گسست نسل ها

گسست نسل ها پدیده ای است که در آن نسل ها نسبت به یکدیگر بر مبنای احساس بی نیازی و استقلال کامل برخورد می کنند که نتیجه آن فاصله گرفتن نسل ها از یکدیگر, مرزبندی و جدایی کامل نسل ها از یکدیگر خواهد بود

گسست نسل‌ها پدیده ای است که در آن نسل‌ها نسبت به یکدیگر بر مبنای احساس بی‌نیازی و استقلال کامل برخورد می‌کنند که نتیجه آن فاصله گرفتن نسل‌ها از یکدیگر، مرزبندی و جدایی کامل نسل‌ها از یکدیگر خواهد بود.

پرداختن به مقوله گسست نسل‌ها و بررسی عوامل آن در جامعه کنونی، از جمله مسایل حیاتی و اولویت‌دار است. در این نوشتار ابتدا تعریفی از گسست نسل‌ها ارائه می دهیم و در ادامه به راههای تشخیص این پدیده و عوامل پدید آورنده آن اشاره می کنیم در پایان راهکارهایی برای کاهش این پدیده ارائه شده است امید است ما به سهم خود، به پدیده‌ای که به عنوان یکی از چالش های اساسی جامعه و دغدغه ها و نگرانی های فراروی جامعه است پرداخته و قدمی برای رفع آن و پیوند نسل‌ها برداشته باشیم:

● تعریف گسست نسل ها:

دور شدن تدریجی دو یا سه نسل‌های پیاپی از یکدیگر از حیث جغرافیایی، عاطفی، فکری و ارزشی، وضعیت جدیدی را ایجاد می کند که اصطلاحاً گسست نسل‌ها نامیده می شود. در این وضعیت، غالباً نوجوانان و جوانان می کوشند تا آخرین پیوندهای وابستگی خود را از والدین یا نسل بالغ بگسلند و اغلب در این راه به گردن کشی و طغیانگری می پردازند.(۱)

● معیارهای تشخیص گسست نسل ها

قبل از اینکه به معیارهای تشخیص گسست نسل‌هاپرداخته شود باید به این نکته اشاره کرد که هر یک از معیارهای زیر به تنهایی نمی تواند عامل تشخیص گسست نسل‌ها باشد بلکه مجموع همزمان تعدادی از این معیارها، می تواند دلالت بر وجود این پدیده داشته باشد.

۱) کاهش ارتباط کلامی

ارتباط کلامی عامل پیوند دهنده درونی دو نسل به یکدیگر می باشد هنگامی که ارتباط کلامی میان دو نسل کم شد به مرور جدایی این دو نسل را همراه خواهد داشت. برای مثال بین دو نسل جوان و پیر، نسل جوان می‌خواهد استقلال رای داشته باشد و مشورت و ارتباط با دیگران را مانع آن تلقی می کند. بنابراین به مرور زمان بین این دو نسل، گسست نسل‌ها شکل خواهد گرفت.

۲) اختلال در فرآیند الگوسازی

منظور از فرآیند الگوسازی، الگوپذیری نسل نوجوان و جوان از نسل بالغ است یعنی فرزندان سعی می کنند که رفتارشان را با رفتار افراد بالغ انطباق دهند پسرها، پدر خویش را الگو قرار می دهند و دخترها نیز مادران خود را به عنوان الگوی رفتار انتخاب می کنند. اگر در روند الگوسازی اختلالی پیش آید یعنی فرزندان به جای الگو قرار دادن پدر و مادر خود شخصیت دیگری را جایگزین نمایند و انطباق رفتاری را با او انجام دهند که در صورت ادامه چنین وضعیتی، بحران در الگوسازی فرزندان با نسل بالغ (پدر و مادر و مربیان) پیش خواهد آمد که خود عامل تقویت کننده گسست نسل‌ها محسوب می شود.

۳) کاهش فصل مشترک های عاطفی

از آنجا که وجود فصل مشترک های عاطفی، عامل پیوند میان نسل هاست، کاهش و فقدان این امر نیز موجب گسست نسل‌ها می شود.

