زلزله های تاریخی در گستره تهران

تهران در محدوده ای لرزه زا قرار گرفته است اکنون در آستانه پنجاهمین سالروز زمین لرزه دهم شهریور ۱۳۴۱ بویین زهرا با بزرگای ۲ ۷ که با بیش از ۱۲ هزار کشته همراه بود و علاوه بر دشت قزوین و تاکستان, شهر تهران را نیز بشدت به لرزه درآورد قرار داریم

تهران در محدوده‌ای لرزه‌زا قرار گرفته است. اکنون در آستانه پنجاهمین سالروز زمین‌لرزه دهم شهریور ۱۳۴۱ بویین‌زهرا (با بزرگای ۲/۷ که با بیش از ۱۲ هزار کشته همراه بود و علاوه بر دشت قزوین و تاکستان، شهر تهران را نیز بشدت به لرزه درآورد) قرار داریم. در نزدیکی گستره کنونی تهران، زمین‌لرزه‌های تاریخی در سال۳۳۰ قبل از میلاد، ۸۵۵ م، ۱۳۸۴ م و ۱۸۳۰ میلادی موجب تخریب شهر باستانی ری شد و همچنین زمین‌لرزه باستانی ۳۰۰۰ سال قبل احتمالا موجب ویرانی تمدن قیطریه در شمال تهران شده است.

گسل شمال تهران از جمله خطرناک‌ترین گسل‌های پایتخت است که در صورت وقوع زلزله شدید ـ با بزرگای شش یا بالاتر ـ با تخریب وسیع در پهنه گسله همراه خواهد بود. در روز شنبه بیست و هشتم مرداد ۹۱ زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۸/۳ در شمال رودهن براساس فعالیت گسل مشا رخ داد که در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال‌شرق تهرانپارس قرار دارد. این گسل نیز از گسل‌های مهم لرزه‌زای گستره تهران است.

از نظر موقعیت، نمی‌توان کلانشهر تهران را از محل گسل‌های لرزه‌زا دور کرد. از گسله شمال تهران با طول تقریبی یکصد کیلومتر، گسلی فعال است که متوسط دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل حدود ۳۵۰۰ سال است. چنان‌که نابودی تمدن قیطریه در هزار تا ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد (براساس حفاری‌های باستان‌شناختی دهه ۴۰ در محدوده پارک قیطریه) به رخداد زمین‌لرزه مربوط باشد، به باور نگارنده، چه بسا بتوان رخداد زلزله مزبور را در اثر فعال شدن گسل شمال تهران در ۳۲۰۰ سال قبل دانست. ممکن است زلزله‌ ۱۱۷۷(شرق بویین‌زهرا ـ اشتهارد) ناشی از فعالیت این سامانه گسلی بوده باشد. دیرینه لرزه‌شناسی روی این گسل ـ در منطقه ورداورد در نزدیکی کرج ـ نشان می‌دهد که زمین‌لرزه باستانی در حدود ۳۰۰۰ سال قبل در اثر حرکت آن رخ داده است. با توجه به روابط تجربی موجود و لحاظ کردن طول آن، گسل شمال تهران توان ایجاد زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از ۷ را دارد. براساس شواهد ریخت زمین‌ساختی از وقوع زمین لغزش‌های بزرگ (در شمال و شمال‌غرب تهران) روی این گسله می‌توان رخداد زمین‌لرزه‌های گذشته ـ و در نتیجه توان لرزه‌زایی ـ با بزرگای ۵/۷ را نیز برای آن لحاظ کرد.

