مفهوم واژه ی دین

هنگامی که واژه ی دین را در لغت بررسی می کنیم, معانی فراوانی برای این کلمه ذکر شده که از بیشتر آنها معنای مورد نظر به دست نمی آید

▪ واژه‌‌شناسی تاریخی:

هنگامی که واژه‌ی دین را در لغت بررسی می‌کنیم، معانی فراوانی برای این کلمه ذکر شده که از بیشتر آنها معنای مورد نظر به دست نمی‌آید. از نگرگاه دکتر عبدالله دراز فرهنگ لغت‌های تازی نمی‌توانند مفهوم کاملی از واژه‌ی دین ارایه کنند. ولی با این وجود، معانی که برای این کلمه بیان شده در سه مفهوم کلّی و مرتبط به هم، می‌گنجد؛ تفاوت اندکی میان معانی این واژه در واقع برآمد این است که این لغت سه کلمه‌ی متوالی است.

واژه‌ی دین گاهی از فعل در اصل متعدی (دانَه، یدینُهُ)، گاهی از فعل متعدی به لام (دانَ لَهُ) و نیز گاهی از فعل متعدی به باء (دانَ بِهِ) گرفته می‌شود که با درنظر گرفتن اختلاف اشتقاق، معانی مختلفی به خود می‌گیرد.

هرگاه می‌گوییم: (دانَهُ دَیْناً) منظور این است که بر فرد فرمانروایی کرد؛ وی را محکوم کرد؛ بر او چیره شد؛ او را محاسبه کرد؛ کار او را به انجام رسانید؛ وی را مجازات کرد؛ بدو پاداش داد.

در این کاربرد، دین به معنای تصرف و فرمانروایی و به دنبال آن سیاست و چیرگی و محاسبه آمده است. کاربرد این معنا را می‌توان در آیه‌ی رو به رو یافت: ۶۴۸۳۱;مالِکِ یَومِ الدینِ۶۴۸۳۰;[۱]: مالک روز سزا و جزاست. در حدیث نیز آمده است: الکیّس مَنْ دانَ نَفْسَهُ [۲] : خردمند کسی است که نفس خود را در کنترل دارد. الدیّان نیز به معنای داور روز جزا آمده است و یکی از نامهای الهی می‌باشد.

چنانچه بگوییم: (دانَ لَهُ) پیروی و فرمانبرداری و فروتنی را اراده کرده‌ایم، در معنا دین بر اطاعت و فروتنی و بندگی و تقوا اطلاق می‌شود، که ترکیب «دینُ الله» هر دو معنای پیروی از خدا و بندگی وی، را در خود گنجانده است.

روشن است که این معنا، پیرو معنای نخستین است، از این رو (دانَهُ فَدانَ لَهُ) یعنی: او را وادار به فرمانبری ساخت، پس فرد نیز اطاعت را پذیرفت.

وقتی گفته می‌شود: (دانَ بِالشَیءِ) یعنی کیش و آیینی را برگزیده است و بدان معتقد شده و خو گرفته است. در اینجا دین، به معنا ی مذهب و تئوری آمده است. مذهب عملی هر فردی نیز اخلاق و رفتار اوست؛ چنانچه گفته می‌شود: (هذا دینِی وَ دَیدَنِی): این آیین و سلوک من است.

مذهب نظری هم عبارت است از جهان بینی و اعتقادی که فرد بدان گرویده است، از این رو می‌گویند: (دیّنتُ الرَجُلَ) یعنی او را وکیل قرضش کردم، و هرطور صلاح بیند عمل می‌کند.

ناگفته پیداست که کاربرد معنای سوم نیز پیرو دو کاربرد قبلی است، چه، جهان بینی و ایدئولوژی که فرد بدان معتقد می‌شود، ناگزیر دارای نوعی چیرگی است که فرد را وادار به اطاعت و فرمانبری می‌نماید.

فرجام سخن این که در واژه‌‌شناسی تاریخی تازی، واژه‌ی دین بیانگر رابطه‌ای دوسویه می‌باشد که در آن یک طرف، فرمانبر دیگری می‌شود و طرف دیگر فرمان دهنده و مسلط. با تأمل در این معانی در می‌یابیم که حلقه‌ی پیوند دو طرف، همان برنامه‌ی دقیق و حساب شده یعنی دین است.

