مفاهیم دعاهای ماه رمضان

ادعیه اسلامی, دریایی از معارف بلند است كه از زبان معصومین ع در این قالب بیان شده است برای كسانی كه در پی ارتقای سطح خواسته های خویش از پیشگاه خدای متعالند, مناسب است كه در مضمون دعاها دقت بیشتری كنند

●مقدمه

ادعیه اسلامی, دریایی از معارف بلند است كه از زبان معصومین(ع) در این قالب بیان شده است.

برای كسانی كه در پی ارتقای سطح خواسته‌های خویش از پیشگاه خدای متعالند, مناسب است كه در مضمون دعاها دقت بیشتری كنند. برای مبلّغان عزیز نیز شایسته است كه یكی از محورهای تبلیغی خویش را در زمینه معارف دینی و مسائل تربیتی و سازنده, مضامین ادعیه و شرح و تبیین آنها قرار دهند, چه به صورت انتخاب یك یا چند دعا و شرح و توضیح فقراتِ آن و چه به صورت تحلیل موضوعیِ مفاهیم دعاها.در این مختصر, مجال دسته‌بندی همه محتویات ادعیه نیست. به عنوان نمونه به چند محور و مبحث اشاره می‌شود:

۱ـ آمرزش خواهی

ماه رمضان طبق روایات بسیار و ادعیه, ماه آمرزش و مغفرت الهی است.

به تناسب همین معنا بخش عمده‌ای از خواسته‌های ما در دعاها, طلب آمرزش از درگاه خداوند است و این كه از گناهان درگذرد و مبادا این ماه سپری شود و هم‌چنان بار گناهانِ نابخشوده برگردن ما سنگینی كند.

از دعاهای هر شب این است:

«اَعوذُ بجلال وجهك الكریم اَن ینقضی عنّی شهر رمضان...»

این مضمون در بسیاری از دعاها و مناجات‌های این ماه دیده می‌شود و راستی هم بدون آن, انسان از بركات این ماه محروم می‌ماند.

۲ـ حج و زیارت خانه خدا

انجام حج و اعمال مناسك آن و تعظیم شعائر, زمینه‌ای برای شمول مغفرتِ الهی است. در دعاهای متعدد این ماه, توفیق زیارت خانه خدا و حرم پیامبر خواسته شده است و چون شب‌های قدر طبق خواسته‌ها و عمل‌های ما و مشیّت الهی, شب‌های تعیین سرنوشت و مقدّرات است, با اصرار از خدا خواسته شده كه در مقدّرات حتمی این ماه, ناممان را جزء زائران بیت‌الله الحرام ثبت كند.

در دعای هر شب است:

«... و أنْ تَجْعَلَ لی فی عامی هذا إلی بَیْتِكَ الحرامِ سَبیلاً حِجَّهًٔ مَبرورهًٔ ...».

در دعای هر شب است (پس از دعای افتتاح):

«... أن تَكْتُبَنی مِن حُجّاج بَیتكَ الحرامِ المَبرورُ حَجُّهم ...».

در اعمال شب نوزدهم است:

«اَللّهمَ اجْعَل فیما تَقْضی و تقدّرُ مِن الأمرِ المَحْتومِ ...».

و موارد متعدد دیگر از جمله دعای پس از افتتاح.

۳ـ شهادت طلبی

از ارزش‌های مهم مكتبی, شهادت طلبی و آرزوی كشته شدن در راه خداست. امیرالمؤمنین(ع) هم سال‌ها در انتظار فوز شهادت بود. شهادت طلبی مرحله والای وارستگی از تعلّقات دنیوی و دل بستگی به آخرت است.

در اعمال مشتركه ماه رمضان از جمله در دعایی این خواسته مطرح است:

«أسئَلَك أن تَجْعَلَ وَفاتی قَتلاً فی سبیلك تَحتَ رایهِٔ نبیّك مَعَ اولیائِك ...».

