گرایش های مختلف در مارکسیسم

در این مطلب, تفاسیر روبنا زیربنا را به عنوان مهمترین آموزه ماتریالیسم تاریخی مورد کنکاش قرار داده به این منظور که از این دریچه بتوانیم یکی از عوامل تشعب در مارکسیسم را بشناسیم که این مقاله صرفا جهت ارتقای آگا هی خوانندگان است نحله های مختلف این مکتب انتشار می یابد

یکی از ویژگی های پویای هر مکتبی را می توان وجود برداشت های متفاوت و قرائت های گوناگون دانست که همراه با زمان، تغییر می یابند و با نیاز روز جامعه تغییر می کنند. بنابراین مساله انطباق را نباید با انگ هایی چون ارتداد از مارکسیسم، فرصت طلبی، تجدیدنظر طلبی، گرایش های خرده بورژوایی وغیره داوری نمود.

در این مطلب، تفاسیر روبنا - زیربنا را به عنوان مهمترین آموزه ماتریالیسم تاریخی مورد کنکاش قرار داده به این منظور که از این دریچه بتوانیم یکی از عوامل تشعب در مارکسیسم را بشناسیم که این مقاله صرفا جهت ارتقای آگا هی خوانندگان است نحله های مختلف این مکتب انتشار می یابد.

۱) مارکسیسم ارتودکس

با توجه به تفسیر ماتریالیسم تاریخی مارکس از جمله اعتقاد وی به اقتصاد، به عنوان زیربنا که در آثار متاخر او مثل کتاب سرمایه و در نوشته ها و آثار همکاران نزدیک وی مثل انگلس و کائوتسکی دیده می شود می توان قائل به مارکسیسم کلا سیک بود.

این تفکر بیشتر در اواخر قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم مطرح بوده و بیشتر در سوسیال دموکراسی و مارکسیسم لنینیسم تجلی می یابد. شاید بتوان راست ترین مشی سیاسی مارکسی را در سوسیال دموکراسی آلمانی و چپ ترین آن را مارکسیسم لنینیست شوروی دانست. لنین، کائوتسکی رهبر سوسیال دموکراسی آلمان را فرصت طلب می دانست و متقابلا کائوتسکی، لنین را به ماجراجویی و اراده گرایی متهم می کرد.

الف) سوسیال - دموکراسی، کائوتسکی (۱۸۵۴-۱۹۳۸)

کائوتسکی معتقد بود که مارکسیسم سخت تحت تاثیر تئوری تکامل داروین و همچنین نظریات انگلس به ویژه در آنتی دورینگ قرار دارد. وی کتاب انگلس را شرح کامل و صادقی از اصول و عقاید مارکس می دانست که در دیالکتیک خود مبانی قانون مندی عمومی تکمل طبیعت و تاریخ و اندیشه را آشکار می ساخت وی در کتاب برداشت ماتریالیستی از تاریخ به تنظیم نظریات بازمانده از مارکس و انگلس پرداخت، برخی از انتقادات وارده را پاسخ داد و وی اگرچه نقش اراده و عمل انسان را می پذیرفت لیکن براساس شرایط عینی اقتصادی نیز تاکید می کرد که تعیین کننده جهت و ماهیت اراده و عمل انسان است و آدمیان همه جا به اعمالی چون «جنگ» و «عبادت» و «عشق ورزیدن» اشتغال دارند. لیکن تفاوت میان نهادهای نظامی، مذهبی و خانوادگی به تفاوت در ساختار اقتصادی جوامع مختلف بستگی دارد. کائوتسکی اهداف اصلی انقلا ب سوسیالیستی از آزادی سیاسی، برابری اقتصادی و عدالت اجتماعی می دانست و تنها تصرف قدرت به وسیله اکثریت یعنی پرولتاریا می تواند لوازم تحقق این آمال را فراهم آورد و به این ترتیب معنای انقلا ب پرولتایی، انقلا ب اخلا قی نیز خواهد بود زیرا اخلا قیات پرولتاریایی را نمی توان از خواست های انقلا بی آن جدا کرد. با این همه از دیدگاه اکونومیستی کائوتسکی، تنها پیدایش شرایط مادی و اقتصادی مناسب می تواند زمینه انقلا ب را فراهم آورد. پس وی بر مفهوم آمادگی و بلوغ تاریخی تاکید می ورزید و از بی صبری انقلا بی حتی در شرایطی که توجیه اخلا قی هم داشت، انتقاد می نمود.