۴) عدم تعهد به فرهنگ خودی

هرگاه دلبستگی نسل جوان به فرهنگ و ارزش های فرهنگی نسل بالغ کاهش یافت و نسل جوان با دیده تردید و بی اعتباری به فرهنگ و ارزش های فرهنگی خود نگریست گسست نسل هارا شکل خواهد داد.

۵) کاهش صبر و بردباری نسل ها

اگر در ارتباطات میان نسل ها، هر یک از آنها در قبال یکدیگر صبر و بردباری کافی را نداشته باشند به مرور به گسست نسل‌هاخواهد انجامید.

۶) عدم حضور نسل جوان در مشارکت های اجتماعی

حضور گسترده، فعال و پرشور در مشارکت های اجتماعی عامل پیونده دهنده نسل‌هابه یکدیگر است و عدم آن باعث جدایی نسل‌ها می شود. معمولاً گفته می شود که جوانان قانون شکن هستند اما هیچ وقت علت آن را از خود نپرسیده ایم. یکی از دلایل قانون ستیزی جوانان این است که جوانان فحوا و محتوای قانون را به نفع خود نمی دانند. که علت این امر، عدم حضور جوانان در عرصه قانونگذاری است.

۷) اختلاف در نوع تعلیم و تربیت، روانشناسی، کنش ها و واکنش های طبیعی و روحی

معمولاً فرزندان جوان با پدر و مادر خویش سازگاری ندارند و سلیقه های آنها با یکدیگر متفاوت است نسل جوان توان ریسک پذیری بالایی دارد یعنی می خواهد به مرزهای جدید و تازه ای برسد، روحیه نوخواه و تنوع‌طلب، دارد و در جستجوی تجربه‌های نوین است و در این راه از تجربه‌ها و نظرات افراد پیر استفاده نمی‌کند و گاه با آنها درگیر هم می شود.

● عوامل گسست نسل‌ها

▪ نسل گذشته

نسل گذشته خواستار انطباق کامل و انکار تفاوت نسلی است و دفاع تحکمی از ارزشهای خود دارد یعنی از ارزشهای خود با ضرب و زور دفاع می کند؛ در حالی که می تواند از ارزشهای خود دفاع عقلانی کند. مسئله دیگر در این مورد ناهمزبانی نسل گذشته با نسل جدید است یعنی هم در به کار بردن واژگان (زبان ملفوظ) و هم منطق نوع توضیحات و استدلال ها (زبان معقول) بین نسل گذشته و نسل جدید تفاوت وجود دارد که اگر این تفاوت زیاد باشد گسست نسل‌هارا پدید خواهد آورد. مسئله بعدی در این مورد عدم تحمل و یا نداشتن سعه‌صدر نسل گذشته در برابر لغزشها خطاهای نسل جدید است؛ نسل گذشته در برابر لغزشهای نسل جدید یا با پرخاش‌ها و بی‌صبری‌ها برخورد می کند و یا سکوت اختیار می کند و نسبت به قضیه بی‌تفاوت است که در هر دو صورت زمینه‌ساز گسست نسل‌هاخواهد شد.

▪ نسل جدید

هویت نسل جدید سیال است یعنی نسل جدید به سرعت از موقعیت ها و شرایط خاص تاثیر می پذیرد. مسئله دیگر ناپختگی تفکر نسل جدید است؛ ناپختگی به این معنا که مثلاً در مقام اندیشیدن درباره مسائل به سبک همه یا هیچ فکر می کند؛ برای مثال تمام چیزهای جامعه ما از جمله فیلم، موسیقی، داستان و حتی علم را رد می کند و هر چیز غربی را می پذیرد و یا برعکس عمل می کند. که این خود زمینه ساز گسست نسل‌هاخواهد شد.

▪ فناوری پیشرفته ارتباطات

امروزه ارتباطات گسترده تر از گذشته شده است توسعه ارتباطات پیامدهایی را دربر داشته است که یکی از این پیامدها «ساخت زدایی» است؛ یعنی ساخت‌هایی که از قبل در تربیت نسل جدید، یا باوراندن ارزش‌ها به این نسل تعیین کننده بود با توسعه ارتباطات در هم می شکند. برای مثال ظهور اینترنت با اینکه جنبه های مثبت و منفی فراوانی دارد و همانند شمشیر دو لبه است باعث شده است که ساختار ممنوع و مجاز که قبلاً مورد تاکید نسل بالغ بود که افراد را از آن دور نگه دارند، را درهم شکسته است.

