افکار عمومی جامعه روسیه نسبت به مسلمانان

این تفکر هر چند ممکن است سازماندهی شده نباشد اما بخش قابل توجهی از جامعه روسیه را در بر می گیرد

در روسیه، اذهان عمومی در خصوص اسلام و مسلمانان بر دو محور عمده استوار است:

گروهی بر این باورند که اسلام ارتباط با مشرق زمین اسلامی دارد. طرفداران این گروه می‌گویند: اسلام از شرق به روسیه آمده و مهمان است. باور به اسلام یک باور شرقی است و مثل بسیاری باورهای مشرق زمین چیزی خارق‌العاده و اسرار آمیز است اما به هر حال این باور اسرارآمیز همسایه هست و چون همسایه است “از نزدیکان خود” محسوب می‌شود، پس باید محترم شمرده شود. آنها برخلاف باور خوشبینانه نسبت به تفکرات همسایه شرقی نسبت به همسایه غربی روسیه نیز به گونه‌ای دیگر اندیشیده و می‌گویند: “اروپا روسیه را قبول ندارد ما هم نباید با آنان تعامل داشته باشیم.” این بدبینی موجب شده است که در طول تاریخ مردم روسیه به‌عنوان اعتراض نسبت به غرب به همسایه شرقی روی آورند دلیل ادعای این گروه این است که مسلمانان از نژاد اسلاو نیستند اما در روسیه به‌طور مسالمت آمیز زندگی می‌کنند.

این تفکر هر چند ممکن است سازماندهی شده نباشد اما بخش قابل توجهی از جامعه روسیه را در بر می‌گیرد. به وضوح طرفداران این تفکر در بین برخی گروه‌های ناسیونالیست دیده می‌شوند. آنان در موضع‌گیری‌هایشان پیرامون مسائل سیاسی، در قضایای مربوط به برخورد بین تمدن‌های غرب و شرق، اختلاف بین جهان اسلام و غرب به طرفداری از مسلمانان برمی‌خیزند. به‌طور مثال: به هنگام تجاوز رژیم صهیونیستی به لبنان و فلسطین برخی گروه‌های ناسیونالیست و کمونیست در قالب برگزاری تجمعات و کنفرانس‌های مطبوعاتی، ارسال نامه‌ها، بیانیه‌ها و ... حمایت خود را از مسلمانان اعلام داشتند. نکته مثبت تفکر این گروه این است که به اسلام و مسلمانان به دیده احترام می‌نگرند.

گروه دوم اسلام را به‌عنوان “دین” میهمان نمی‌شناسند. طرفداران این گروه، اسلام را به‌عنوان عقیده برخی از مردم روسیه دانسته و می‌گویند نباید به پیروان اسلام همچون میهمان نگریست. این عده اسلام را به اسلام خودی اسلام و غیر خودی تقسیم می‌کنند. اسلام خودی را نوعی از اسلام می‌دانند که فقط به رعایت اسم و حداقل ظواهر اسلامی بسنده می‌شود و یا اینکه تماما موضوعات مربوط به اعتقادات اسلامی و انجام فرایض مانند حج را پذیرفته و به هیچ وجه امکان سیاسی شدن دین را قبول ندارند (این تفکر به جای مانده از دوران شوروی سابق است.) در برداشت این گروه، مسلمانان واقعی به طرفداران اسلام سنتی گفته می‌شود و اسلام وارداتی را از نوع اسلام وهابیون افراطی می‌دانند. با این حال تفکیک اسلام بر “اسلام خودی” و “اسلام غربیه” (غیر خودی) محفوظ می‌ماند. منتهی ایدئولوژی اسلام بنیادگرا (اسلام وهابیون و غیره) را اسلام “غربیه” عنوان می‌کنند که در مقابل اسلام “ما” قرار دارد.

وجه اشتراک هر دو گروه این است که تمایل ندارند مسلمانان در کشورداری سهیم شوند. اتفاقاتی که در چندین سال گذشته در مناطق مسلمان نشین روسیه به وقوع پیوست دیدگاه عامه مردم تا حدودی نسبت به مسلمانان تغییر کرده و موجب شده بعضا با مهاجرین مسلمان برخوردهای قهری شدید انجام شود. در این رابطه به بعضی نظرسنجی‌های به عمل آمده قبل و بعد از فروپاشی شوروی سابق اشاره می‌کنیم.

نظرسنجی‌های به عمل آمده در سال‌های اخیر در خصوص نگرش روس‌ها نسبت به مسلمانان:

- نظرسنجی‌ انستیتوی تحقیقات استراتژیکی و سیاسی (نظرسنجی قبل از فروپاشی شوروی سابق، در اواخر سال‌های ۱۹۹۰ انجام شد)؛ جمعیت آماری در گروه سنی ۱۷ تا ۲۶ سال قرار داشتندکه در این نظرسنجی /۲%۴۰ کشورهای اسلامی حوزه شوروی را برای روس‌ها هیچ نوع تهدیدی ندانستند. /۲%۲۶ اروپای غربی را و %۷ چین را ترجیح دادند. تنها ۱/۸ درصد عقیده داشتند: در دراز مدت روسیه باید روابط خود با کشورهای اسلامی را توسعه دهد و /۹%۲ کشورهای اسلامی را دشمن تلقی کردند.

- جواب به سوال “لوادا- سنتز”؛ به نظر شما انفجار سال ۲۰۰۰ در معابر زیرزمینی در مسکو به دست چه کسی انجام گرفت؟، فقط /۷%۴ جواب دهندگان به تروریست‌های متخاصم اسلامی اشاره نمودند.

- نظرسنجی مرکز تحقیقات سراسری افکار عمومی روسیه (ماه مارس ۲۰۰۲) /۳%۴۳ نسبت به مهاجرین مسلمان از آسیای مرکزی، قفقاز شمالی و جنوبی “احساسات اصولا منفی” و “۳۰/۱ % احساسات شدید منفی”، /۷%۳۸ نسبت به مهاجرین آسیای مرکزی، %۲۵، نسبت به اعراب /۳%۳۰ و /۲%۲۰ نسبت به مهاجرین بلاروسیه، /۶%۱۲ مولداوی و %۴ اوکراین نظر منفی داشتند.

- مطابق نظرسنجی دیگر حدود %۷۳ از کارمندان وزارت کشور نسبت به مهاجرین مسلمان و سکونتشان در روسیه موضع منفی داشتند.

- براساس اطلاعات سرویس جامعه‌شناسی Validata در سال ۲۰۰۳ فقط ۷ الی %۸ شرکت کنندگان در نظر سنجی ۶۹ تا %۷۱ جمعیت آماری عقیده داشتند اقدامات تروریستی عکس‌العمل در برابر اعمال زور نیروهای نظامی فدرال در چچن می‌باشد. به عبارت دیگر، انگیزه اقدامات انتحاری تروریست‌ها در چچن تاثیر اسلام نبوده بلکه در نتیجه ممکن نبودن تحقق عدالت صورت گرفت ولی بقیه مسلمانان را مقصر اصلی می‌دانند.

بالاخره، هجوم مهاجرین به روسیه به زعم مردم روس غیرعادی است. مهاجرین تمایل ندارند به سنت‌ها و رسوم محلی مردم روس احترام بگذارند. از دید عموم یکی از مشخصات زیرپا گذاشتن به سنتها مسئله اعتقاد به اسلام می‌باشد و این پدیده اساس پایدار برای برخورد محتاطانه و بعضا علنا منفی با اسلام است. براین اساس دولتمردان به دنبال یافتن راه حلی جهت مهاجرزدایی هستند. مقامات روس بر این باورند که به دلیل کاهش نیروی کار فعال در روسیه، سیل مهاجرت به روسیه بیش از آنچه تاکنون بوده افزایش خواهد یافت. “ولادیمیر موکومل” دانشمند محقق در مسائل ملت‌شناسی تاکید می‌نماید: “ما به تعداد ۷۰۰ هزار تا ۱ میلیون مهاجر در سال نیاز داریم. روشن است که به احتمال قوی آنها نماینده گروه‌های ملی خواهند بود که برای روسیه سنتی مناسب نیستند.”

نظرسنجی‌های فوق‌الذکر نشان می‌دهد قبل از فروپاشی شوروی سابق میزان اعتماد روس‌ها به مردم جمهوری‌های مسلمان‌نشین آسیای مرکزی و قفقاز به مراتب بیشتر از امروز بوده است.

برداشت‌های منفی از مسلمانان در روسیه چه دلیلی دارد؟

- تاثیر تبلیغات رسانه‌های مغرض: در نتیجه تبلیغات رسانه‌های طرفدار غرب و عملکرد ناصحیح برخی مسلمانان، اذهان عمومی جامعه روسیه به “اسلام” به‌عنوان اساس ایدئولوژیکی برای انجام اقدامات تروریستی همیشه تلقی می‌شود زیرا “جهاد” انگیزه اصلی می‌باشد. به واسطه جهاد است که چچن‌ها مجبورند شهید شوند!

- ناآگاهی از اسلام اصیل در جامعه روسیه؛ عدم شناخت مردم از اعتقادات اسلامی در جامعه روسیه موجب شده است که چندین کلیشه از تصویر یک مسلمان در میان مردم به وجود آید. مثال:

- کلیشه اول تصویر یک مرد ریشدار مسلسل به دست یا یک تروریست با صورت پوشانیده به وسیله ماسک و یا یک تاجر کلاهبردار نشانه یک فرد مسلمان است. این تصویر می‌گوید:‌مسلمانان افراد جنگجو و بی‌رحم هستند که در مقایسه با یک فرد معمولی (غیرمسلمان)‌روسیه موضع تحقیرآمیزی دارد.

