یك قانون , هزار ماجرا

در میان تحقیقاتی كه درباره پدیده موسوم به فرار مغزها انجام گرفته , عدم توجه به چنین عاملی حیرت آور است خدمت سربازی اثر مستقیم و غیر قابل انكاری بر افزایش مهاجرت كلی نخبگان كشور دارد

●فراز مغزها

در میان تحقیقاتی كه درباره پدیده موسوم به " فرار مغزها" انجام گرفته ، عدم توجه به چنین عاملی حیرت آور است . خدمت سربازی اثر مستقیم و غیر قابل انكاری بر افزایش مهاجرت كلی نخبگان كشور دارد. این اثر در مراحل مختلف نمایان می شود. نخست هنگامی است كه یك فرد با تحصیلات موفق و توانایی های علمی قوی از یكی از دانشگاه های خوب ایران فارغ التحصیل می شود ، چنین فردی كه حاصل سال ها سرمایه گذاری سیستم آموزشی كشور و خانواده خود می باشد و می بایست توانایی های خود را كار گیرد تا سرمایه گذاری های چندین ساله را باز گرداند ، دو انتخاب جلوی راه خود می یابد ، نخست آنكه با رفتن به سربازی دو سال توقف كامل و زندگی با پایین ترین بهره وری را بپذیرد و با علم به اینكه پس از این مدت بخشی مهمی از آمادگی خود را از دست داده و در دنیای پر شتاب امروزی ، دانسته هایش ممكن است ارزش ۲ سال قبل را نداشته باشند تن به ماندن دهد. راه دوم آنكه بار سفر بر بندد تا در دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی آمریكا و اروپا كه برای جذب استعدادهای انسانی تمامی جهان از هیچ چیز فرو گذار نمی كنند به ادامه تحصیل و تحقیق بپردازد. و این ، متاسفانه ، انتخابی نیست كه بتواند كسی را در تصمیم گیری چندان به تردید بیاندازد.

اگر بخواهند با پشت كردن به بسیاری از جذابیت های علمی و اقتصادی آنجا به وطن خود بازگردند و توشه علم و دانش خود را برای مهین خود به ارمغان آورند ، طبق قوانین بی چون و چرای كشورشان مستقیما به سربازی اعزام میشوند تا بعد از این دو سال ، تازه اجازه خدمت به كشورشان را بیابند.

در سطحی دیگر ، خدمت عمومی سربازی زمانی تاثیر خود را نمایان می كند كه دانش پژوهان ایرانی در خارج از كشور پس از فارغ التحصیل شدن از مقاطع بالای دانشگاهی ، دوباره دو انتخاب پیش روی خود دارند . اگر بخواهند با پشت كردن به بسیاری از جذابیت های علمی و اقتصادی آنجا به وطن خود بازگردند و توشه علم و دانش خود را برای مهین خود به ارمغان آورند ، طبق قوانین بی چون و چرای كشورشان مستقیما به سربازی اعزام میشوند تا بعد از این دو سال ، تازه اجازه خدمت به كشورشان را بیابند و انتخاب دیگر این كه همانجا بمانند و جذب كانون های تحقیقاتی و صنعتی همان كشور شوند ، بهترین و پر دستاورد ترین سالهای عمرشان را در تبعیدی ناخواسته سپری كنند.

بعضا در برخی سمینارها و نشست های علمی كه با دعوت از صاحبنظران و دانشمندان خارجی در ایران برگزار می شود آنها از غیبت برخی دانشمندان شهیر ایرانی در آن زمینه ابراز تعجب می كنند. توضیح عجیبی كه به آنها داده می شود این است كه آن متخصصین ایرانی به علت" مشكل سربازی " از حضور در این نشست معذور بودند!

حكایت خدمت سربازی به حكایت تلخی تبدیل شده است . وقتی اساتید دانشگاه های آمریكا با دانشجوی ایرانی تماس گرفته و از او قول می گیرند كه در مقابل بهترین محیط های تحقیقاتی و كمك هزینه های چند هزار دلاری قبول كند كه به دانشگاه دیگری نرود و تمام این تسهیلات را بدون هیچگونه تعهد خدمت پس از تحصیل در اختیار وی قرار می دهند ، گمان نمی رود دلیل آن دلسوزی و خیر خواهی محض باشد. آنان به درستی می دانند كه همان فعالیت های دانشگاهی و انرژی و جوانی كه این افراد مستعد در دانشگاه آن ها خواهند گذاشت بیشتراز آن چند هزار دلار كمك بلا عوض است كه به وی داده می شود. در مقابل ، اینجا این تصور وحشتناك وجود دارد كه اگر فارغ التحصیلی ۲ سال هر روز تا بعد از ظهر سر نگهبان جایی یا منشی سرهنگی نباشد و در مقابل برود و در زمینه تخصصی خود كار كند ، وظیفه خود را به نسبت به كشورش انجام نداده است!

