تحریم ها تخریب گر آزاداندیشی علمی

آزاد اندیشی علمی و دور نگه داشتن علم از بازی های میدان سیاست, قانون ننوشته ای است که کلیه مجامع علمی جهانی آن را محترم می شمرند اما هم اکنون سایه تحریم های نامنصفانه علیه کشورمان به قدری سنگین و گسترده شده که به تدریج کوچک ترین فعالیت ها و مراودات علمی ایرانیان را نیز به صورت روزافزونی تحت الشعاع قرار می دهد

آزاد اندیشی علمی و دور نگه داشتن علم از بازی‌های میدان سیاست، قانون ننوشته‌ای است که کلیه مجامع علمی جهانی آن را محترم می‌شمرند؛ اما هم‌اکنون سایه تحریم‌های نامنصفانه علیه کشورمان به قدری سنگین و گسترده شده که به تدریج کوچک‌ترین فعالیت‌ها و مراودات علمی ایرانیان را نیز به صورت روزافزونی تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

هم‌اکنون تبعات تحریم‌ها علیه کشورمان عموما از محدوده طراحی‌شده و مصوب هم فراتر رفته است. مثلا در هیچ‌یک از مصوبات رسمی مربوط به تحریم‌ها صحبتی از تحریم دانش‌پژوهان ایرانی برای شرکت در کنفرانس‌های علمی یا چاپ مقالات در نشریات علمی به میان نیامده، اما اعضای هیات علمی و دانشجویان نیک می‌دانند که هر از چندگاهی برخی مجامع علمی در پی فشار دولت آمریکا یا هراس‌آفرینی‌های آن به سر باز زدن از پذیرش مقالات ایرانی‌ها مبادرت می‌کنند و پس از آن با فشارهای افکار عمومی دانشمندان ایرانی در سراسر جهان است که در اقدامات خود تجدیدنظر می‌کنند. در این زمینه می‌توان به اقدامات IEEE در چند سال پیش و به صورت موردی ASME اشاره کرد. تعلیق عضویت برخی نشریات معتبر علمی داخلی توسط یک ناشر علمی بین‌المللی به بهانه شرکت دانشگاه مربوطه در فعالیت‌های مرتبط با تحریم، نمونه‌ای از این پیشروی خاموش است. یک دهه پیش رد شدن درخواست روادید اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها برای شرکت در کنفرانس‌ها موضوع غریب و شگفت‌آوری بود؛ اما اکنون تبدیل به یک امر متداول شده است.

جالب توجه این است که در کنار این سختگیری‌ها و محدودیت‌ها موافقت با درخواست‌های ویزای دانشجویان برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های کشورهای تحریم‌کننده نه تنها هیچ‌گاه با مشکل قابل اعتنایی روبه‌رو‌ نشده است، بلکه روز به روز از تسهیلات بیشتری نیز برخوردار می‌شود! تحریم یعنی اینکه یک کشور به صورت عامدانه تمام یا بخشی از مبادلات متداول تجاری و مالی خود با یک کشور دیگر را قطع کند. تحریم‌ها معمولا برای رسیدن به دو هدف اقتصادی یا سیاسی وضع می شوند. ۲۴۰۰ سال پیش در یونان امروزی، آتنی‌ها در حاشیه یک تخاصم، تحریم ناموفقی را علیه همسایه‌شان «مگارا» به کار گرفتند. در تاریخ مدرن نیز، تحریم‌ها همواره پیش از جنگ‌ها یا همزمان با آنها علیه طرف متخاصم شکل گرفته است. اما اولین بار این ویلسون رییس‌جمهور آمریکا (۱۹۱۳-۱۹۲۱) بود که از تحریم به‌عنوان «یک سلاح مرگبار و ابزار دیپلماتیک موثر» نام برد. از نیمه دوم قرن بیستم تاکنون و به خصوص در سه دهه اخیر آمریکا بیش از هر کشور دیگری، تحریم‌ها را علیه اهداف سیاسی و اقتصادی برون‌مرزی و از جمله برعلیه هر کشوری که با آن وارد جنگ شد، به کار گرفته است که از آن جمله می توان جنگ‌های بالکان، پاناما، افغانستان و عراق را نام برد. در بحران کوچکی نیز که اخیرا بر سر حضور «اسنودن» در فرودگاه مسکو، روابط آمریکا- روسیه را فرا گرفت بلافاصله موضوع تحریم‌های تجاری توسط کنگره آمریکا علیه روسیه مطرح شد. اما در مورد ایران، نخستین تحریم‌های فراگیر علیه کشور ما به ملی شدن صنعت نفت توسط دکتر محمد مصدق بازمی‌گردد. در پی شکایت انگلستان و پشتیبانی آمریکا یک قطعنامه در بردارنده تحریم‌های یکپارچه در شورای امنیت علیه ایران تصویب شد که با هدف تضعیف دولت ملی طراحی شده بود.