می‌توان گفت: این لغت معنای لزوم فرمانبرداری را می‌رساند، چه، در کاربرد نخست دین عبارت بود از: واداشتن به اطاعت، در کاربرد دوم: پایبند ماندن به اطاعت و در کاربرد سوم: جهان بینی و عقایدی که از آن پیروی می‌شود.

معنای مورد نظر ما همان دو کاربرد پیشین، به ویژه سومی است؛ و واژه‌ی دین که در تاریخ ادیان به کار می‌رود دارای همین دو معناست و بس؛ یکی ویژگی فطری[۳] هر انسانی که بدان تدیّن[۴] می‌گوییم و دیگری واقعیت خارجی[۵] که شالوده‌ی کردار و رفتار مردمان را تشکیل می‌دهد[۶] یا به بیانی دیگر عقاید و ایدئولوژی‌هایی یک ملّت که در اعتقاد و عمل بدان پایبند هستند، که این معنا غالب‌تر از معنای نخست است.[۷]

▪ واژه‌‌شناسی توصیفی:

با توجه به این که معنای لغوی این واژه، گستره‌ی مفهومی که مردم آن را شناخته و در عرف و اصطلاح به کار می‌گیرند؛ در برنمی‌گیرد، از همین رو دانشمندان اسلامی تعاریف فراوان و به نسبت یکسانی از دین ارایه نموده‌اند که برخی از آنها را از نظر می‌گذرانیم:

ابن الکمال می‌گوید: «دین عبارت است از برنامه‌ی الهی که بندگان را به پذیرش اوامر و فرموده‌های رسول(ص) فرا می‌خواند».

دیگری نیز گوید: «دین قانونی است الهی که بندگان را برمی‌انگیزد تا با اختیار خویش به نیکی و خیر گرایش پیدا کنند».[۸]

أبوالبقاء در کلیاتش می‌گوید: « دین قانونی است الهی که بندگان را برمی‌انگیزد تا با اختیار خویش به نیکی و خیر گرایش پیدا کنند، خواه مادی یا معنوی. مانند: اعتقاد، دانش اندوزی، نماز و....».

گاهی از این معانی خارج شده و بر اصول و مبانی خاص چون ملت اطلاق می‌شود: ۶۴۸۳۱;دیناً قَیّماً مِلّةَ إبراهیمَ۶۴۸۳۰;[۹]:... و آن دین راست و پا برجا، یعنی دین ابراهیم است.

گاهی نیز بر معنای فروع و احکام دلالت دارد: «و یُقیمُوا الصّلاةَ وَ یُؤتُؤا الزّکاةَ وَ ذلِکَ دینُ القَیّمةِ» [۱۰]: و نماز را چنان که باید بخوانند، و زکات را بپردازند؛ آئین راستین و ارزشمند این است و بس.

به نام‌ترین تعریفی که دانشمندان اسلامی از دین ارایه داده‌اند، ازآن تهانوی است، او در تعریف دین می‌گوید: «دین برنامه‌ای الهی است که بندگان را تحریک می‌کند تا با اختیار و اراده‌ی خویش به سوی خوشبختی دنیا و رستگاری بازپسین رهنمون شوند». [۱۱]

دکتر عبدالله دراز تعریف بالا را این گونه خلاصه کرده است: «دین، قانونی الهی بوده که بینش‌ها را سوی حق و منش‌ها را سوی نیکی هدایت می‌کند».[۱۲]

ایشان تعاریف فراوان غرب از دین را بازگو می‌کند که بیشتر آنها با مفهوم اصطلاحی دین در نزد دین شناسان متناقض بوده و یا ناقص است؛ برخی از این تعاریف را در زیر می‌خوانیم:

سیسرون در کتاب خود (عن القوانین) می‌گوید: «دین رشته‌ای است که آدمی را به خداوند پیوند می‌دهد».

در دیگر اثرش(الدین فی حدود العقل) می‌گوید: «دین یعنی احساس مسؤولیت کردن؛ ازآن جهت که مبنی بر فرمان‌های الهی است».

شلایر ماخر در (مقالات عن الدیانة) چنین می‌گوید: «اساس حقیقت دین احساس نیاز به فرمانبرداری و پیروی از ذات نامتناهی است».

الأب شاتل در کتاب(قانون الإنسانیة) دین را این گونه بیان می‌کند: « دین، مجموعه‌ای است از تکالیف بندگان در رابطه با آفریدگار که شامل تکالیف انسان در برابر خدا، جامعه و خویشتن می‌شود».

هربرت اسپنسر هم در پایان کتاب(المبادی الأولیة) می‌گوید: «ایمان داشتن به نیروی ماورای مادی که در گستره‌ی زمان و مکان نمی‌گنجد، بنیاد دین را تشکیل می‌دهد».[۱۳]

▪ واژه‌‌شناسی قرآنی:

از بررسی واژه‌ی دین در قرآن، به لحاظ معرفه و نکره بودن، مجرد یا مضاف بودن آن معانی مختلفی با توجه به سبک و سیاق آیات به دست می‌آید. گاهی به معنای جزاء و پاداش آمده است؛ ۶۴۸۳۱;مالِکِ یومِ الدینِ۶۴۸۳۰;[۱۴]: مالک روز سزا و جزاست.

گاهی به معنای اطاعت و پیروی وارد شده است؛ ۶۴۸۳۱;وأَخْلَصُوا دینَهُم ِللهِ۶۴۸۳۰;[۱۵]:... و آیین خویش را خالصانه ازآن خدا کنند.

گاهی هم معنای اصول و عقاید می‌دهد؛ ۶۴۸۳۱;شَرَعَ لَکُم ما وَصّی ِبهِ نُوحاً وَ الذی أَوحینا إلیکَ وَ ما وَصینا بِهِ إبراهیمَ وَ مُوسَی وَ عیسَی أنْ أقیمُوا الدّینَ وَ لا تَتفرّقُوا فِیه کَبُرَ عَلی المُشرکینَ ما تَدعُوهُم إلیهِ اللهُ یجْتَبی إلیهِ مَنْ یشاءُ و یهدِی إلیهِ مَنْ ینِیبُ۶۴۸۳۰;[۱۶]: خداوند آیینی برای شما بیان داشته و روشن نموده است که آن را به نوح توصیه کرده است و ما آن را به تو وحی و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نموده‌ایم که دین (باورها و عقاید) را پا برجا دارید و در آن تفرقه نکنید و اختلاف نورزید. این چیزی که شما مشرکان را بدان فرا می‌خوانید بر آنان سخت می‌آید. خداوند هر که را بخواهد برای این دین برمی‌گزیند و هرکه به سوی آن برگردد، بدان رهنمونش می‌گرداند.

به گفته ابن کثیر منظور از دین در آیه‌ی پیشین آیه بندگی پروردگار و یکتا دانستن وی است؛ چنانچه قرآن می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;وَ ما أرْسَلْنا مِنْ قَبلِکَ مِنْ رَسُولٍ إلّا نُوحِی إلیهِ أنّه لا إلهَ إلّا أنا فَاعْبُدُونِ۶۴۸۳۰;[۱۷]: ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستاده‌ایم، مگر این که به او وحی کرده‌ایم که: معبودی جزء من نیست، پس تنها مرا پرستش کنید.

در حدیث نیز آمده است:« نحن مَعْشَرَ الأنبیاء أولاد عَلات دیننا واحد »[۱۸]: ما-گروه پیامبران- فرزندان یک پدر از مادران مختلفی هستیم، دین همگی ما یکی است.

یعنی وجه اشتراک میان پیامبران با وجود اختلاف سبک و شریعت، در بندگی و سر بر آستان نهادن برای پروردگار یکتاست؛ و آنجا که خداوند ارشاد می‌فرمایند: ۶۴۸۳۱;لِکُلّ جَعلْنا مِنْکُم شَرِعَةً وَ مِنْهاجاً۶۴۸۳۰;[۱۹]: برای هر ملتی از شما راهی(برای رسیدن به حقایق) و برنامه‌ای (جهت بیان احکام) قرار داده‌ایم. بدین دلیل است که: ۶۴۸۳۱;أنْ أقیمُوا الدینَ وَ لا تتفرّقُوا فِیه۶۴۸۳۰;[۲۰]... که دین (باورها و عقاید) را پا برجا دارید و در آن تفرقه نکنید.

یعنی جملگی پیامبران را به اتحاد و همدلی سفارش فرموده و از چند دستگی و اختلاف باز داشته است.[۲۱]

گاهی منظور از واژه‌ی دین در قرآن، تنها اسلام است: ۶۴۸۳۱;أفَغیرَ دینِ اللهِ یبغُونَ۶۴۸۳۰;[۲۲] آیا جزء دین خدا را می‌جویند(که اسلام است)؟

۶۴۸۳۱;هُو الذی أرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدی و دینِ الحقِّ۶۴۸۳۰;[۲۳] خداست که پیامبر خود(محمّد) را همراه با هدایت و دین راستین(به میان مردم) روانه کرده است.

همچنین به معنای عقاید اقوام –گرچه باطل- وارد شده است؛ چنانچه خداوند، به رسول اکرم(ص) دستور می‌هد تا به مشرکین بگوید: ۶۴۸۳۱;لَکُم دینُکُمْ وَ لِی دینِ۶۴۸۳۰;[۲۴]: آیین خودتان برای خودتان و آیین خودم برای خودم!

واژه‌ی دین به معنای آیین برحقّ نیست:

بنابر محورهای پیش گفته شده، واژه‌ی دین تنها بر دین و آیین راستین اطلاق نمی‌گردد بلکه منظور از آن عقاید و باورهای توده‌ی مردم است؛ خواه باطل باشد یا حقّ.

در یکی از همایش‌های بزرگ گفت و گوی ادیان و مذاهب یکی از علما برخاست و به صراحت گفت: دینی جز اسلام وجود ندارد؛ همانی که خداوند می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;إنّ الدینَ عندَ اللهِ الإسلامُ۶۴۸۳۰;[۲۵]: بی گمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است (و این آیین همه‌ی پیامبران بوده است). یا در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;و من یبْتَغِ غیرَ الإسلامِ دیناٌ فَلَنْ یقبَلَ مِنْهُ۶۴۸۳۰;[۲۶]: و کسی که غیر از اسلام، آیینی برگزیند، از او پذیرفته نمی‌شود. حتّی ادیان اهل کتاب نیز دین به شمار نیامده و اهمیتی ندارد، زیرا پیروان آنها این ادیان را تحریف کرده‌اند و لذا اسلام آنها را نسخ کرده است!!

بعد از این گفتار او، بنده بر خود لازم دیدم این گفته را ردّ کنم، چه، نزدیک بود تمام مذاکرات و تلاش‌های همایش گفت و گوی ادیان و مذاهب را هدر دهد؛ از همین رو گفتم:

این سخن شما مخالف با آیات صریح قرآن است؛ قرآن در آیات بسیاری، ادیان دیگری غیر از اسلام را نام می‌برد؛ هر چند این ادیان باطل باشند ولی بینش و باور گروهی از مردم است. و آیه‌ای که شما بدان استناد کردید قابل پذیرش نیست؛ زیرا خداوند در خود این آیه از سایر ادیان به عنوان دین یاد می‌کند... ۶۴۸۳۱;وَ مَنْ یبتغِ غیرَ الإسلامِ دیناً۶۴۸۳۰;

همچنین خطاب به اهل کتاب می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;یا أهلَ الکتابِ لا تَغْلُوا فِی دینِکُم۶۴۸۳۰;[۲۷]: ای اهل کتاب! در دین خود غلو مکنید(و درباره‌ی عیسی راه افراط و تفریط نپویید). حتی پیامبر(ص) را فرمان می‌دهد که به مشرکین بگوید: لَکُم دینُکُم وَ لِی دِینِ الکافرون: ۶: آیین خودتان برای خودتان و آیین خودم برای خودم!

درباره‌ی کافران نیز می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;الَّذِینَ اتّْخذُوا دینَهُم لَهْواً وَ لَعِباً و غَرَّتْهُمُ الحَیاةُ الدُّنْیا۶۴۸۳۰;[۲۸]: آنان کسانی که خوشگذرانی و بازی را آیین خود کردند و زندگی دنیا آنان را گول زد...

