شیفت پارادایمی از واقع گرایی به نوواقع گرایی

شیفت پارادایمی از رئالیسم به نئورئالیسم را که می توان به صورت “ تحول گفتمانی از واقع گرایی به واقع گرایی جدید “ نیز معنی کرد از مباحث تئوریک مطرح در عصر حاضر می باشد بر صاحب نظران روشن است که اساس و پایه هر رشته علمی “تئوری” آن علم است

● مقدمه :

شیفت پارادایمی از رئالیسم به نئورئالیسم را که می‌توان به صورت “ تحول گفتمانی از واقع گرایی به واقع گرایی جدید “ نیز معنی کرد از مباحث تئوریک مطرح در عصر حاضر می‌باشد. بر صاحب نظران روشن است که اساس و پایه هر رشته علمی “تئوری” آن علم است. به دیگر سخن این تئوری می‌باشد که همچون چراغی راهگشای جستجوگران است . تئوری‌ها را می‌توان از دو جبهه مورد مطالعه قرار داد. جبهه نخست قوام و پختگی تئوری می‌باشد که تئوری در علومی مثل علوم تجربی دارای چنین قوام وساختار است لکن در علوم انسانی تئوری‌ها از این استحکام به دور می‌باشند.

دلیل آن را می‌توان در این دانست که بحث ما در علوم تجربی ماده بی‌روح و روان است لکن مورد بحث در علوم انسانی بشر ذی‌شعور است. جبهه دیگر در “ تئوری “ بحث اشراف صاحب نظران آن رشته نسبت به آن تئوری خاص است. از این منظر است که افرادی که در آن رشته خاص سال‌ها تحقیق و تدبر کرده‌اند نسبت به هم در جایگاه‌های گوناگونی قرار می‌ گیرند.

این مورد هم در مباحث علوم تجربی و هم در مباحث علوم انسانی اتفاق می‌افتد.

از این منظر است که برخی مهندسین بر برخی دیگر ارجحیت پیدا می‌کنند زیرا که عوامل دخیل بر یک تئوری را نسبت به مهندسی دیگر بهتر درک کرده‌اند. در حوزه علوم انسانی نیز برخی از اندیشمندان به خاطر اشراف بر مباحث تئوریک بر دیگر صاحب نظران آن رشته اولویت پیدا می‌کنند. این اشراف بر مباحث تئوریک تا بدانجا پیش رفته است که تئوری در علوم انسانی همان نقش تئوری در علوم تجربی را برای برخی‌ها پیدا کرده است. بر اربابان بصیرت آگاه است که ما مکتبی در مباحث علوم اجتماعی داریم به نام “ مکتب پوزیتویستی” )positivism approach( که ترجمه آن “ مکتب اثبات گرایانه” می‌شود. این مکتب علوم اجتماعی را همان فیزیک و شیمی اجتماعی می‌داند و قوانین مدون آن علوم را بر علوم اجتماعی نیز صادق می‌داند. این مکتب در ایالات متحده که خاستگاه آن نیز می‌باشد طرفداران بی‌شماری دارد. همچنین پرواضح است که رشته بین ‌رشته‌ای روابط بین‌الملل)international relations( و گرایش‌های ۴ گانه آن در مقاطع دکترا PH.D و فوق دکترا Post-Doctoral شامل : (حقوق بین‌الملل- سازمان‌های بین‌المللی- سیاست بین‌الملل -اقتصاد بین‌الملل) و یا رشته علوم سیاسی )political science( و گرایش‌های چهارگانه آن در مقاطع دکترا و فوق دکترا ( مثل : جامعه‌شناسی سیاسی، سیاستگذاری عمومی، اندیشه سیاسی ،‌مسائل ایران) و یا حتی در رشته مطالعات منطقه‌ای و گرایش‌های آن مثل مطالعات خلیج فارس ، مطالعات آسیای میانه، مطالعات قفقاز و ... که تاریخ - جغرافیا و مسائل اجتماعی و سیاسی این مناطق را بررسی می‌نماید همگی نیازمند تئوری روابط بین‌الملل هستند. متاسفانه اکثریت قریب به اتفاق دانشجویان علوم اجتماعی در ایران حتی در مقاطع تحصیلات تکمیلی بر خلاف دانشجویان علوم مهندسی ضعف مفرطی در مباحث تئوریک دارند و بیشتر به دنبال مباحث پراتیک هستند.