این تحریم‌ها با وقوع کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۲ برداشته شد؛ زیرا با سقوط دولت ملی مصدق، تحریم‌کنندگان به اهدافشان رسیده بودند و دلیلی برای ادامه تحریم‌ها نمی دیدند. پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، تحریم‌ها همراه همیشگی تعاملات ایران و آمریکا بوده است. جیمی کارتر در پی تصرف سفارت آمریکا تحریم‌های اقتصادی وسیعی را اعمال کرد و بلافاصله پس از شروع جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹، با افزودن تحریم تسلیحاتی آنها را گسترش داد. در سال ۱۳۶۶ ریگان به منظور به حداکثر رسانیدن فشارهای وارده بر ایران در حال دفاع از تمامیت ارضی، موج جدیدی از تحریم‌ها را به کارگرفت. کلینتون نیز در سال ۱۳۸۴ شدیدترین تحریم‌ها را علیه صنعت نفت و گاز ایران به راه انداخت و برای اولین بار اقدام به قطع کلیه روابط بازرگانی با ایران کرد. از آن پس نیز با دستاویز قرار دادن تلاش‌های معطوف به دستیابی به فناوری هسته‌ای و حرکت در پناه جنجال آفرینی های شهرت جویان در هشت سال اخیر، موج‌های پیوسته تحریم توسط آمریکا، مستقل از اینکه جمهوریخواهان یا دموکرات‌ها برسرکار بوده‌اند، به راه افتاده است. مطالعه بیش از ۲۰۰ تحریم به کارگرفته شده در سطح جهان از جنگ جهانی اول تا کنون نشان می‌دهد که تحریم‌ها زمانی موثر و موفق بوده‌اند که اهداف مشخص و معقولی را نشانه رفته و در مدت زمان کوتاهی به صورت سریع اعمال شده‌اند.

در غیر این‌صورت خسارت تحریم‌هایی که در پی یک سیاست مخاصمه‌جویانه و به صورت فرسایشی و بدون در نظر گرفتن شرایط فوق وضع شده‌اند، به‌رغم شعارهای وضع‌کنندگان‌شان، عمدتا متوجه مردم عادی کشورهای در حال تحریم شده است. تحریم‌های پنجاه ساله اخیر بر علیه کوبا یا تحریم‌های سی وپنج ساله علیه جمهوری اسلامی ایران از این دسته تحریم‌ها است که اساسا با ایجاد موانع برسرراه مبادلات تجاری بین‌المللی کشور باعث کندی رشد و توسعه اقتصادی شده است. هر چند که در چند سال اخیر موضوعی به نام هوشمندی تحریم‌ها نیز زبانزد سیاست پیشگان آمریکایی و اروپایی شده است، اما ماهیت تحریم‌های وضع شده جدید بیشتر گسترش دامنه آسیب به مردم عادی را نشان می دهد تا به اصطلاح هوشمندی آنها را در رسیدن به اهداف عنوان شده. تردیدی نیست که نتیجه مانع تراشی در مسیر رشد اقتصادی کشور، باعث کاهش درآمد ملی و در نتیجه کاهش رفاه و آسیب دیدن مردم عادی می شود. از سوی دیگر تحریم‌ها وقتی موجه هستند که در پی اعمال شدن، مکانیزمی هم برای رفع آنها اندیشیده و اعلام شده باشد. تاریخچه تحریم‌های آمریکا علیه برخی کشورها نشان می‌دهد که تحریم‌ها با آماده‌سازی یا فراهم شدن زمینه‌های سیاسی و با توسل به دلایل علی‌الظاهر مشخصی وضع و اعمال شده‌اند بدون اینکه برای پایان آن شرطی اعلام شده باشد.

تحریم‌های وضع‌شده علیه جمهوری اسلامی ایران از این قاعده مستثنی نیست. آیا تحریم‌های سال ۱۳۵۸ کارتر در پی خاتمه ماجرای گروگانگیری رفع شده است یا تحریم‌های اعمال شده توسط ریگان و کلینتون و جورج بوش با منقضی شدن بهانه‌های اعمال تحریم‌ها برداشته شده است؟ دامنه تحریم‌ها به جای آنکه کوچک شده باشد توسعه یافته و متناسب با گسترش محدوده آنها تاثیر منفی بیشتری بر زندگی مردم عادی گذاشته؛ به ویژه آنکه در چند سال اخیر، موج جدیدی از تحریم‌ها درست زمانی وضع و به سرعت به کار گرفته شد که برخی سیاست‌های نسنجیده و ناپخته اقتصادی در داخل، اقتصاد ملی را بیش از هر زمانی آسیب‌پذیر ساخته بود. با یادآوری آنچه در ابتدای این مقاله گفته شد، می‌توان گفت که «تحریم اقتصادی» یک سلاح مکمل جنگی و ابزار تخریب اقتصادی است. دامنه تخریب یک تحریم وقتی به صورت گسترده علیه کشوری به کار گرفته می‌شود به صورت تصاعدی گسترش یافته و همه ابعاد زندگی مردم عادی را اعم از اقتصادی، علمی، اجتماعی و فرهنگی تحت‌الشعاع قرار می دهد.

وقتی تحریم‌ها علیه کشورمان نزدیک به چهار دهه به درازا می کشد و سرنوشت نه یک نسل بلکه چند نسل را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، تحریم‌کنندگان نمی‌توانند دامن خود را از گناه آثار مخرب تحریم مبرا بدانند. وضع تحریم‌ها بسیار آسان‌تر از برداشتن آنها است کما اینکه هنوز بسیاری از تحریم‌های وضع شده علیه اتحاد جماهیر شوروی سابق بیش از دودهه از فروپاشی آن حکومت خودکامه هنوز به هر دلیلی پا برجا هستند! ما نمی‌توانیم برای تحریم‌کنندگان و بدخواهان این سرزمین تصمیم بگیریم، اما با در پیش گرفتن عقلانیت و تدبیر در سیاست خارجی و مدیریت امور داخلی کشور می‌توانیم مانع پیاده‌سازی تصمیم‌های آنها شده و از آن مهم‌تر کاتالیزور شکل‌گیری جبهه واحد بین‌المللی نشویم. تردیدی نیست که در صورت در پیش گرفته شدن این خردورزی چه در تعاملات خارجی و چه در داخل، جامعه علمی و تخصصی کشور نیز می‌تواند با استفاده از کلیه کانال‌های ارتباطی خویش با مجامع علمی و تخصصی بین‌المللی، سیاستمداران را در دفاع از منافع ملی یاری دهد.

دکتر محسن حامدی

دانشیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران