پروانه های رسته از پیله

نگاهی به وضعیت توسعه انسانی ایران

مفهوم توسعه و آرزوی نیل به آن سرگذشت پرتلا‌طمی را پشت سر گذاشته است. اگر در ابتدای تلا‌ش جهانی برای تحقق توسعه، کشورها خود را در مسیر دستیابی به افق پایدار بالندگی می‌دیدند امروز به همان میزان از ماندن در مسیر یا انتخاب مسیر درست اطمینان هم ندارند. با این وجود در سابقه تلا‌ش برای توسعه‌یافتگی، کورسوی امیدی رخ می‌نمایاند. ناکامی‌های اولیه ناشی از ساده‌انگاری توسعه و تک‌بعدی‌نگری به آن در بستر کشمکش دیالکتیک معطوف به رهایی از عقب‌ماندگی اهمیت انسان در توسعه را روزبه‌روز آشکارتر ساخت.

امروزه جایگاه انسان و توسعه ‌طبق تعریف برنامه توسعه ملل متحد (‌ UNDP )که از اثر آمارتیاسن اخذ شده است، توسعه انسانی به فرآیند گسترش انتخاب‌های افراد اطلا‌ق می‌شود که به واسطه توسعه کارکردها و قابلیت‌های انسانی تحقق می‌یابد. به دیگر سخن توسعه انسانی مانند فرآیند تبدیل کرم ابریشم به پروانه است که مدتی را در پیله خود سپری می‌کند تا قابلیت‌های گذار به وضعیت جدید، توانایی پرواز و جهش تکاملی را به دست آورد. گذار از کرم ابریشم تا پروانه نیازمند توانایی کرم برای تنیدن پیله‌ای درخور است تا او را به پلکان بالا‌یی تکامل سوق دهد. از این منظر، توسعه انسانی و نهادها که هر دو به عنوان قواعد اجتماعی ساخت‌دهنده تعاملا‌ت اجتماعی شناخته می‌شوند به شدت به هم وابسته‌اند. نهادها مانند پیله‌هایی هستند که فرصت‌ها را در اختیار افراد قرار می‌دهند. هنجارهای اجتماعی همچون عدالت و تعاون به نهادها و انتخاب‌ها شکل می‌دهند. نهادها هم به‌نوبه خود دامنه قابلیت‌ها را می‌گسترانند. در واقع سیاست‌های نهادی، زمینه ارتقای سه قابلیت اساسی توسعه انسانی را به وجود می‌آورند: افزایش امید به زندگی و داشتن یک زندگی سالم، سطح زندگی شایسته و اتکا به دانش در زندگی. اگر این سه قابلیت اساسی توسعه نیابند، بسیاری از انتخاب‌های بالقوه، فعلیت نیافته و فرصت‌های بی‌شماری از بین می‌روند. ‌

سیستم‌های اقتصادی را می‌توان به صورت فرآیندی با ساختار قوام‌یافته در دنباله چهار پدیده زیر توصیف کرد:

۱) اطلا‌عات

۲) انگیزش،

۳) سرمایه‌گذاری،

۴) نوآوری. ساختار هر سیستم اقتصادی در فرآیند تعاملی این چهار مولفه شکل می‌گیرد. اطلا‌عات در هر سیستم، پیام‌های رمزگذاری‌شده‌ای هستند که از بافت نهادی ساطع می‌شوند. این بافت نهادی درواقع محدودیت‌های ناشی از نهادهای رسمی و غیررسمی را به صورت کدگذاری شده اعلا‌م می‌کند. فرصت‌های مادی به صورت کدهایی در قالب اطلا‌عات عرضه می‌شوند. ساختار که تولید شد فاعلا‌ن و عوامل اقتصادی با استفاده از این اطلا‌عات انگیزه لا‌زم را کسب می‌کنند تا در زمینه‌های لا‌زم سرمایه‌گذاری کنند. در این مرحله از سطح کلا‌ن به سطح خرد می‌رسیم. چون ویژگی‌های شناختی‌فاعلا‌ن و پردازش در ذهن آنها متفاوت است، سرمایه‌گذاری در عرصه‌های متفاوتی شکل می‌گیرد. در چنین شرایطی یک نظم‌یابی اجتماعی از تصادم بین فاعلا‌ن به وجود می‌آید که کاملا‌ غیرمنظم و تصادفی است. علت وجود چنین حرکتی، صدور علا‌ئم متفاوت از هر رمز دریافتی است که انگیزه‌ای خاص تولید و حرکت به سمت خاصی را پرمنفعت اعلا‌م می‌کند. فاعل دیگری نیز به دنبال کسب مالکیت و درونی‌سازی آثار خارجی منابع است بنابراین فاعلا‌ن دیگر هم تلا‌ش خواهند کرد آن منابع را به دست آورند. ‌