از جمله در دعای دوازدهم از اعمال شب‌های ماه رمضان بعد از دعای افتتاح می‌خوانیم:

«وَقَتْلاً فی سَبیلِكَ فَوِفِّق لَنا».

۴ـ نجات از دوزخ و ورود به بهشت

در آخرت, سرانجامِ همه انسان‌ها روشن می‌شود. برنده كسی است كه با اعمالش, یا با برخورداری از غفران الهی از عذاب نجات یابد و بهشتی شود.

درخواست نجات از جهنّم و برائت از آتش و همچنین ورود به بهشت و برخورداری از انواع نعمت‌های الهی, از خواسته‌های دیگر مطرح در دعاهای این ماه است. از جمله در دعای پس از افتتاح می‌خوانیم:

«و من ثمار مِنَ النّارِ فاكتُبْ لَنا وَ فی جَهنَّم فلا تَغُلَّنا...».

در دعای پس از ابوحمزه ثمالی هم (یا عُدَّتی فی شِدَّتی...) این مضامین مطرح است.

۵ـ نعمت‌های دنیوی

اسلام, هم دنیای انسان را تأمین می‌كند و هم سعادت اخروی او را. در دعاهای این ماه, هم خواسته‌های معنوی و نیازهای اخروی مطرح است و هم خواسته‌های دنیوی و مادّی. و این جامعیّت اسلام را می‌رساند.

در دعای هر روز ماه «اللّهم اَدْخِل علی أهلِ القبور...» از جمله‌ خواسته‌های ما بی‌نیازی فقیران, سیری گرسنگان, پوشش بی‌جامگان, ادای قرض بدهكاران, گشایش برای گرفتاران, بازگشت غریبان, آزادی اسیران, اصلاح امور و شفای بیماری‌ها مطرح است.

در دعای شب بیست و سوم نیز, در كنار حج و زیارت, طول عمر و وسعت رزق خواسته شده است:

«وَاجْعَل فیما تقضی و تُقّدر اَن تُطیلَ عُمری, تُوسِّعَ علیَّ فی رِزقی».

طول عمر در طاعت الهی و وسعت رزق از راه حلال,‌ از بهترین خواسته‌های بندگان است.

۶ـ اوصاف خدا و درس توحید

این محور نه به عنوان یك خواسته, بلكه به صورت توجّه دادن به اوصاف خداوند, در بیشتر دعاهای این ماه مطرح است. و درس توحید را از ادعیه منقوله می‌توان آموخت.

دعای جوشن كبیر, سراسر نام‌های پروردگار و اوصاف اوست. دعای افتتاح, دعای ابوحمزه ثمالی, دعای سحرهای ماه رمضان «اللهُ إنّی اَسْئَلُكَ مِنْ بَهائِكَ...», «الهی لا تُؤدِّبنْی بِعُقُوبَتِك...», دعای ششم از اعمال هر شب و روز ماه «یا ذَا الّذی كانَ قبلَ كُلِّ شیء...», دعای هر روز و بعد از هر نماز «یا علیّ یا عظیم...» و ده‌ها دعای دیگر, همه مبیّن اوصاف خداست و این كه او را چگونه باید بشناسیم همچنین تسبیحات صدگانه پروردگار (دعایی با ده بخش كه هر كدام حاوی ده‌بار «سبحانَ» است) از جمله ادعیه‌ای است كه صفات خدا را می‌شناساند.

۷ـ اهل بیت عصمت(ع)

محور دیگری كه در دعاها مطرح است توجه دادن به مقام, فضیلت, جایگاه و نقش ائمه و عترت پیامبر(ص) است. یادكرد پیوسته و همه روزه آنان,‌نوعی تجدید عهد با «ولایت» و پیوند با «اهل بیت» است.

در دعای افتتاح یكایك معصومین یاد می‌شوند. و نیز در عمل سوم از اعمال روزه‌های ماه رمضان, یك به یك با القاب و مشخّصات و ویژگی‌های ائمه اطهار نام برده شده است. این بخش از ادعیه نیز, تقویت كننده مبانی اعتقادی امامت و ولایت را تحكیم می‌كند و پیوند روحی با آنان را استوارتر می‌سازد.