این گونه است كه خود قوانین كشورمان به موثرترین نحوی باعث می شوند كه بسیاری از نیروهای مستعد ، سال های پربار جوانی و خلاقیت بعد از تحصیل را در دیگر كشورها سپری كنند و فقط در سنین بالا، آنگاه كه احتیاج به نگهداری و حمایت های اجتماعی و اقتصادی دولت دارند ، به كشورشان بازگردند یا اینكه به سربازی بروند و قسمت بزرگی از انرژی و آمادگی خود را از دست بدهند.

●خروج ممنوع!

وضعیت فوق تنها به نخبگان علمی كشور محدود نمی شود . تمامی جوانان ذكور ایرانی از ابتدای جوانی تا پایان تحصیلات و بعد از دوران سربازی ، اجازه خروج از كشور را ندارند كه البته این قانون خود قانون اصلاح شده جدیدی است. تا چندی قبل از سن نوجوانی ، ممنوعیت خروج از كشور شروع می شد تا مبادا كسی به قیمت مهاجرت به كشور بیگانه ، بتواند از زیر این بار ۲ سال سربازی طفره برود. این قانون كه سال هاست در كشور به اجرا در آمده ، متاسفانه به جوانان و نوجوانان احساس محبوس بودن درون مرزهای ایران را القاء می كند و برای این افراد كه در اوج سالهای كنجكاوی و جستجوگری به سر می برند و شوق دیدن جاها و چیزهای جدید را دارند ، خروج از مرزهای كشور را به یك رویای دست نیافتنی تبدیل می كند، آرزویی كه در بسیاری افراد تا سنین بزرگسالی هم باقی می ماند و باعث می شود كه در اولین فرصت به هر نحوی آن را تحقق بخشند. آگاهان فرهنگی كشور به خوبی از عمق این احساس مطلعند و باید گفت كه ایران متاسفانه از این جهت در جهان كم نظیر است...

●انتظار متقابل

مساله فرهنگی دیگری كه خدمت سربازی بوجود می آورد ، مساله انتظار متقابل مردم و حكومت است . وقتی سیستمی افراد را ، بدون هیچ درنگی ، به مقاطع بعدی تحصیلی می راند ، و در این میان اجازه هیچ نوع تجربه كاری را به اشخاص نمی دهد، و در انتها نیز آنان را در این شرایط دشوار زندگی مجبور به سپری كردن دو سال سربازی اجباری می كند طبیعی است كه این فراد پس از پایان خدمت از همین نظام انتظار دارند كه اكنون شغل و مسكن در اختیارشان قرار دهد تا بتوانند به زندگی خود ادامه دهند.

سیستمی كه تا این مقطع از زندگی افراد به شیوه شبه سوسیالیستی اداره كرده است نمی تواند به راحتی آنان را بدون پشتیبان در این شرایط سخت اقتصادی به تنهایی رها كند و حل مشكلات مسكن ، اشتغال و ازدواج را بر عهده خود آنان بگذارد لذاست كه خیل عظیم بیكاران كشور دولت را مسوول بیكاری و ناتوانی خود می دانند و دولت نیز آنان را به مثابه كابوسی برای خود.

●همه به سوی كنكور

یكی دیگراز آثار اجتماعی سربازی ، سایه سنگینی است كه در تمامی دوران جوانی به روند تحصیلی و زمان بندی زندگی افراد به سختی فشار می آورد. بسیاری از افراد با وجود عدم علاقه و توانایی و استعداد در ادامه تحصیل ، و تنها به دلیل فرار یا عقب انداختن سرنوشت محتوم هر جوان ایرانی ، ۲ سال خدمت اجباری ، به ادامه تحصیل های بی مورد روی می آورند و نتیجه آن این تراكم شگفت آور متقاضیان ورود به دانشگاه در تمامی مقاطع تحصیلی است كه منجر به سر در آوردن غول بی شاخ و دمی به نام " كنكور" شده است. معضلی كه مسوولین آموزشی كشور سال هاست كه با آن دست به گریبان هستند و به آثار نامطلوب روانی و اجتماعی آن به خوبی واقفند . علاوه بر اینكه رقابت سنگین كنكوری ها و ظرفیت محدود دانشگاه ها كه پاسخگوی جمعیت جوان كشور ما نیست و به بخش بزرگی از جوانان مملكت عدم استعداد و عدم اعتماد به نفس را تلقین می كند ، عامل سربازی هم در نهایت به عدم تعادل تعداد دختران و پسران ورودی به دانشگاه می انجامد كه خود تبعات اجتماعی دیگری را در پی خواهد داشت.

گروه مطالعات سربازی دانشگاه صنعتی شریف

---