از این رو، دین هم شامل حق می‌شود، مانند: اسلام و هم شامل باطل؛ مانند: سایر ادیانی که با ظهور اسلام منسوخ گشته‌اند؛ چنان چه پروردگار نیز می‌فرماید: ۶۴۸۳۱;هُوَ الّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدی وَ دِینِ الحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ۶۴۸۳۰;[۲۹]: خداست که پیامبر خود(محمّد) را همراه با هدایت و دین راستین(به میان مردم) روانه کرده است تا این آیین (کامل و شامل) را بر همه‌ی آئین‌ها پیروز گرداند، هر چند که مشرکان نپسندند.

▪ دین و اسلام:

لازم به ذکر است که بر خلاف پندار برخی معاصرین مفهوم دو واژه‌ی دین و اسلام یکی نیست؛ آری، ممکن است که از ترکیب آن دو مفهوم واحدی پدید آید؛ مثلا اگر دین سوی اسلام یا الله اضافه کنیم، خواهیم داشت: «دینُ الإسلام» یا «دینُ الله» که خداوند پیامبر(ص) را عهده دار رسالت آن گماشت و آخرین کتاب آسمانی را بر وی فرود آورد. ولی اگر کلمه‌ی دین بدون مضاف إلیه یا موصوف ذکر شود، محدودترین و تنگ‌ترین معنای اسلام را می‌رساند، چه، به واقع دین بخشی از اسلام است. از این رو، فقهاء و اصولیون و نظریه پردازان مسلمان اهداف کلی آیین اسلام را ضروریات، حاجیات و تحسینیات برشمرده‌اند. ضروریات را نیز حفظ دین، جان، نسل، عقل، مال و آبرو دانسته‌اند. لذا برپایی دین و استمرار بر آن از اهداف اساسی شریعت اسلامی در راستای تحقق مصالح بندگان به شمار می‌رود، چه، دین ندای درون و گوهر زندگانی و راز آفرینش آدمیست؛ ۶۴۸۳۱;و ما خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الإنْسَ إلّا لِیعْبُدونِ۶۴۸۳۰;[۳۰]: و من پریان و آدمیان را جزء برای پرستش خود نیافریده‌ام.

قرآن اعلام می‌کند که پروردگار، هستی و آفریده‌ها را با شناخت بندگان پدید آورده است، تا بدین سان بندگان به ادای حقوق و تکالیف خویش در برابر آن قدرت نامتناهی بپردازند؛ ۶۴۸۳۱;اللهُ الّذِی خَلَقَ سَبْعَ السَّمواتِ وَ مِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الأَمْرُ بَینَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ وَ أنًّ اللَه قَدْ أحاطَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلْماً۶۴۸۳۰;[۳۱]: خدا همان است که هفت آسمان را و همانند آن هفت زمین را آفریده است. فرمان(خدا) همواره در میان آنها جاری است(و تدبیر هدایت و رهبری او، لحظه‌ای از جهان بزرگ هستی برداشته نمی‌شود، این آفرینش عظیم بدان خاطر است) تا بدانید خداوند بر هر چیزی تواناست و آگاهی او همه چیز را فرا گرفته است.

بنابراین، دین روابط میان پرستنده و پرستیده را از جهت شناخت و توحید خالق و ایمان صحیح به وی روشن می‌سازد؛ ایمانی به دور از گمراهی‌های شرک و پوچی‌های افسونگران و پندارهای عوام. هم چنین یکتا دانستن پروردگار و دو رکن اساسی جهان بینی اسلامی یعنی عبودیت و استعانت را برای بنده تعریف می‌کند؛ آن سان که بنده متوجه غیر خداوند نشده و از کسی جزء مقام باری درخواست استعانت نکند: ۶۴۸۳۱;إیاکَ نَعْبُدُ وَ إیاکَ نَستَعینُ۶۴۸۳۰;[۳۲]: تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم.