وی از رویاپردازان سوسیالیست که معتقد به «مدینه فاضله» بودند فاصله می گرفت. وی مبارزه طبقاتی را روندی طبیعی در جامعه می دانست و برای تایید نظریه خود همواره به سخنرانی کارل مارکس در سال ۱۸۷۲تاکید داشت که مارکس می گفت: «می دانیم که قوانین و سنت ها و رسوم کشورهای گوناگون باید در نظر گرفته شود و انکار نمی کنیم که کشورهایی هستند مثل انگلستان، ایالا ت متحده آمریکا و حتی هلند که کارگران ممکن است از راه های مسالمت آمیز به آرمان های خود دست یابند اما در مورد همه کشورها این گفته صادق نیست.»

کائوتسکی به رابطه مستقیم و تجربه ناپذیر سوسیالیسم و دموکراسی معتقد بود و همواره لا زمه سوسیالیسم را دموکراسی می دانست و سوسیالیسم بدون دموکراسی از نظر وی معنا و مفعوم نداشت.

و در همین زمینه در کتاب پرولتاریا (۱۹۱۸) می نویسد:

«از نظر ما سوسیالیسم بدون دموکراسی تصورناپذیر است. منظور از سوسیالیسم نه تنها سازمان اجتماعی تولید بلکه سازماندهی دموکراتیک جامعه نیز هست. سوسیالیسم بدون دموکراسی ممکن نیست.»

علی رغم این که مارکس و انگلس در برخی موارد اخطار کرده بودند که نباید سوسیالیسم را با دولتی شدن اقتصاد یکی و یکسان گرفت و کائوتسکی این نکته را یکی از اصول نظریه پردازی خود می دانست و سوسیالیسم را به نوع مدیریت و میزان مشارکت کارگران در تعیین اهداف اقتصادی و ازادی فعالیت های اتحادیه های کارگری می دانست و دموکراسی را کوتاه ترین، مطمئن ترین و کم هزینه ترین راه برای وصول به سوسیالیسم می دانست.

وی معتقد بود که انقلا ب سوسیالیستی ضرورتا در جوامعی اتفاق خواهد افتاد که در آنها سرمایه داری به اوج و کمال خود رسیده باشد. به نظر اراده برای به وجود آوردن سوسیالیسم تنها در نتیجه پیدایش صنایع بزرگ ایجاد می شود در نتیجه وی مخالف اندیشه رهبری گروه انقلا بیون نخبه ای را داشت و اظهار می داشت که:

«توده ها را نمی توان به صورت مخفی سازمان داد. به علا وه یک سازمان مخفی نمی تواند دموکراتیک باشد و چنین سازمانی همواره به پیدایش دیکتاتوری فردی می انجامد.»

کائوتسکی از بانیان مهم برنامه «ارفورت» می باشد و مارکسیسم را به عنوان ایدئولوژی حزب سوسیال - دموکرات آلمان می دانست و در توجیه برنامه «ارفورت» با تاکید بر نظریه های تاریخی مارکس در مورد گرایش های انباشت سرمایه، ضرورت تاریخی تحول جامعه بورژوایی و تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت اجتماعی وسایل تولید نهایتا رهایی کامل انسانیت از قید مالکیت خصوصی را توجیه می نمود. پس به طور غریزی کائوتسکی به نوعی منتقد طبیعی انقلا ب روسیه در سال ۱۹۱۷ می باشد و در این زمینه سه اثر عمده دارد که عبارتند از:

۱) تروریسم و کمونیسم (۱۹۱۹)

۲) از دموکراسی تا بردگی دولتی (۱۹۲۱)

۳) بلشویسم در بن بست (۱۹۳۰)

این کتاب اظهار می دارد: «متاسفانه آشکارا می بینیم که بلشویک ها دچار اشتباه کامل شده اند. آنها در پی انجام کاری برآمدند که شرایط لا زم برای انجام آن موجود نبود و در این راه به منظور دستیابی به امر غیرممکن از طریق زور، به جای پیشبرد شرایط فکری و اخلا قی و اقتصادی توده های کارگر، بیش از حکومت تزاری و جنگ به آن طبقه آسیب رساند.»

ب) مارکسیست - لنینیست، لنین (۱۹۲۴-۱۸۷۰)

لنین تئوریسین انقلا بی، ارتدوکس مارکسیسم رادیکال و از رهبران جنبش کارگری و سوسیال دموکراسی روسیه می باشد و بنیانگذار دولت کمونیستی در روسیه (۱۹۱۷) می باشد. وی اثر فکری و عملی گسترده ای بر اندیشه مارکسیستی قرن بیستم و بر جنبش کمونیستی کارگری برجای گذاشت.

اصلی ترین خصلت اندیشه لنین را باید در توانایی او در زمینه تطبیق واقعیات و نهادهای سیاسی با تعبیر خودش از مارکسیسم و نیز از سوی دیگر تطبیق مارکسیسم با واقعیات و بحران های قرن بیستم دید و تبلور آن را (اندیشه وعمل) در سوسیالیسم دولتی در روسیه و برخی جوامع عقب مانده دهقانی که بر طبق نظریه مارکسیسم ارتدکسی هیچ گونه مناسبتی با تحقق سوسیالیسم نداشتند، ایجاد گردید. بنا به ضرورت در روسیه، الگوی اقتدار مرکزی به عنوان ویژگی حزب انقلا بی از دیدگاه لنین، سرانجام به صورت ویژگی عمده دولت سوسیالیستی درآمد و همین فرد اساس استمرار سوسیالیسم دولتی در روسیه بود میراث اندیشه های لنین را با ویژگی های سوسیالیسم دولتی و حزبی اقتدارطلب در کشورهای چین، کوبا و اروپای شرقی به عنوان راه توسعه مطرح شده است می توان مشاهده نمود. در هر حال اندیشه های لنین بیشتر برای شرایط بحران و تحول انقلا بی به عنوان استراتژی، تناسب و جذابیت داشته است تا به عنوان شیوه حکومت در ثبات. به عبارت دیگر در شرایط تشنج سیاسی و اجتماعی بازگشت به اندیشه های لنین افزایش یافته است. وی در رساله «چه باید کرد» که قبل از انشعاب بلشویک ها و منشویک ها بر ضد گرایش اکونومیستی مارکسیست های روس تاکید کرد که سوسیال دموکرات ها می بایست عمدتا وارد مبارزه با تزار شوند. اعتقاد راسخ لنین به اصول، ماتریالیسم تاریخی هر گونه گرایش به تاثیر اراده انقلا بی در تاریخ را محدود می کرد. وی همانند مارکسیست های دیگر در آن دوران تاکید می کرد که روسیه آمادگی لا زم را برای دستیابی به سوسیالیسم ندارد.

وی اظهار می دارد: «میزان فعلی توسعه اقتصادی روسیه (شرایط عینی) و میزان آگاهی طبقاتی و سازماندهی توده های کارگری (شرایط ذهنی حاصل از شرایط عینی) رهایی فوری و کامل طبقه کارگر را ناممکن می سازد.»