۸ـ نزول قرآن

ماه رمضان, ماه نزول قرآن است. به ویژه شب قدر كه به تصریح سوره قدر در این شب, قرآن نازل شده است. در دعاها نیز به این مضمون اشاره شده تا بندگان الهی به فضیلت ماه و وظایف عبادی در تلاوت كلام خدا بیشتر توجه كنند.

در دعای «یا علی یا عظیم» آمده است:

«الّذی أنزلتَ فیهِ القرآن ...».

در دعای هر روز آمده است:

«اللّهم هذا شهرُ رمضان الّذی أنزلتَ فیه القرآن...».

در چندین دعای شب اول رمضان, در دعای قرآن بر سر گرفتن در شب‌های قدر «اَسْئَلُكَ بِكِتابِكَ المُنْزَل فیه» و موارد دیگر به این حقیقت اشاره شده است. باشد كه مؤمنان, با قرآن بیشتر مأنوس باشند و از فیض تلاوت و تدبّر بهره‌مند شوند.

●مضامین دعای افتتاح

از آن جا كه بیش از دعاهای دیگر,‌خواندن دعای افتتاح در این ماه متداول است, مناسب است كه محتوای این دعا برای مردم تشریح شود. با یك نگاه اجمالی می‌بینیم كه سرفصل‌های مهم و مضامین عمده این دعا این‌هاست:

۱. صفات متعالی خداوند, درس توحید و معارف اعتقادی؛

۲. بیان نعمت‌ها و بزرگواری‌ها و كرامت‌های الهی در حق انسان و خطاپوشی او (عبودیّت)؛

۳. صلوات بر چهارده معصوم (پیوند ولایی با اهل بیت)؛

۴. دعا برای ظهور امام زمان و تشكیل دولت كریمه (بینش سیاسی شیعه)؛

۵. جایگاه و نقش رهبری و ولایت در جامعه «اللهم به شَعْثَنا ... تا «اله الحق آمین».

۶. شكوه به درگاه خدا و التجا برای فرج امام زمان(عج) (بحث انتظار و آینده)؛

●مضامین دعاهای روزانه

از جمله دعاهای متداول كه همه جا درایام ماه رمضان و پس از نمازها چه به صورت فردی یا گروهی خواسته می‌شود, دعاهایی است كه برای هر روز ازاین ماه نقل شده است. تشریح مفاهیم هر یك از این دعاها در یك برنامه روزانه می‌تواند سودمند باشد؛ هم موضوعاتی مفید و اخلاقی است, هم كمك می‌كند كه دعا خوانان, با توجه بیشتر بدانند كه از خداوند چه می‌خواهند.

در این جا به عناوینی كلّی از خواسته‌های این دعاها اشاره می‌شود. شرح و بسط آن برای مردم روزه‌دار از بیان مبلّغان عزیز, سودمندتر است.

دعای روز اول: نماز و روزه راستین و واقعی, بیداری از غفلت, بخشایش جرم.

دعای روز دوم: خشم و رضای خدا,‌ قرائت قرآن و تدبّر در آن.

دعای روز سوم: ذهن باز و حق‌جو,‌ دوری از سفاهت و تزویر, برخورداری از نیكی‌ها.

دعای روز چهارم: اقامه امر خدا,‌ یاد خدا و ذكر, شكر نعمت‌ها, ستّار بودن خدا.

دعای روز پنجم: استغفار و توبه, عبد صالح, اولیای الهی.

دعای روز ششم: گناه, انتقام الهی از مجرمان, دوری از موجبات خشم خدا.

دعای روز هفتم: امداد الهی برای عبادت, یاد مداوم خدا, توفیق الهی.

دعای روز هشتم: یتیم نوازی, اطعام و رسیدگی به محرومان, سلام, هم‌نشینی با خوبان.

دعای روز نهم: در كمین فرصت‌های كمیاب, زندگی برهانی و عقلانی, تلاش در مسیر رضایت الهی.

