، لذا نمایش‌های ایرانی به مانند هم نوع‌های خارجی خود و تئاتر تکامل یافته‌تر غربی نمی‌توانند عاری از عناصر سودمند و کاربردی باشند، لذا امینی به درستی با درک و بازتعریف این فرایند تلاش کرده تا نمایش ایرانی را با وجهه‌های سودمند و کاربردی خود معرفی کند و زمینه چنین بررسی‌هایی را بازتر کند.

یکی از نکات کلیدی تئاتر پداگوژیک پدید آمدن آن است که نتیجه روند منطقی‌سازی تئاتر و فراروی آن از یک سرگرمی هنرمندانه صرف است. این فرایند منطقی‌سازی نتیجه این است که آرام آرام بشر با رشد ذهن تحلیلی‌اش موفق به کشف وجهی از پدیده تئاتر شد که چیزی جز تأکید بر سودمندی و کاربرد این پدیده نیست. امری که در سطح سیاسی و اخلاقی ارسطو به آن آگاه بود و حتی فیلسوفانی معاصر چون سارتر و گابریل مارسل روی آن تأکید داشتند و نظریه‌پردازانی همچون برشت با استفاده از آن طرحی نو از این پدیده در انداختند و وجوهی تازه را از هنر تئاتر نمایان کردند. لذا با استقرار پروژه مدرنیته، اومانیسم در تعلیم و تربیت و پیچیدگی‌های تازه آموزشی در سطوحی چون بزهکاری‌های اجتماعی، قوانین شهروندی و فعالیت‌های فرهنگی- سیاسی تئاتر به خواص منحصر به فرد و سودمند خود برای مخاطب آگاه‌تر شد. یکی از نکات قوت کتاب امینی بر شماری و معرفی گونه‌های تئاتر کاربردی است، گونه‌هایی چون تئاتر روزنامه‌ای، رنگین‌کمان آرزو، تئاتر مردم ستمدیده و قانونگذار و...، خیلی از این گونه‌ها جالب است که توسط روشنفکران تئاتر کشورهای جهان سومی پایه‌گذاری شده، که شاید درک تمایزی که امینی قائل می‌شود بین تئاتر روشنفکری- فرهنگی و تئاتر کاربردی را پیچیده‌تر کند.

”یکی از نکات کلیدی تئاتر پداگوژیک پدید آمدن آن است که نتیجه روند منطقی‌سازی تئاتر و فراروی آن از یک سرگرمی هنرمندانه صرف است. این فرایند منطقی‌سازی نتیجه این است که آرام آرام بشر با رشد ذهن تحلیلی‌اش موفق به کشف وجهی از پدیده تئاتر شد که چیزی جز تأکید بر سودمندی و کاربرد این پدیده نیست.“

این نکته مهم است که روشنفکر جهان "در حال توسعه" مثل آگوستو دوبوال تئاتر را به صحنه‌های اجتماعی سیاسی می‌برد تا مردم را هم از لحاظ سیاسی تربیت کند و هم مهمتر از آن به لحاظ مدنی رشد دهد. این نکته نه تنها روشنفکر را بهتر معنی کرده آن را به مردم نزدیک می‌کند بلکه باعث می‌شود که جامعه با وجهی ساده‌تر و مؤثرتر از رسانه‌های آگاهی بخش همچون کتاب و روزنامه و... نسبت به شرایط خود خودآگاه شود و دردها و مطالباتش را بشناسد. شاید اگر همین رویکرد تحلیلی از رشد تئاتر پداگوژیک را با دغدغه امینی از این مقوله- یعنی بومی‌سازی این نوع از تئاتر- ترکیب کنیم به این نتیجه می‌‌رسیم که حداقل روشنفکران تئاتری ایران حتی کمتر از معرکه گیران، نقالان و سیاه بازان دغدغه آموزش جمعی داشتند. لذا تئاتر کاربردی در وجهی روشنفکرانه، جهت آموزش نوین انسان شهری و سیاسی شده، اتفاق نیفتاد.

امینی کتاب ارزشمندش را در ساختاری دقیق به لحاظ علم پژوهش ارائه کرده است. کتاب که قصد دارد مبانی و معیارهای تئاتر پداگوژیک را ارائه کند از پنج بخش تشکیل شده که شامل:

۱) کلیات،

۲) تئاتر مرسوم و تئاتر کاربردی

۳) تعلیم و تربیت،بازی،نمایش،

۴) نمایش تعلیمی-تربیتی کودکان،

۵) نقش نمایش تعلیمی-تربیتی در آموزش و پرورش است. ساختار کتاب الگویی مناسب برای تنظیم و تدقیق یک پژوهش علمی است.

کتاب تئاتر پداگوژیک با تحلیل تئاتر و آموزش و پرورش ایرانی و غربی، با گردآوری نظریات مختلف آموزشی در میان فیلسوفان این حوزه تلاش می‌کند که این دو را به هم نزدیک کند تا هرکدام دیگری را تکثیر کرده و در نتیجه استفاده آن خود را سودمندتر و تأثیرگذارتر کنند. تئاتر پداگوژیک به ما می‌گوید که آموزش (و به طور مشخص آموزش کودکان) بدون خلاقیت، ملال‌آور و بی نتیجه است و تئاتر با توجه هنرمند به سودمندی‌ها و کاربردهای آموزشی‌اش زمینی محکم و حاصل خیز و همینطور راهی برای روشن شدن نقش اجتماعی اوست.

در آخر باید اشاره کرد که یکی از راه‌های جاافتادن فرایند پیچیده تأثیر تئاتر بر جامعه مدرن، استفاده از تئاتر کاربردی است، تا پس از گذر از تأثیر شفاف و واضح آن بر تربیت انسان، وجوه پیچیده‌تر اثرگذاری تئاتر حرفه‌‌ای فهم شود و در نتیجه بدیهی انگاشته شود، در سایه چنین فرایندی است که تئاتر، فرهنگی قابل تکثیر در اجتماع می‌شود و تأثیرات فلسفی - سیاسی آن بهتر درک می‌شود. کتاب امینی اثری مهم در راه تحقق این ایده است که تمرکز را با نگاهی به آموزش کودکان به مبنایی‌ترین نقطه ممکن برده است.

علیرضا نراقی