در همین روند ما شاهدیم که لنین در پی پیوند دادن ایده های مارکسیسم به عنوان نظریه بحران در جامعه سرمایه داری پیشرفته با جامعه عقب مانده روسی که با شیوه های کشاورزی دست به گریبان بود. وی از یک سو تحت تاثیر سنت فکری مارکس قرار داشت و از سوی دیگر با روسیه و با تمام خصوصیات آن به ویژه حکومت استبدادی تزار و فئودالیسم روسی و وضعیت خاص دهقانان آن کشور، که آن دو را با سنتزی پیچیده حل می نمود که تضادهای ناشی از ترکیت و همزیستی عناصر فئودال، خرده بورژوایی و سرمایه داری و سرمایه داری دولتی در اقتصاد روسیه، تنها در طی زمان و با رشد صنعت حل خواهد شد و با دخالت دولت می توان زمینه صنعتی شدن کشور را فراهم نمود و مرحله گزار از «سرمایه داری دولتی» به سوسیالیسم محقق خواهد شد.

«لنینیست ها در روسیه در دفاع اخلا قی از تعبیر خود از مارکسیسم بار دیگر جزیی از روبنای نظام ایدئولوژیک زبان را اتهام مذهبی به کار گرفتند و عناوینی چون «خیانت»، «ارتداد»، «انحراف»، «ریا»، «توبه»، «بخشش» و جو آن را رایج ساختند.»

در صورتی که با توجه به ایدئولوژی مارکسیسم که جوامع پیشرفته صنعتی را مورد مطالعه قرار می دهد، در صورتی که مارکسیسم لنینیست به صورت ایدئولوژی توسعه و نوسازی در نزد کشورهای عقب افتاده تر صنعتی جاذبه خاصی پیدا نمود.

همانطور که می دانید مفهوم زیربنا و روبنا به عنوان جزئی از ماتریالیسم تاریخی، اساس تفسیر اقتصادی جامعه به شمار می رود زیربنا به اقتصاد به طور کلی و روبنا به سایر وجوه زندگی اطلا ق می شود. مارکس و انگلس نظریه زیربنا و روبنا را ایجاد کردند. البته درباره نحوه ارتباط زیربنا و روبنا اختلا ف نظر پدید آمد و این اختلا ف از تعابیر مختلف در گفته های مارکس و انگلس درباره آن ناشی می شود.

به گفته مارکس: «وجه تولید در زندگی مادی تعیین کننده خصلت عمومی فرایندهای اجتماعی، سیاسی و روح «یعنی زندگی مادی است. آگاهی آدمیان، وجود ایشان را تعیین نمی کند بلکه برعکس وجود اجتماعی آنان آگاهی ایشان را تعیین می کند.»

وی روبنا را اغلب با عنوان ایدئولوژیک توصیف می نماید تا نشان دهد که از نظر علیت و تعیین کنندگی موثر نیست.

● جمع بندی:

قرائت های مختلف اقتصادگرای، جبرگرایی و ساختگرایی تبلوری از اندیشه های مارکس. وی در تحلیل نظام سرمایه داری به طور مشخص بر وجه اقتصادی به عنوان زیربنا تاکید مجدد داشته است و اقتصاد را به لحاظ تحلیلی از سایر وجوه جامعه جدا نموده و نهادهای سیاسی، قوانین ، نظام های عقیدتی و اشکال خانواده را از بازتاب های نظام اقتصادی می داند.

به هر حال با توجه به تعارضی که بین اندیشه های کائوتسکی و مارکسی وجود داشته است می توان اصول مشترک زیر را بیان نمود.

«۱) نقش تعیین کنندگی زیربنا نسبت به روبنا

۲) تغییر سیاست، حقوق و ایدئولوژی به مثابه روبنا.

۳) برداشت از روابط تولید اساسا به عنوان روابط اقتصادی

۴) تعمیم قوانین دیالکتیک به طبیعت و جامعه.

۵) تصریح اصول ماتریالیسم از جمله فرمول بندی زیربنا - روبنا به عنوان جوهر علم تاریخ.