ماتریس نهادی هر کشوری مختصات هر یک از چهار مولفه بالا‌ را تعیین می‌کند. از این رو اصلا‌ح مختصات چهار مولفه بالا‌ و به دنبال آن طراحی مسیر توسعه انسانی مستلزم مهندسی مجدد ماتریس نهادی است که زمان و حوصله زیادی را می‌طلبد. دولت‌ها نمی‌توانند به تنهایی به تحقق چنین طراحی اهتمام ورزند. چون هرگونه تغییر نهادی پیش‌برنده به معنای تغییر توزیع قدرت چانه‌زنی، کاهش مطلوبیت کارگزاران دولتی و چالش با نهادهای غیررسمی موجود است. به این ترتیب خود افراد به عنوان محور و هدف توسعه باید در این فرآیند شرکت جویند. چنین مشارکتی با آنچه در ساخت‌های رانتی رخ می‌دهد متفاوت است. یعنی افراد به دنبال دریافت سهم از رانت به کانون توزیع رانت می‌چسبند و برچسبی از توسعه انسانی روی آن می‌زنند. توزیع ماهی پروژه‌های متکی به پول نفت در سراسر کشور به جای توزیع تور ماهیگیری فضای مناسب کسب و کار و توانمندسازی به معنای ضدتوسعه انسانی است. مشارکت در توسعه خود به معنای درگیر شدن در طراحی نهادی اصلا‌ح مختصات مولفه‌های ماتریس نهادی برای افزایش سهم دانایی در زندگی و کاهش وابستگی به صدقه دولتی (رانت نفت) است. به عبارت دیگر فرآیند توسعه انسانی، فرآیندی تعاملی است و با دیکته کردن دولت‌ها به ملت‌ها تحقق نمی‌یابد. اگر اراده به تغییر سبک معیشت از نوع وابسته به رانت غیررقابتی به نوع خود راهبر و خودبسا وجود نداشته باشد، هیچ پروانه‌ای به وجود نخواهد آمد. ‌

● پیله‌هایی که پروانه نمی‌پرورانند! ‌

با وجود اینکه دولت‌ها به تنهایی نمی‌توانند پیشبرنده توسعه انسانی باشند اما باید به آماده‌سازی زیرساخت‌هایی کمک کنند که تنیدن پیله توسعه انسانی را تسهیل خواهند کرد. نزدیک به دو دهه از انتشار گزارش توسعه انسانی برنامه توسعه ملل متحد می‌گذرد. در این گزارش شاخص‌های توسعه انسانی هر کشور برآورد شده و مقایسه می‌شوند. هرچند که رتبه ایران در این گزارش چندان رضایت‌بخش نیست اما نباید به صعود چندپله‌ای آن هم دل بست. احتساب درآمد سرانه در شاخص توسعه انسانی به معنای تورم آن از جانب افزایش قیمت‌های نفت است که می‌تواند گمراه‌کننده باشد. از طرف دیگر در عصر گذار به اقتصاد دیجیتال، شاخص‌های کمی هستند که نمایندگی شیوه تولید دیجیتال و آمادگی افراد برای آن را به عهده دارند. در گزارش مزبور تنها شاخص دسترسی به تلفن و کاربران اینترنت دیده می‌شود که رتبه ایران از نظر شاخص دوم چندان مناسب نیست. توسعه انسانی در عصر اطلا‌عات به معنای توانمندسازی افراد برای حضور خودبالنده در فضای مجازی است. شاخص دسترسی دیجیتال به عنوان نخستین شاخص جهانی در رتبه‌بندی کشورها از منظر ‌ICT ، ابزار مفیدی جهت شناسایی آینده پیشرفت کشورهای جهان در امر ‌ICT تلقی می‌شود که درواقع دارا بودن متغیر‌های جدیدی نظیر سطح تحصیلا‌ت و توانایی مالی، وجه تمایز این شاخص با سایر شاخص‌های مشابه است. در این رتبه‌بندی ایران با کسب امتیاز ۱۷/۰ در حوزه زیرساخت، ۹۶/۰ در حوزه توانایی مالی، ۷۳/۰ در حوزه دانش، ۲۴/۰ در حوزه کیفیت و ۰۶/۰ در حوزه به‌کارگیری در مجموع توانست امتیاز ۴۳/۰ را کسب کند که این امتیاز ایران را در رتبه‌بندی ‌DIA در مکان ۸۹ قرار داد.

گزارش آمادگی الکترونیکی به شدت به میزان گسترش ارتباطات و اتصال کاربران به شبکه‌ها وابسته است، به این ترتیب عملا‌ بدون دسترسی کاربران به ارتباطات دیتا و صدا آمادگی الکترونیکی کشورها افزایش نمی‌یابد. این گزارش همچنین نشان می‌دهد استفاده از اینترنت پرسرعت در بسیاری از کشورها در سال ۲۰۰۷ افزایش یافته، این در حالی است که علی‌‌رغم اقدامات دولت قبلی در ارائه پروانه فعالیت برای ۱۱ شرکت ارائه‌کننده خدمات اینترنت پرسرعت، به دلا‌یل مختلفی همچون عدم‌همکاری شرکت‌های مخابراتی در نصب تجهیزات مورد نیاز یا گران بودن پهنای باند و در نتیجه هزینه بالا‌ی اینترنت پرسرعت برای کاربران نهایی، ایران عملا‌ پیشرفت مناسبی در گسترش اینترنت باند پهن در سطح کشور نداشته و همچنان تعداد اندکی از کاربران از این سرویس استفاده می‌کنند.

رضا مجیدزاده