گسله مشاء با طولی بیش از ۱۸۰ کیلومتر از ناحیه شمال شرقی تهران و شمال کوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد. وجود محل تلاقی دو گسل مشاء و شمال تهران در روستای کلان در شمال شرق سد لتیان از نکات بسیار مهم در تعیین محدود با خطر بالا از دید لرزه زمین‌ساختی است. به نظر می‌رسد که زمین‌لرزه ۱۸۳۰ دماوند، شمیرانات ـ که در پایان زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار رخ داد ـ آخرین رخداد لرزه با بزرگای بیش از ۷ مرتبط با این گسل باشد. نزدیک‌ترین فاصله این گسل با شمال شرق تهران، محل روستای کلان است (در حدود ۳۵ کیلومتری تهرانپارس) که در همین محل تلاقی گسل مشا با گسل شمال تهران هم رخ می‌دهد و به واسطه همین تلاقی یک پتانسیل خطر مهم برای شمال تهران محسوب می‌شود.

پهنه گسله ایوانکی؛ گسل ری در جنوب، جنوب شرق شهر تهران واقع شده است. سه شاخه گسلی شمال ری، جنوب ری و کهریزک با فواصل اندکی از یکدیگر قرار گرفته است. مطالعات مختلف بیانگر دوره بازگشت حدود ۳۰۰۰ سال برای این گسله و توانایی ایجاد زلزله‌ای با بزرگای حداکثر ۵/۷ است. محتمل است که زلزله ۸۵۵ میلادی در اثر فعال شدن پهنه گسله ایوانکی رخ داده باشد.

گسل پیشوا در کنار شهر پیشوای ورامین قرارگرفته است. این شهر و کل محدوده ورامین و ری در زلزله سال ۷۸۵ ه.ق. (۱۳۸۴ میلادی) در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ در اثر فعال شدن گسل پیشوا ویران شد.

تهران در منطقه مرز شمالی ایران مرکزی در ناحیه‌ای که از دیدگاه آب ـ زمین‌شناسی در مرز منطقه خشک واقع است، در هر نوع توسعه‌ای نیازمند جذب منابع وسیع آب سطحی و زیرزمینی است. سدهای لار، کرج و لتیان سدهایی بوده‌اند که بخشی از هدف دولت‌های قبلی ایران از احداث‌شان تامین آب مصرفی تهران بوده است. این منابع آب در صورت هدایت به تهران و شهرهای اقماری پیرامون آن دیگر در دسترس حوزه‌های قبلی نخواهند بود. منطقه دشت قزوین که یکی از حاصل‌خیزترین دشت‌های اطراف تهران بوده است، با احداث سد کرج دچار تنگنای شدید از نظر آب گردید. درواقع یکی از دلایل خشک شدن بیشتر گستره دشت قزوین تامین آب تهران بوده است. این موضوع منطقه شمالی کشور را از یکی از مهم‌ترین منابع تامین غذای خود ـ از طریق کشاورزی و زیر کشت رفتن زمین‌های این منطقه ـ محروم کرد. این برای تامین آب شهرهای جدید که بسرعت در حال احداث هستند ـ از جمله مناطق ۲۲ تهران ـ که هفت منطقه عمدتا در پهنه غربی شهر در سال‌های اخیر به آن افزوده شده است، بشدت مطرح است.

● ساماندهی مطالعات مدیریت بحران

براساس روش علمی و نیاز‌های موجود در کشور و امکانات علمی و تخصصی و زیرساختی، آنچه که در حد توانایی موجود در کشور است، تشکیل یک شبکه علمی برای مطالعات مدیریت بحران است.

● تبیین ماهیت و ریسک بحران

در ایران با توجه به این‌که بحران‌های مختلف طبیعی نظیر زلزله همواره با خسارت‌های جانی و مالی فراوان همراه است، تبیین مساله مطالعات بحران و ارائه مدل مدیریت بحران بسیار بااهمیت است. این موضوع باید براساس پژوهش‌های پایه و بنیادی در زمینه‌های گوناگون بنیادی این موضوع تبیین شده و بتدریج توسعه یابد.

و در نهایت این‌که انجام پژوهش‌های کاربردی و تخصصی در زمینه همگانی کردن دستاورد‌های موجود علمی در زمینه بحران‌های مختلف برای تهیه خوراک و محتوا برای برنامه عملیاتی و اجرایی در کشور اهمیت فوق‌العاده دارد.

دکتر مهدی زارع

دانشیار زلزله‌شناسی