۶) تکیه بر بینش موجبیت باوری در پویش تاریخ و جامعه.»

۲) مارکسیسم فلسفی:

بعد از مارکسیسم ارتدوکس که خصلتی ضدفلسفی داشت با گرایش های فلسفی اندیشمندانی همچون لوکاچ و گرامشی آشنا می شویم و به عنوان بنیانگذاران این مکتب با اندیشه های هورکهایمر، آدورنو، مارکوزه و در نهایت با نظریات سیاسی هابرماس به عنوان نقطه عطف این پدیده مواجهیم. در همین راستا «مکتب فرانکفورت» در دهه های ۳۰ و ۱۹۲۰ به نظریه انتقادی معروف شد که نقطه شروع خود را با نقد تحلیل گرایی به عنوان مانع اصلی شناخت واقعیات جامعه سرمایه داری و نفی این واقعیت آغاز کردو پوزیتیویسم از لحاظ هستی شناسی بر این فرض می باشد که ذهن یا شناسانده از عین یعنی جهان بیرونی مستقل است و از لحاظ معرفت شناسی مبتنی بر بنیاد دانش تجربی می باشد و همینطور بر همانندسازی علوم طبیعی و انسانی و تعمیم آن تاکید دارد.

الف) مکتب فرانکفورت:

نقطه شروع مارکسیسم فلسفی و به طور مشخص مکتب فرانکفورت و تئوری انتقادی را بدون شک باید مارکس هورکهایمر دانست. هورکهایمر و تئودور آدورنو همراه با هربرت مارکوزه مهمترین و مشهورترین بنیانگذاران این مکتب و این مفهوم از تئوری هستند که بعدها پایه ای برای طرح های انقلا بی شد.

هورکهایمر می گوید: «پیشگامان و رهبران محتاج هوش و زیرکی در مبارزات سیاسی می باشند، نه تعلیمات دانشگاهی که اصطلا حا از جایگاه مهمی برخوردار است.»

هورکهایمر در ادامه به چالش کشیدن پوزیتیویسم، معتقد است که شناخت واقعیات زندگی تنها از طریق دیالکتیک و با عنایت به کلیت اجتماعی، نه مطالعه پدیده های پراکنده و پاره پاره به شیوه تخصصی امکان پذیر است و برداشت اقتصاد گرایان از مارکسیسم عامل جوهری نظام اجتماعی را ساخت تولیدی و تکنولوژی معرفی می کند و اینها را به جای پراکسیس یعنی جریان عینی و ذهنی، قرار می دهد، حال آنکه نیروهای تولیدی و تکنولوژی خود محصول کار انسان است پس به جای ساخت اقتصادی به عنوان تعیین کننده روابط تولیدی و شرایط کار و همچنین نهادهای اصلی اجتماعی باید کلیت و روابط دیالکتیکی بین اجزا این کلیت را که عوامل زیربنایی و روبنایی را مرتبط با هم لحاظ می کنند مورد بررسی قرار داد.

و در همین راستا آدورنو یکی از مظاهر سلطه عقلا نیت ابزاری را (صنعت فرهنگ) می داند و آدورنو تنها نقطه عزیمت در نگاه به جامعه و نقد می داند و برای این منظور وی از مفهوم «دیالکتیک منفی» استفاده می کند.

مارکوزه سوال خود را بدین صورت بیان نمود که:

«چرا زمانی که تمام شرایط برای انقلا ب اجتماعی مهیا شده بود، انقلا ب با شکست روبه رو شد؟

مارکسیسم دیگر از نظر آنان یک علم پایه ای اقتصاد و منتج شده از پدیده های روبنایی نبود بلکه ادارکی انتقادی از جامعه کل مدنظر بود.»