دعای روز دهم: مفهوم توكّل, فوز و كامیابی, قرب به خدا در سایه بندگی.

دعای روز یازدهم: روحیه احسان و نیكوكاری, پرهیز از گناه و توجه به زشتی آن, سرانجام گنه‌كاران جهنم است.

دعای روز دوازدهم: پوشش و ستر الهی, قناعت و كفاف, عدالت و انصاف, ایمنی از عواقب گناه.

دعای روز سیزدهم: پاكی از گناه, صبر و مقاومت در برابر مشكلات, تقوا و هم‌نشینی با صالحان.

دعای روز چهاردهم: گناه و توبه, ایمنی از بلاهای الهی, آفت‌شناسی, عزت در سایه بندگی.

دعای روز پانزدهم: خشوع در طاعت, شرح صدر و ظرفیت داشتن, خدا تكیه‌گاه بندگان.

دعای روز شانزدهم: هم‌نشینی با نیكان و بدان و تأثیر مجالست, آسایش در خانه آخرت.

دعای روز هفدهم: عمل صالح, خواسته‌ها و آرزوها, علم الهی به ضمیر انسان و نیّات او.

دعای روز هجدهم: سحرخیزی و بركات آن, نورانیت دل, در خدمتِ خدا بودن.

دعای روز نوزدهم: مفهوم بركت, بركات این ماه, انجام كار خیر, ملاك كارها قبولی خداست.

دعای روز بیستم: اعمال صالح‌ درهای بهشت است, گناه از دروازه جهنم است, تلاوت و انس با قرآن, آرامش در سایه ایمان.

دعای روز بیست و یكم: كسب رضای الهی,‌ نجات از سلطه شیطان و نفس امّاره, در طلب بهشت بودن.

دعای روز بیست و دوم: تفضّلات الهی, بركات این ماه, كار برای رضای خدا, بهشت پاداش خالصان.

دعای روز بیست و سوم: توبه از گناهان, پاكی از رذایل اخلاقی, ریشه درونیِ تقوا.

دعای روز بیست و چهارم: شناخت رضای الهی, پرهیز از موجبات غضب الهی, طاعت و ترك گناه با توفیق خداست.

دعای روز بیست و پنجم: نفس محبت در سازندگی, محبوب‌ها چه كسانی‌اند؟ ولایت و برائت «تولاّ و تبرّا», الگوگیری از پیامبر.

دعای روز بیست و ششم: تلاش‌های ثمربخش, تلاش برای آمرزش گناهان, ملاك در عمل قبولی آن است, عیب‌پوشی.

دعای روز بیست و هفتم: مفهوم شب قدر و سرنوشت, نقش اراده انسان در خودسازی, مهمترین خواسته‌ بخشایش گناهان است.

دعای روز بیست و هشتم:‌ عمل به مستحبات, رسیدن به خواسته‌ها, توسل, التماس به درگاه خدا.

دعای روز بیست و نهم: برخورداری از رحمت واسعه الهی, توفیق خدا برای ترك گناه, تهمت و بهتان.

دعای روز سی‌ام: قبولی اعمال, پایانِ خوبِ كارها, رضای خدا و رسول, توسل و پیوند با آن پیامبر.

مضامین یاد شده در دعاهای هر روز را می‌توان به كمك روایات دیگر یا آیات قرآن و آمیخته به حكایات و تمثیل‌ها بیان كرد تا خسته نشوند و در دل‌ها بیشتر اثر بگذارد.

در بحث دعا می‌توان به مباحث زیر هم پرداخت:

ـ نقش دعا و نیایش در زندگی؛

ـ پیوند با خدا و توبه از گناه؛

ـ شرایط استجابت دعا و موانع آن؛

ـ چه بخواهیم و چگونه بخواهیم (آداب دعا)؛

ـ توصیه ائمه به دعا و آنچه نقل شده است (ادعیه مأثوره)؛

نویسنده:جواد محدّثی