▪ از خودبیگانگی

زندگی در عصر معاصر به گونه ای است که باعث جذب توجه افراد می شود و برای افراد فرصتی باقی نمی ماند تا در مورد مسایل خود به تامل بپردازد و پاسخ سئوال‌های بنیادین خود را بیابد بنابراین از «خود» بیگانه تر و دورتر می شود و احساس تنهایی می کند این وضعیت در خصوص نسل جدید و هم نسل بالغ صادق است اما نسل جدید بیش از نسل بالغ، «ازخودبیگانگی» را تجربه می کند. نسل بالغ و نسل جدید به سبب اینکه «از خود بیگانگی» نسبی آنها را متاثر ساخته است، قادر به پیوند میان خود نیستند و پیوندهای پیشین نیز در حال گسستن است در نتیجه گسست نسل‌ها پدید می آید.

▪ اشتغال روز افزون والدین

مشکلات اقتصادی باعث شده است که والدین بیش از گذشته در خارج از منزل مشغول کار شوند پدر خانواده مجبور است برای رفاه خانواده خویش بیشتر کار کند و گاه مادر نیز در این امر به کمک همسر خویش می آید که این امر باعث می شود والدین از خانه و مسئولیت مربوط به آن دور شوند در نتیجه، والدین ظرفیت روحی و روانی کافی را برای روبه رو شدن با فرزندانشان و حل مسایل آنان نداشته باشند که به مرور زمان شکاف بین این دو نسل به وجود خواهد آورد.

▪ فقر فرهنگی و نفوذ فرهنگ بیگانه

فرهنگ عاملی است که دو یا چند نسل را به یکدیگر پیوند می دهد و فصل مشترک میان جامعه و مردم محسوب می شود و عامل وحدت بخش میان نسل‌هاست حال اگر فرهنگ ملی و خودی ما غنی نباشد نمی‌تواند نسل‌ها را به هم پیوند دهد در نتیجه گسست نسل‌ها پدید خواهد آمد.

عامل دیگر، نفوذ فرهنگ بیگانه و غرب به جامعه است که نوعی استحاله فرهنگی را در برخی از آحاد جامعه و در برخی از روشنفکران به وجود می آورد که در این فرآیند نسل جدید بیش از نسل بالغ در معرض هجوم فرهنگی قرار دارد که با گرایش به فرهنگ بیگانه خود را در مقابل نسل بالغ می بیند و برای دفاع از فرهنگ خود موضعگیری می کند که در این صورت نسل بالغ هم برای دفاع از موجودیت خویش، با سرسختی از فرهنگ خود دفاع خواهد کرد در نتیجه تقابل و تضاد بین نسل‌ها پیش خواهد آمد که گسست نسل‌هارا نتیجه خواهد داد.

▪ فقدان هویت اجتماعی

منظور از هویت اجتماعی؛ احساس پیوند با دیگران، درک جایگاه و منزلت فرد در جامعه و درک انتظارات متقابل فرد و جامعه است که در نسل جدید به عنوان یک نیاز و ضرورت مطرح می شود حال اگر به هر دلیلی «هویت اجتماعی» تضعیف و یا کمرنگ شود باعث گسست نسل‌هاخواهد شد.

▪ فقدان الزام معنوی

برای توضیح مطلب به بیان جمله ای از سانتایانا(۲) می پردازیم. وی می گوید:«جوانان، عقاید کهن خود را از دست داده اند و عقاید تازه ای که بتواند آنان را به کمال نزدیک سازد نیافته اند.»(۳)

نسل جدید توانسته است به پیشرفت های چشمگیری دست یابد و رشد روز افزونی داشته باشد اما هم سطح با آن نتوانسته است رشد معنوی کند. بنابراین به مرور زمان بین نسل جدید و ارزش های درونی فاصله ایجاد می‌شود و به همین ترتیب میان نسل جدید و حامیان ارزش‌ها (نسل بالغ) نیز این فاصله ایجاد خواهد شد که در صورت فقدان الزام معنوی به جدایی نسل‌هاخواهد انجامید.