و در نهایت مارکوزه آخرین سوال خود را به این صورت مطرح می سازد که:

«چگونه می توان از قید اسارت کارفرمایان و خواست های خویش بیرون شد؟

چگونه باید به این دور باطل اندیشید و آن را در هم شکست؟»

شاید بتوان گفت وی این پاسخ را بعدها به صورت سوسیالیسم به مثابه نظریه ای درباره خواست های راستین بشری و نیروی محرک تاریخ معاصر بدهد و بقایای سرمایه داری را همواره با آگاهی کاذب میسر می داند. وی ابعاد وجودی انسان را به سه جز شامل: عقل، آزادی و جستجوی خرسندی تبیین می نماید. ولی تا اندازه ای جواب این سوال خود را در مقاله تسامح سرکوب گر چنین می دهد.

«مدارا با آزادی بیان راه بهبود و پیشرفت در آزاد ساختن است، نه به این دلیل که هیچ حقیقت عینی وجود ندارد و بهبود و پیشرفت ضرور تا باید مصالحه ای بین عقاید گوناگون باشد، بلکه چون حقیقتی عینی وجود دارد که می توان آن را کشف کرد و فقط در آموختن و درک چیزی حقیقت می یابد که باید و می توان آن را برای بهروزی کل بشریت محقق ساخت.»

ب) یورگن هابرماس:

«یورگن هابرماس را باید مهم ترین وارث مکتب چپ نو دانست، او به عنوان یک فیلسوف چپ گرا تمایز مارکسی میان زیربنا و روبنا را در جوامع صنعتی پیشرفته و سازمان یافته غربی دیگر صادق نمی داند، زیرا عقیده دارد که بعد از بحران ۱۹۲۹ و دخالت های مستمر و روزافزون و هدایت های مرکزی گونه دولت، دیگر آن طوری که مارکس در قرن نوزدهم می پنداشت، زیربنا نمی تواند تعیین کننده روبنا باشد و برعکس روبناهای سیاسی به طور جدی زیربنا را تعیین و شکل می دهد.»

هابرماس با استفاده از نظریات دانشمندانی چون هگل، ماکس دبر، تالکوت پارسونز، امانوئل کاتتو روانشناسی زیگموند فروید و ژان پیاژه به بازسازی و بازنگری همه جانبه مارکسیسم و تطبیق آن با شرایط جامعه حال می پردازد. وی نقطه شروع خود را با نظریه پردازی در کتاب «شناخت و علا ئق انسانی» با استفاده از سنت مکتب فرانکفورت و با نقد پوزیتیویسم انجام می دهد.

هابرماس کار را رابطه انسان با طبیعت برای تولید و تعامل رابطه انسان ها با یکدیگر می داند و در همین رابطه به توجه به دو مفهوم کار و تعامل به بازسازی ماتریالیسم تاریخی مارکس می پردازد. در ادامه نقد تخصصی وی رابطه انسان ها را با یکدیگر با نوع رابطه انسان با محیط طبیعی متفاوت می بیند و معتقد است لوازم دیگری را انسان ها به عنوان موجودات اجتماعی در جهت تعامل با یکدیگر نیاز دارند که در همین رابطه به استفاده از زبان به عنوان عامل ارتباط بیان می دارد و در همین جا به علم هرمونیوتیک جهت تبیین در رشته هایی که با تفسیر سروکار دارند و در حوزه علوم انسانی هستند می پردازند.

برداشت مارکسیسم ارتدوکسی در ماتریالیسم تاریخی مارکس به صورت بندی کلا سیک از نیروهای تاریخی بر مبنای دو مفهوم کلیدی نیروهای تولید و روابط تولید بنا نهاده شده بود. در این مفهوم اساسا با رشد ابزار تولید نیروهای تولید رشد می کنند و نیروی تولید مناسب با رشد خود باعث تحول در روابط تولید می شود و به قول مارکس که آسیاب آبی برای بشر جامعه برده داری و آسیاب آبی برای بشر جامعه فئودال و آسیاب برقی برای بشر جامعه سرمایه داری را به ارمغان می آورد نیرویی از ماتریالیسم تاریخی «ابزار تولید» جای اصلی را اشغال می کرد. هابرماس می خواهد ماتریالیسم تاریخی را از این تعبیر تقلیل گرا که به برداشت اقتصادگرایان و جبرگرایان از آن منتج می گردد رها ساخته و با عرضه نظریه عقلا نیت خرد صورت بندی تازه ای از ماتریالیسم تاریخی ارائه دهد.

هابرماس معتقد است که کار در حوزه کنش ابزاری برای تغییر طبیعت در راستای هدف های تولیدی مقوله ای صرفا اقتصادی نیست بلکه مقوله ای «معرفت شناختی» است وی تکامل اجتماعی پیشرفت در مسیر فراگیری و آفرینش فرهنگی با ظرفیت بالقوه رهایی بخش را می داند و عقلا نی شدن همچنین به معنی پیشرفت دعوی عقل در برابر قدرت خودکامه است.

وی عقلا نیت را با دو جنبه منفی و مثبت ارزیابی می کند که جنبه منفی آن همان عبارت است از پیشرفت عقلا نیت ابزاری به شکل بوروکراسی و تکنولوژی و سرمایه داری معاصر که وبر نیز بر آن تاکیددارد و جنبه مثبت آن که از نظر وبر پوشیده مانده است و جنبه مثبت عقلا نیت ارتباطی که امکان وفاق اجتماعی را شامل می شود می داند.

«هابر ماس در مقابل مفهوم عقلا نیت همدیگر، اندیشه، فرایند مثبت و رهایی بخش «عقل ارتباطی و تفاهمی» را پیش می کشد و وی دو نوع عمل تاریخی یعنی کار و عمل ارتباطی (زبان) را ازهم جدا می کند در حالی که عقلا نیت در حوزه طبیعت از توانایی های کار اجتماعی ریشه می گیرد، عقلا نیت در حوزه اجتماع تابع ارتباط ذهنی متقابل است.

۳) مارکسیسم ساختگرا:

الف) لوئی آلتوسر:

آلتوسر و پولا نزاس را شاید بتوان بنیانگذاران گرایش های ساختارگرایانه در مارکسیسم دانست که در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ و در راستای مارکسیسم فلسفی و اومانیستی، بیشتر در فرانسه رشد نمود که با تاکید بر ساخت های اجتماعی بر اساس زیرساخت ها زبان و اندیشه می باشد.

مفهوم ساختار کارگزار را می توان به عنوان تحلیل در جامعه شناسی معرفت دانست که در مقابل یکدیگرند که در تحلیل خرد در جامعه شناسی سیاسی و تاریخی بر نقش انسان ها و رفتار انسان ها و همچنین ساخت ها و نهادها موکد می باشد که این تکیه بر ساخت ها را می توان در اندیشه های افلا طون نیز بازیافت نمود. دیدگاه ساختارگرایان که با نفوذ به پدیده های اجتماعی و «رابطه و پیوند» این پدیده ها با یکدیگر در قالب یک سیستم شخصی معنا و مفهوم پیدا می کنند. آلتوسر معتقد بود مارکسیسم قبل از آن که یک ایدئولوژی باشد یک علم است و آن علم صورت بندی های اجتماعی و اصولا مارکسیست های ساختارگرا به آثار فکری پیری مارکس عنایت دارند و ساختارها را به عنوان کارگزار اصلی و افراد را به عنوان کارگزار ساختار مطرح می نمایند. آلتوسر معتقد است به جای مفهوم روبنا و زیربنا که در مارکسیسم کلا سیک استفاده می شود باید از سه ساخت به عنوان سطوح اقتصاد - سیاست و ایدئولوژی مورد مطالعه قرار گیرد و در نهایت به جای زیربنا - روبنا مفهوم پیکره اندام وار (ساخت) مستقل و در رابطه پیچیده همه هر سه سطح را مدنظر داشت و آلتوسر مهم ترین پایه قدرت طبقه حاکم را نه تنها دستگاه قهر و جبار بلکه دستگاه یا سطح ایدئولوژی می داند و دولت را از دو بخش سرکوب و ایدئولوژی می داند.