- کلیشه نوع دوم؛‌تصویر “مسلمان یک فرد بیچاره”‌با کلاه و عرق‌گیر است که برای کسب درآمد به وسیله آمده و مورد استثمار بی‌حد و مرز قرار می‌گیرد. چنین شخصی از یک طرف مورد تنفر قرار نمی‌گیرد و از طرف دیگر همدردی و احترام به او نمی‌شود.

- کلیشه سوم، برعکس در این کلیشه مسلمانان افرادی با مکنت هستند. منتهی فقط به یک بخش از مسلمانان اطلاق می‌شود. تاتارها در زمره این گروه قرار دارند. عمدتا کلیشه‌های منفی به تاتارها نسبت داده نمی‌شود. زیرا اکثریت تاتارها (بویژه در شهرها)‌از لحاظ طرز زندگی و طرز تفکر به اسلاوها نزدیک‌اند و یا اصلا با آنها هیچ فرقی ندارند ولی مسلمان محسوب می‌شوند.

- گسترش موج ناسیونالیست افراطی در روسیه موج ناسیونالیست به ضرر مسلمانان شده است؛ تقویت تفکر ناسیونالیستی پس از فروپاشی شوروی که در نیمه اول سالهای ۱۹۹۰ به‌عنوان جزئی از پسمانده‌های تفکر مربوط به زمان پس از دوران نظام توتالیتر (رژیم حکومت متمرکز) تلقی می‌شد، به‌طور خاص در دوران ریاست جمهوری بوریس یلتسین خود به خود موجب برخورد قهرآمیز با سایر اقلیت‌ها بالاخص مسلمانان در روسیه شد. به طوری که برخورد با اسلام و مسلمانان نیز در متن کلی اجنبی زدایی قرار گرفت. اگر چنانچه در سال ۱۹۸۹ نشانه‌های اجنبی‌زدایی در میان ۲۰درصد جمعیت مشاهده می‌شد در سال ۲۰۰۱ چنین طرز تفکری در میان ۵۰درصد جمعیت به نمایش گذاشته و روز به روز در حال افزایش است. در زمان شوروی سابق احساسات ضدیهودی برتری داشت اما امروزه این نوع احساسات متنوع گردیده ومسلمانان محور اصلی این احساسات واقع شدند.

مطابق داده‌های مونیتورینگ مرکز تحلیلی یوری لوادا،۳‌۵۲/ درصد شرکت‌کنندگان گفتگوی اینترنتی نسبت به چچن‌ها نظر منفی دارند، ۲۹/۲ درصد نسبت به آذربایجانی‌ها و تنها ۱۱ درصد نسبت به یهودی‌ها نظر منفی دارند. در میان گروه جوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله این شاخص نسبتا به ۶۴/۱ درصد تخمین زده می‌شود. احساسات قفقاززدایی در مواردی “شامل حدود دو سوم جمعیت و بیشتر می‌باشد.”

در اکتبر ۲۰۰۵ طی یک نظرسنجی که توسط مرکز تحقیقات سراسری روسیه انجام شد ۴۸ درصد شرکت‌کنندگان در نظرسنجی بر این باورند تروریسم بین‌المللی از نوع اسلام افراطی به کشور روسیه اعلام جنگ کرده است.

در ماه ژانویه ۲۰۰۵ نیز نظرسنجی دیگری صورت گرفت که طی آن ۳۵ درصد پاسخ‌دهندگان در پاسخ به سوال “آیا شما اسلام را دین متخاصم می‌دانید؟” ۲۳/۱ درصد “به‌طور مشخص بله”‌و ۲۶/۶درصد “ظاهرا بله” اعلام کرده‌اند.

- ترس از برهم خوردن توازن موجود بین مسلمانان و مسیحیان روسیه نیز یکی دیگر از دلایل است؛‌در اثر کاهش جمعیت روس تبارها از یکسو و افزایش مسلمانان از سوی دیگر (قبلا به این موضوع پرداخته شده است.) دلیل دیگر ترس از اسلام و مسلمانان است. یادآور می‌شود آمار می‌گوید جمعیت مسلمان در روسیه برخلاف مسیحیان در حال افزایش است. دولتمردان نیز بارها به این موضوع اشاره کردند. آنان دائما می‌گویند:‌”مسلمانان در آینده در صحنه تحولات سیاسی و فرهنگی روسیه نقشی به مراتب مهم‌تر از روس‌تبارها ایفا می‌کنند.” ترس مردم روسیه از اینکه مسلمانان خواه ناخواه سبب تغییر در ترتیب ترکیبات جدید جمعیتی، دینی و نژادی خواهند شد، نگرانند. دولت هم بر این نگرانی واقف است و هم به دنبال راه چاره است. لذا به فکر ایجاد شرایط برای بازگشت روس‌زبانان به روسیه سیاسی است. برخی از اقشار جامعه ازدولتمردان در خواست می‌کنند تمهیداتی اتخاذ کنند تا نمایندگان دیگر مذاهب و گروه‌های نژادی غیرروس به کشورهایشان بازگردند.