● راهکارهای کاهش گسست نسل ها

۱) کاهش گسست نسل‌هادر حوزه معرفتی و سیاست عملی

در حوزه دانش و معرفت، راه حل اساسی انجام تحقیقات عمیق و نظریه پردازیهای سیاسی- اجتماعی بر اساس معارف اسلام و قرآن و سنت است.

در حوزه سیاست عملی نیز باید اولاً بر نگرش جهانی و جهان شمولی اسلامی تکیه کرد؛ یعنی نگرشی فرامذهبی و فراقومی داشت. ثانیاً به احقاق حق و ایجاد عدالت روی آورد؛ یعنی به رفاه اقتصادی در سطح جامعه دست زد. ثالثاً به تکریم کرامت انسانی در نظام سیاسی پرداخت؛ یعنی به احقاق حقوق سیاسی و اجتماعی شهروندان روی آورد. خلاصه مطلب اینکه به دنبال اخلاق سیاسی خوب بود.

۲) کاهش گسست نسل‌ها در حوزه تعاریف و دیدگاهها

برای این منظور اولاً باید برای مسایل خود تعریف مشخص و روشن داشته باشیم. ثانیاً در تعاریف و دیدگاههای خود تجدید نظر کنیم و برای مفاهیم مهم و چند پهلو تعریف روشن و شفاف ارایه دهیم.

۳) گفت و گوی بین نسل ها

بی شک گفت و گو کلید حل بسیاری از معماها و مشکلات است. اگر نسل بالغ و نسل جدید هر کدام با علاقه و دقت به حرف یکدیگر گوش دهند و یکدیگر را صاحب عقل و خرد و واجد اراده، آزادی و اختیار ببینند می توانند با هم ارتباط صحیحی داشته باشند. که در این صورت است که می توانند به مفاهیم مشترک برسند و همدلی و همزبانی را در میان خود تقویت کنند. در این خصوص هر کدام از این دو نسل بالغ و نسل جدید وظایفی دارند.

نسل بالغ نباید چون خود را صواب و ملاک می داند، نسل جدید را منحرف، آلوده و بیگانه زده بپندارد. و از این موضع که حق را فقط ما می دانیم پس باید ما بگوییم و نسل جدید فقط گوش کنند پایین بیاید، بلکه باید یکی بگوید و یکی بشنود و برای گفته هایش نیز دلیل اقامه کند؛ نه تحکم، خشونت گفتاری و رفتاری.

نسل جدید هم نباید نسل بالغ را به جاهل بودن، عقب مانده بودن و سنتی بودن متهم کند، بلکه باید شرایط گفتمان مناسب را برای گفت و گو با نسل بالغ فراهم کند. نسل جدید باید هنر شنیدنش را تقویت کند، چرا که نسل بالغ بر اساس تجربیات خود حرفهای زیادی برای نسل جدید دارند.

نویسنده: علیرضا تاجریان

پاورقی:

۱- بنجامین اسپاک، پرورش فرزندان در عصر دشوار ما، ترجمه دکتر هوشنگ ابرامی، تهران: نشر صفی علیشاه، ۱۳۶۴ ص ۲۹۵.

۲- Santn Yana

۳- ویل دورانت، تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰، صص ۳-۴۲۲

منابع:

۱- نگاهی به پدیده گسست نسل ها، علی اکبر علیخانی، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، چاپ اول، پاییز ۱۳۸۲( ۱- صورت های نوعی گسست نسلی و فرهنگی- دکتر محمد مدد پور،

۲- سیر گسست در مبانی معرفت سیاسی اسلامی- دکتر علی اکبر علیخانی

۳- امکان و عوامل گسست نسل ها- دکتر خسرو باقری‏

۴- شرایط و زمینه های گسست نسلی در ایران- دکتر هادی سمتی

۵- شکاف و گفت و گوی نسل‌ها با تاکید بر ایران- دکتر محمود منصور نژاد)