«تاکید بر تداخل آن دو (زیربنا و روبنا) اساس ماتریالیسم را سست می کند. از تفسیر جدایی کارکردی زیربنا و روبنا را بپذیریم در آن صورت نمی توان لزوما برای حوزه اقتصاد نقش زیربنایی و تعیین کننده ای قائل شد.»

● نیکو لا س پولا نزاس:

اصولا پولا نزاس وابستگی دولت به طبقات را برحسب وابستگی ساختاری تحلیل می کند نه بر حسب پیوند شخصی بین مقامات سیاسی و افراد حکومتی از یک سو و صاحبان سرمایه از سوی دیگر.

وی معتقد است به رغم این که دولت معاصر رسما و در ظاهر از نهادهای اقتصادی تولید جدا است ولی به واسطه حفظ یکپارچگی جامعه سرمایه داری و حفاظت از ماهیت طبقاتی آن اساسا در خدمت انباشت سرمایه وحفظ نظام سرمایه داری است و اصلی ترین مساله در وضعیت «ساختاری» دولت است که جایگاه آن را به عنوان خادم سرمایه داری تضمین می کند.

پولا نزاس ساختارگرایی سفت وسخت آلتوسر را تعدیل کرد و آن را با نقش «کارگزار» یا به عبارتی مبارز طبقاتی پیوند داد.

در نهایت وی دولت را درون یک ساخت اقتصادی معین سلطه طبقه مسلط اقتصادی در یک ساخت سیاسی و به صورت قدرت سیاسی و در سطح ایدئولوژیک به صورتی هژمونی ایدئولوژیک معرفی می نمایاند.

«پولا نزاس از امکان جدایی مالکیت اقتصادی وسایل تولید و کنترل آنها به ویژه در سرمایه داری انحصار پیشرفته سخن گفته است با پیشرفت فرایند تمرکز و انباشت سرمایه و پیدایش سرمایه داری انحصاری، کنترل عملی مدیران بر وسایل تولید، (بدون مالکیت اقتصادی) افزایش می یابد.»

در نهایت مکتب اصالت ساخت به ویژه در فرانسه عمدتا با ساخت اندیشه و زبان سروکار داشته است که هدف آن کشف ساخت ها از روی زبان و اندیشه مردم است.

نویسنده : مجید لباف

منابع:

۱ - بشیریه حسین، اندیشه های مارکسیستی، تهران: نشر نی، ۱۳۷۸.

۲- بشیریه حسین، سیری در نظریه های جدید در علوم سیاسی، تهران: نشر علوم نوین، ۱۳۷۸.

۳- پولا دی کمال، تاریخ اندیشه سیاسی در غرب، تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۳.

۴- صلا حی ملک یحیی، اندیشه های سیاسی غرب در قرن بیستم، تهران: قومس، ۱۳۸۱.

۵- کازتون پل، جامعه شناسی انتقادی، مترجم حسن چاوشیان، تهران: اختران، ۱۳۸۵.

۶- لئوپانیچ و کالین لیز، مانیفست پس از ۱۵۰ سال، مترجم حسن مرتضوی، تهران: آگاه، ۱۳۷۹.

۷- لسناف مایکل، فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، مترجم خشایار دیهیمی، تهران: نشر کوچک، ۱۳۷۸.

۸- مارکس، سرمایه، مترجم ایرج اسکندری، تهران: فردوس، ۱۳۷۸.

۹- مارکس، مبانی نقد اقتصاد سیاسی (گروندرسیه)، مترجم پرهام مندین، تهران: آگاه، ۱۳۶۳.

۱۰- یان کرایب، نظریه اجتماعی مدرن از پارسونز تا هابرماس، مترجم عباس فجر، تهران: آگاه، ۱۳۸۳.