مع‌الوصف طبق گزارش اداره امور مهاجرت روسیه آمار مهاجرین روس از روسیه ۳۰ میلیون و مهاجرین غیرروس به روسیه پانزده میلیون (اتباع سایر کشورها) اعلام شده است. بیشترین این بزرگنمایی اعمال و رفتار برخی گروه‌های افراطی (با نام اسلام) توسط رسانه‌های روسی و غربی و تبلیغات وسیع علیه مسلمانان علت اصلی اسلام‌زدایی است. در واقع بیم و ترس موجب گردیده است که تفکر و رفتار اسلامی به منزله تهدید در جامعه روسیه تلقی گردد. در حقیقت حتی احساس انزجار نسبت به مهاجرین مسلمان تنها به میزان بسیار ناچیز به مردود شناختن دین آنها بستگی دارد.

واقعیت این است که به تاسی از گسترش گرایشات ناسیونالیستی در روس‌ها سایر اقوام و نژادها بالاخص ملیت‌های مسلمان گرایشات ملی خود را زنده می‌کنند. این موضوع از نظر روسها دور نمانده است و بعضا اختلافاتی در برخی مناطق روسیه به وجود آمده است.

نظریات بخشی از جامعه روسیه نسبت به اسلام از این دیدگاه سرچشمه می‌گیرد. یعنی خوراک تبلیغاتی که از عملکرد گروهی از افرادرادیکال که خود را نمایندگان دنیای اسلام می‌دانند، منتج می‌شود.بدین‌ترتیب تصویر زندگی توام با فرهنگ ناب اسلامی در روسیه تحت تاثیر اقدامات افراط‌گرایان مذهبی، مناقشات موجود در دنیا با مشارکت افراطیونی با نام اسلام، اظهارات تند و رادیکال سیاستمداران مسلمان و غیره ترسیم و تنظیم می‌گردد.

در سال ۲۰۰۴ در یک نظرسنجی در پاسخ به سوال “موضع‌گیری شما نسبت به وضع محدودیت‌های اداری در زمینه گسترش اسلام در روسیه چیست؟” پاسخ‌ها به ترتیب ذیل طبقه بندی شده است: “۱۹/۲ درصد کاملا مثبت”، ۲۵/۵ درصد اصولا مثبت”، “۲۶/۷ درصد ظاهرا منفی” و “۱۱/۱ درصد کاملا منفی”.

گروهی از تحلیلگران منطقه‌ای معتقدند: مهمترین عامل موضع‌گیری منفی در جامعه غیرمسلمان روسیه نسبت به مسلمانان، مناقشات در قفقاز شمالی، فاجعه بسلان (گروگانگیری دانش‌آموزان)که منجر به کشته و مجروح شدن چندصدتن شد و... می‌باشد. البته دخالت نظامی ارتش شوروی سابق در افغانستان و کشته و زخمی شدن هزاران نظامی روس را نباید از نظر دورداشت (شوروی سابق حدود ۲۵ سال در افغانستان درگیر جنگ با مسلمانان بود) به همین جهت روس‌های افراطی در پس ذهن خود مسلمانان و قفقازی‌ها را سنبل دشمن واقعی روسیه می‌دانند.

در همین رابطه در سال ۲۰۰۴ از طرف مرکز تحقیقات سراسری روسیه ۲۵ نظرسنجی به عمل آمد که طی آن ۲۵ درصد شرکت کنندگان در نظرسنجی، مسلمانان را دشمن آشتی‌ناپذیر با مسیحیت ارتدکس دانستند.

در سال ۲۰۰۵ در پاسخ به این سوال در حال حاضر روسیه در مورد چه نوع نفوذی باید نگران‌کننده باشد؟” ۲۷/۳ درصد پاسخ‌دهندگان نفوذ اسلام، ۱۷/۶ درصد نفوذ ملی‌گرایی افراطی، ۱۷ درصد نفوذ غربی، ۸/۵ درصد نفوذ اسرائیلی و رژیم صهیونیستی و ۹/۳ درصد نفوذ چین را نگرانی برای آینده روسیه دانستند.