مرتع و چالشی به نام نابودی

«چالش میان مرتع و دام»، این قدیمی ترین جدالی است که بین ۲ جزء از طبیعت اتفاق افتاده است جدالی که زمان نشان داده همیشه مرتع بازنده آن بوده است. در روزهای آغازین بهار هنگامی که هوا …

«چالش میان مرتع و دام»، این قدیمی ترین جدالی است که بین ۲ جزء از طبیعت اتفاق افتاده است جدالی که زمان نشان داده همیشه مرتع بازنده آن بوده است. در روزهای آغازین بهار هنگامی که هوا رفته رفته گرم می‌شود برف در شیب ‌های رو به آفتاب آب شده و گیاهان بتدریج سر از خاک بیرون می‌آورند در این زمان دامداران به خاطر تمام‌شدن علوفه زمستانی از کوچکترین فرصت برای سیر کردن دام‌های گرسنه خود استفاده می‌کنند و آنها را برای چرا به زمین‌های اطراف روستا می‌برند.

در این موقع خاک خیس است و در اثر کوچک‌ترین فشار از سوی دام و انسان کوبیده می‌شود و قابلیت نفوذپذیری‌اش را از دست می‌دهد. در این هنگام چون ریشه گیاهان جوان نیز به اندازه کافی رشد نکرده بر اثر چرا ریشه کن می‌شود و به طور کلی از میان می‌رود.

اینها عواقب چرای زودتر از موعد در مراتع است؛ همان اتفاقی که سبب از بین رفتن تدریجی گیاهان خوش‌خوراک، زیاد شدن گیاهان نامرغوب، فقیر شدن مرتع و فرسایش خاک بر اثر تخریب پوشش گیاهی می‌شود.

اما چرای زودتر از موعد تنها چالش مراتع نیست چون چرای طولانی‌‌مدت و واردکردن دام نامناسب و بیش از ظرفیت، بوته‌کنی (برای تامین سوخت) و تبدیل مراتع به زمین‌های کشاورزی نیز اتفاقاتی است که تعادل این عرصه‌های طبیعی را به هم می‌زند و فرسایش شدید خاک، تبدیل شدن زمین به سنگلاخ و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی را به دنبال می‌آورد.

البته شاید از بین رفتن مراتع بیش از آن‌که ناشی از بی‌مبالاتی دامداران یا روستانشینان باشد از فقدان اعتقاد به ارزش اقتصادی مراتع ناشی شود یعنی تفکری که مراتع را نه حلقه‌ای از زنجیره حیات که موضوعی لوکس می‌پندارد.

بر اساس طرح تعادل دام و مرتع (مصوب سال ۸۰)‌ ارزش ریالی کنترل فرسایش خاک و کنترل روان آب در مراتع حدود ۲.۳ برابر ارزش تولید علوفه است و ارزش زیست محیطی مرتع در ایران ۴ تا ۸ برابر علوفه است این در حالی است که با توجه به برآورد برداشت ۱۰.۷ میلیون تن علوفه خشک از مراتع کشور و با توجه به ارزش ریالی هر‌کیلوگرم علوفه، ارزش زیست محیطی مراتع به مراتب بیش از ارزش علوفه‌ای است که تولید می‌کند.

همچنین مطالعه انجام شده در سال ۸۲ نشان می‌دهد که ارزش غیر بازاری جنگل‌ها و مراتع کشور یعنی خاکزایی، کنترل بیولوژیکی آفات، تنظیم جریان‌های هیدرولوژیکی، اکوتوریسم، تنظیم گاز، گرده‌افشانی، تنظیم شرایط اقلیمی، کنترل سیل و کنترل فرسایش بادی به مراتب بیشتر از ارزش علوفه و چوب حاصل از آنهاست.

این در حالی است که برابر آخرین آمارهای اعلام شده ۵۰ درصد گوشت قرمز کشور از طریق دام سبک (بز و گوسفند) تولید می‌شود که وابستگی کامل به مراتع دارند ضمن این‌که تداوم زندگی گاوهای بومی و شتر نیز ۲۰ و ۹۰ درصد به مراتع گره خورده است.

عشایر نیز وضعیتی مشابه دارند به طوری که ۲۰۰ هزار خانوار عشایر با حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون واحد دامی به طور مستقیم به مراتع وابسته‌اند ضمن آن‌که زندگی بیش از ۷۰۰ هزار خانوار روستایی نیز پیوندی تنگاتنگ با مراتع دارد.

‌اگر این آمارها را کنار هم بگذاریم بی‌گمان ارزش مراتع و ضرورت نگهداری از آنها بیش از همیشه نمود پیدا می‌کند بویژه اگر بدانیم که این عرصه‌های طبیعی چه نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ پوشش گیاهی، حفظ و تقویت منابع آب ، حفظ خاک ، افزایش محصولات خوراکی، دارویی و صنعتی، حفظ سلامت دام، تامین گوشت مورد نیاز کشور و افزایش سطح رفاه مردم دارند.