کلمه‌ی اسلام نسبت به واژه‌ی دین مفهوم گسترده‌تری دارد:

مفهوم اسلام فراگیرتر از مفهوم دین است، از این رو می‌گوییم: اسلام عبارت است از: دین و دنیا، بینش‌ها و منش‌ها، بندگی و داد و ستد، دعوت و قدرت و سلوک و توان.

در دعاهای مأثور نبی أکرم(ص) نیز می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ أَصْلِحْ لِی دینِی الّذی هُوَ عِصْمَةُ أَمْرِی، وَ أَصْلِحْ لِی دُنیای التَی فیها مَعاشِی، وَ أَصْلِحْ لِی آخِرَتِی الّتِی إلیها مَعادِی»[۳۳]: «بارالها، دینم را اصلاح کن که محور همه‌ی کارهایم است و دنیام را برایم اصلاح کن که زندگی و حیاتم در آن است و آخرتم را برایم اصلاح کن که بازگشتم سوی توست».

بدین‌سان، می‌بینیم که دین و دنیا در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ نظریه‌پردازان اسلامی نیز هر کدام در گستره‌ی توان خویش درباره‌ی رابطه‌ی دین و دنیا، دین و سیاست، دین و حکومت و... قلم‌فرسایی کرده‌اند.

نویسنده: دکتر یوسف قرضاوی

برگرداننده: محمد عبدلی_دانشجوی کارشناسی فقه و حقوق شافعی دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

ارجاعات

[۱] - الفاتحة:۴

[۲] - به روایت أحمد از شداد بن أوس در المسند، ش.ح: ۱۷۱۲۳؛ حدیث پژوهان گفته‌اند: یکی از راویان سند این روایت به نام أبی بکر ابن أبی مریم ضعیف است؛ و ترمذی در صفة القیامة و الرقائق و الورع، ش.ح: ۲۴۵۹ و آن را حسن شمرده است؛ و إبن ماجه در الزهد، ح.ش: ۴۲۶۰ و حاکم در المستدرک، ج۴، کتاب التوبة، ص ۲۸۰ و گفته است: اسناد آن صحیح است، ذهبی نیز با وی موافق بوده است.

[۳] - Etat subjectif

[۴] - Religiosite

[۵] - Fait odjectif

[۶] - Doctrin religieuse

[۷] - دکتر عبدالله دراز؛ الدین، صص ۲۹ تا ۳۹

[۸] - زبیدی؛ تاج العروس، ۹/۲۰۸، ذیل واژه‌ی دین

[۹] - النساء: ۱۴۶

[۱۰] - البینة:۵، أبی البقاء؛ الکلیات، ص ۴۳۳.

[۱۱] - تهانوی؛ کشاف اصطلاحات العلوم و الفنون، ص ۴۰۳

[۱۲] - عبدالله دراز؛ الدین، ص ۳۳ به بعد

[۱۳] - منبع پیشین

[۱۴] - الفاتحة : ۴

[۱۵] - النساء: ۱۴۶

[۱۶] - الشوری:۱۳

[۱۷] - الأنبیاء:۲۵

[۱۸] - به روایت بخاری از أبوهریرة در أحادیث الأنبیاء، ش.ح: ۳۴۴۲ و مسلم در الفضائل، ش.ح: ۲۳۶۵ و أحمد در المسند، ش.ح: ۹۲۷۰ و أبوداوود در السنة، ش.ح: ۴۶۷۵ با اندکی اختلاف الفاظ.

[۱۹] - المائدة:۴۸

[۲۰] - الشوری:۱۳

[۲۱] - حافظ إبن کثیر؛ تفسیر إبن کثیر، ۴/۱۰۹

[۲۲] - آل عمران:۸۳

[۲۳] - التوبه:۳۳، الفتح:۲۸ و الصف:۹

[۲۴] - الکافرون:۶

[۲۵] - آل عمران:۱۹

[۲۶] - آل عمران:۸۵

[۲۷] - النساء:۱۷۱

[۲۸] - الأعراف:۵۱

[۲۹] - التوبه:۳۳

[۳۰] - الذاریات:۵۶

[۳۱] - الطلاق:۱۲

[۳۲] - الفاتحة:۵

[۳۳] - به روایت مسلم از أبوهریرة در باب الذکر و الدعاء و التوبة و الإستغفار، ش.ح: ۲۷۲۰