هدایت های حضرت مهدی عج

سلیمان اعمش می گوید از امام صادق علیه السلام پرسیدم «چه گونه مردم از حجت غایب بهره می برند » فرمود «همان گونه كه از آفتاب زیر ابر بهره می برند »

وجود امام زمان، هر چند غایب‏اند، دو گونه فایده‏ی تكوینی و تشریعی دارد . فائده‏ی تشریعی وجود آن حضرت، بر سه گونه است . مهم‏ترین آن هدایت‏خلق است و مشهورترین لقب آن حضرت، یعنی «مهدی‏» ، بر آن دلالت می‏كند این هدایت‏ها به سه دوره تقسیم شده است:

۱) از ولادت تا پایان غیبت صغرا

۲) دوران غیبت كبرا

۳) هدایت‏های پس از ظهور .

این مقاله، به پنج نمونه از هدایت‏های دوره‏ی نخست پرداخته است .

سلیمان اعمش می‏گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «چه گونه مردم از حجت غایب بهره می‏برند؟» . فرمود: «همان گونه كه از آفتاب زیر ابر بهره می‏برند .» . (۱)

در این روایت، امام غایب، به آفتاب زیر ابر تشبیه شده و فوائد او به فوائد آفتاب پنهان در زیر ابر . پس در این تشبیه، دو وجه شباهت وجود دارد: یكی، اصل بهره برداری مردم از نور و گرما و اشعه‏ی مفید خورشید است كه در روزهای ابری بر زمین می‏تابد و دیگری كم‏تر بودن مقدار آن بهره نسبت‏به روزهای آفتابی است .

همان گونه كه در روزهای آفتابی، بهره‏ی مردم از آفتاب، بیش‏تر است، در عصر ظهور، بهره آنان از بركات وجود امام معصوم، بیش‏تر خواهد بود .

البته، بركات و فوائدی كه از حجت غائب، امام مهدی، روحی فداه، به جهان خلقت و مردم می‏رسد، بحث مهمی است، ولی ما، در مقام استقصای این بحث نبوده و تنها برای روشن شدن موضوع مقاله، به بررسی آن می‏پردازیم اینك، با نگاهی به دلایل عقلی و نقلی، این فوائد را بر دو گونه می‏یابیم: (۲)

۱) فوائد تكوینی

می‏دانیم آن حضرت، به عنوان یكی از چهارده معصوم، علت غایی آفرینش انسان و جهان است; زیرا، همان گونه كه مخلوقات، در پیدایش خود، نیازمند علت غایی هستند، در تداوم خلقت نیز به آن محتاج‏اند; یعنی، لطف و عنایت‏خداوند متعال، به خاطر وجود یكی از آن حضرات بر روی زمین است . در زیارت جامعه آمده است:

«بكم فتح الله و بكم یختم و بكم ینزل الغیث و بكم یمسك السماء ان تقع علی الارض ...» .

این فوائد، خارج از هدف این مقاله است

۲) فوائد تشریعی

ما، در این مقاله، به سه گونه‏ی آن اشاره می‏كنیم:

الف) احكام ولایی;

آن حضرت، گاهی به واسطه‏ی افرادی خاص، در مسائل مهم، حكم نهایی را بیان فرموده و گاه بی واسطه، حكم و اختلافی را بر طرف كرده است . این گونه احكام، مخصوصا، در عصر غیبت صغرا، نمونه‏های زیادی دارد .

ب) دعا یا استغفار آن حضرت برای مؤمنان و صالحان و مستضعفان و یا لعنت ایشان بر كافران و ظالمان;

به این فائده، در روایات «عرض اعمال بندگان بر امام زمان علیه السلام‏» تصریح شده است . نیز دعاهایی كه آن حضرت در شب قدر و عرضه‏ی مقدرات سالانه بر ایشان، برای افراد شایسته می‏كند، از این دسته است .

ج) هدایت‏های عمومی و خصوصی آن حضرت به ره جویان و حق طلبان در عصر غیبت صغرا و كبرا;

هدایت عمومی و جهانی شان، پس از ظهور، مهم‏ترین فایده‏ی وجودی آن حضرت است، به همین جهت، مشهورترین لقب آن حضرت - كه در روایات متواتر آمده - «مهدی‏» است . هر چند همه‏ی امامان ما، «مهدی‏» هستند، همان طور كه همه‏ی آنان، سجاد و باقر و صادق و كاظم و رضا و تقی و نقی هستند، ولی این صفت، به صورت ویژه، بر خصوص امام دوازدهم «موعود منتظر» اطلاق شده است .

در این كه لقب مذكور، به معنای اسم مفعول است‏یا به معنای فاعلی، دو نظر وجود دارد . روایت جابر از امام محمد باقر علیه السلام نظر نخست را تایید می‏كند; زیرا، در آن آمده است:«انما سمی المهدی لانه یهدی الی امر خفی ...» . (۳)

از این روایت استفاده می‏شود كه «مهدی‏» به معنای اسم مفعول است، ولی گاهی اسم مفعول، به جهت مبالغه، به معنای اسم فاعل می‏آید، مانند «محصن‏» به معنای «شخصی عفیف و خویشتن دار» . در این جا نیز «مهدی‏» به معنای «هادی‏» است . البته، كسی كه از هر جهت هدایت‏شده باشد; هادی همه جانبه نیز خواهد بود .

حكمت اختصاص این لقب به امام زمان علیه السلام آن است كه علاوه بر علوم و انواری كه خداوند به همه‏ی ائمه علیهم السلام عنایت فرموده، الطاف و هدایت‏های ویژه‏ای به آن حضرت دارد كه پس از ظهور، مردم جهان را با همه‏ی تنوع فكری و تفاوت نژادی و فرهنگی، به زیر فرمان خدای متعال رهبری می‏كند و راه سعادت را به همگان نشان خواهند داد . از این رو، طبری، در دلائل الامامهٔ، از انس ابن مالك نقل می‏كند كه:

روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نزد ما آمد . وقتی علی علیه السلام را دید، دست‏بر دوش او گذاشت و فرمود: «ای علی! اگر از دنیا جز یك روز باقی نماند، خداوند، آن روز را آن قدر طولانی كند كه مردی از نسل تو به حكومت‏برسد كه به او «مهدی‏» گفته می‏شود . او، به سوی خدای عزوجل هدایت می‏كند، و عرب به واسطه‏ی او، هدایت می‏شود، چنان كه تو - یا علی! - كافران و مشركان را از گمراهی نجات دادی و هدایت كردی ... (۴)

از این روایت استفاده می‏شود كه این لقب، به معنای اسم فاعل است، ولی بهتر آن است كه بگوییم، این لقب شریف، به هر دو معنای اسم فاعلی و اسم مفعولی، در حق آن جناب آمده است .

آری، او، هدایت‏یافته‏ی كامل و هدایت كننده‏ی تمام عیار بشر از جانب پروردگار جهان است .

قبل از بیان مصادیق این هدایت‏ها، لازم است‏به دو نكته اشاره كنیم:

▪ یكم - در عصر غیبت كبرا، مردم، موظف‏اند برای تشخیص وظایف شرعی، یا خود به كتاب و سنت مراجعه كنند و یا از مجتهدان متخصص تقلید كنند، و هیچ نظر و حكمی، با ادعای صدور آن از امام غایب اعتباری ندارد . این قاعده‏ی مسلم، به مقدار زیادی، مانع فرصت‏طلبی شیادان و توطئه‏ی دشمنان و هرج و مرج فرهنگی شده است .

▪ دوم - متاسفانه، در طول تاریخ غیبت و مخصوصا اخیرا، اشخاصی از عواطف پاك مؤمنان نسبت‏به حضرت، سوء استفاده كرده‏اند و برای موجه نشان دادن خود و بازار گرمی، داستان‏های دروغین و گاهی مبتذل، از ملاقات خود یا دیگران با حضرت نقل می‏كنند كه باعث وهن مذهب و سستی اعتقاد مردم می‏شود .

در این مقاله، به احادیث‏یا داستان‏هایی كه آن حضرت، فرد یا گروهی را هدایت فرموده‏اند، و مدرك معتبری دارد، (۵) بسنده شده و از نقل مطالب سست و موهون، خودداری می‏كنیم .

این هدایت‏ها، در سه مرحله است:

۱) از ولادت تا پایان غیبت صغرا;

۲) عصر غیبت كبرا;

۳) عصر ظهور .

این دسته بندی، از آن جهت است كه تولد و زندگی آن حضرت تا شهادت پدربزرگوارشان، مانند دوران غیبت، مخفی و در هاله‏ای از كتمان و تقیه بود . به این جهت، احادیث دوران ولادت و كودكی حضرت، در این بخش از گفتار می‏آید .

۱) شیخ طوسی، نقل می‏كند كه گروهی از شیعیان مفوضه (افراطی) و مقصره (تفریطی)، شخصی به نام «كامل بن ابراهیم مدنی‏» را به سوی امام حسن عسكری علیه السلام فرستادند . كامل می‏گوید:

با خود گفتم: از امام بپرسم كه «آیا صحیح است كه داخل بهشت نمی‏شود مگر كسی كه مانند من عقیده و معرفت داشته باشد (شیعه دوازده امامی باشد)» .

هنگامی كه بر حضرت وارد شدم ... و سلام كردم در مقابل دری نشستم كه در مقابل آن، پرده‏ای آویخته بود . بادی وزیده و پرده را كنار زد . ناگهان چشم‏ام به نوجوانی مانند پاره‏ی ماه افتاد كه حدود چهار سال سن داشت . او، مرا صدا كرد و گفت: «كامل بن ابراهیم!» .

بر خود لرزیدم و بی اختیار عرض كردم: «لبیك ای آقای من!» . فرمود: «به نزد ولی خداوند و به در خانه‏ی حجت‏خدا آمده‏ای تا بپرسی آیا علاوه بر آنان كه مانند شما معرفت و عقیده داشته باشند كسان دیگری هم وارد بهشت می‏شوند؟ .» . گفتم: «آری! به خدا قسم، همین سؤال را داشتم .» . حضرت فرمود: «در آن صورت، تعداد بهشتیان، بسیار كم خواهد بود! به خدا قسم! علاوه بر آنان، گروه دیگری نیز وارد بهشت‏خواهند شد كه به آنان «حقیه‏» (۶) گفته می‏شود .» . پرسیدم: «آنان چه كسانی هستند؟» . فرمود: «گروهی كه «علی‏» را دوست دارند و به خاطر محبت‏به «علی‏» ، قسم می‏خورند، اما حق و فضیلت او را نمی‏دانند .» .

سپس مدتی ساكت‏شد، آن گاه فرمود: «نیز آمده‏ای تا از عقیده‏ی مفوضه بپرسی؟» . فرمود: «آنان، دروغ می‏گویند، بلكه دل‏های ما، ظرف خواست‏خداوند است . هنگامی كه او بخواهد، ما می‏خواهیم . خداوند، در قرآن می‏فرماید:

«و ما تشاءون الا ان یشاء الله‏» . (۷) »

سپس پرده به حالت پیشین برگشت و دیگر من نتوانستم آن را بگشایم . در این حال، امام حسن عسكری علیه السلام به من فرمود: «دیگر چرا این جا نشسته‏ای، در حالی كه حجت‏خداوند و جانشین من، به پرسش‏هایت پاسخ داد؟» . (۸)

منزل امام، زیر نظر مراقبان خلیفه و جاسوسان بود و نشستن بیش از آن مصلحت نبود.

در این حدیث‏شریف، امام مهدی علیه السلام در دامن پدر، در حالی كه كودكی چهارساله بود و هنوز به مقام امامت نرسیده بودند و زندگی مخفی داشتند و جز در مقابل بعضی از خواص شیعه ظاهر نمی‏شدند، به دو مسئله‏ی مهم پاسخ می‏دهند . طبق این روایت، امام فرمودند كه دایره‏ی رحمت‏خداوند را تنگ نگیرید . هرچند بهشت، در اصل، برای شیعیان است، ولی گروهی از غیر شیعیان كه مغرض نیستند و حضرت علی علیه السلام را دوست دارند، به بهشت وارد خواهند شد .

نیز حضرت تفویض را باطل دانستند . در تفسیر آن، دو احتمال است: یكی این كه خداوند، پس از خلقت انسان، او را به حال خود واگذار كرده و هیچ تصرفی در افعال اختیاری و طاعت و معصیت و سعادت و شقاوت او ندارد . در مقابل اینان، جبریه هستند كه اختیار را از انسان نفی می‏كنند . به نظر اهل بیت علیهم السلام هر دو نظر (جبر و تفویض) باطل است، و از این رو، امام علیه السلام مفوضه را تكذیب كردند و فرمودند: «دل‏های ما، ظرف خواست‏خداوند است و در محدوده‏ی مشیت و اراده‏ی او، انسان می‏تواند فعل یا ترك را اختیار كند .» .

احتمال دیگر، تفویض ربوبیت جهان به ائمه علیهم السلام است . شیعیان غالی، معتقد بودند كه ائمه علیهم السلام، پروردگار جهان هستندو آنان‏اند كه بر مردم روزی می‏دهند و زنده می‏كنند و می‏میرانند و امام علیه السلام این عقیده را نفی كرده، می‏فرماید: «دل‏های ما ائمه، ظرف خواست‏خداوند است و خواست ما، محدود و مقید به خواست او است و ما، مطیع او هستیم .» .

احتمال دوم، از آن جهت كه مفوضه، در مقابل مقصره، (كسانی كه مقام امام را از آن چه هست، پایین‏تر می‏دانند) قرار گرفته، صحیح‏تر است .

ابوالقاسم تجری گلستانی

پی‏نوشت‏ها:

۱) منتخب الاثر، ص ۳۳۶ به نقل از ینابیع المودهٔ .) مضمون این روایت، به روش‏ها و طرق مختلف، از ائمه‏ی اطهار علیهم السلام رسیده است .

۲) گاهی گفته می‏شود: «یكی از فوائد وجود امام، وساطت در فیض است .» . اگر منظور از آن، همان علت غایی یا وساطت در فیوضات معنوی و تشریعی باشد، مورد قبول است، ولی اگر وساطت در ربوبیت جهان و علیت فاعلی آن باشد، مورد قبول متكلمان شیعه نیست‏یا مورد نقد و اشكال است . از این جهت، ما، از ذكر این عنوان، خودداری كردیم . البته توضیح كامل بحث علت غایی بودن حضرات معصومین علیهم السلام نیاز به مجال واسع دیگری دارد .

۳) بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۲۹ از كتاب الغیبهٔ سید علی بن عبدالحمید .) نظیر این روایت، در همان جلد، ص ۲۹ و ۳۰ نیز آمده است .

۴) این كه خداوند به واسطه‏ی حضرت مهدی علیه السلام عرب را هدایت می‏كند، منافاتی با هدایت جهانی آن حضرت ندارد . شاید تاكید بر هدایت عرب، از جهت‏بلند پروازی و تعصب خاص این نژاد است .

۵) منظور از مدرك معتبر، اصطلاح فقهی آن، یعنی حدیث صحیح یا موثق نیست، بلكه مراد، آن است كه حدیث‏یا داستان، در كتب معتبر اصلی شیعه، آمده باشد و سلسله سند متصل یا مرسل، به علمای معتبر شیعه و در نهایت‏به معصوم علیه السلام منتهی شود .

۶) مرحوم مجلسی، در بحار، ج ۵۲، ص ۵۰، می‏گوید: «مراد از حقیه، مستضعفان از اهل سنت، ضعفای شیعه یا هر دو گروه‏اند .» .

۷) دهر: ۳۰ .

۸) الغیبهٔ، شیخ طوسی، ص ۲۴۶ .

۹) كمال الدین، ج ۲، ص ۴۴۳ .

۱۰) كمال الدین، ج ۲، ص ۴۴۲ . این داستان، از هدایت‏های تشریعی قسم نخست است .

۱۱) كمال الدین، صدوق، ج ۲، ص ۴۷۵ .

---