به دیگر سخن اکثر دانشجویان در این گونه رشته‌ها از لحاظ تئوری، یک عمل انجام گرفته را نمی‌توانند تجزیه و تحلیل نمایند.

این درحالی است که اگر کسی از لحاظ تئوریک قوی باشد با خواندن چندین سطر آغازین یک مقاله علمی در رشته‌های علوم انسانی به راحتی عقیده فکری نویسنده را تشخیص می‌دهد. به طوری که به‌عنوان مثال در رشته روانشناسی در صورت اشراف کامل بر تئوری‌های این رشته خواننده به سرعت رقم فکری نویسنده را تشخیص می‌دهد و قس علیهذا.

در عرصه روابط بین‌الملل ما دارای ۴ مکتب علمی هستیم . لازم به ذکر است که هر مکتب علمی باید توضیح دهنده ۳ محور اساسی زیر باشد .

چهار مکتب مهم روابط بین‌الملل رئالیسم، وابستگی متقابل، وابستگی، جهان وطن انگاری، هستند .

به عبارت صحیح تر به‌طور خلاصه سه محور مهم در چهار مکتب روابط بین‌الملل عبارتند از:

الف) ساختار نظام بین‌الملل(۵)

ب) اصل حاکم بر نظام بین‌الملل ( یا منطبق نظام بین‌الملل(۶)

ج) توزیع قدرت در نظام بین‌الملل(۷)

ساختار نظام بین‌الملل در مکتب رئالیسم یا واقع‌گرایی دولت محوری centric-State، در مکتب وابستگی متقابل چند محوری Centric-Multi در مکتب وابستگی جهان محوری centric-Global و در مکتب جهان ستایی یا ایده آلیسم در جامعه جهانی World society می‌باشد. اصل حاکم بر نظام بین‌الملل یا منطبق نظام در مکتب رئالیسم هرج و مرج Anarchy در مکتب وابستگی متقابل پیچیدگی complexity در مکتب وابستگی شکل یا شیوه تولید و تجارت تاریخی Historical Mode of production and Trade و در مکتب جهان وطن انگاری اخلاقیات Ethics می‌باشد. توزیع قدرت در مکتب رئالیسم نابرابر unequal در مکتب وابستگی متقابل تقریبا برابر somewhat equalدر مکتب وابستگی نیز نا برابر بین کشورهای توسعه یافته صنعتی و توسعه نیافته Unequal و در مکتب جهان ستایی به‌طور آرمان گرایانه باید برابر Equal باشد.

به این ترتیب جدول زیر را می‌توان برای شناخت محورهای مهم چهار مکتب ترسیم نمود.

محورهای نظام بین‌الملل در چهار مکتب رئالیسم، وابستگی متقابل ،‌وابستگی و جهان ستایی.

● مختصات تحول از رئالیسم به نئورئالیسم:

مقدمه فوق که به صورت خلاصه ۴ مکتب اصلی روابط بین‌الملل را معرفی نمود از این منظر حائز اهمیت است که چهارچوب فکری خوانندگان را نظم می‌بخشد. از این نظر اکثر صا حب نظران این رشته معتقدند که بعد از فروپاشی نظم ۲ قطبی و پس از یک دهه از مقبولیت گفتمان وابستگی متقابل (لیبرالیسم) سیاست خارجی ایالات متحده از سال ۲۰۰۱ دوباره از لیبرالیسم به رئالیسم تغییر جهت پیدا کرده است. به عبارت صحیح‌تر بعد از وقایع ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و پس از فترتی ۱۰ ساله کشورهای جهان دوباره چهره‌ای واقع‌گرا در عرصه مناسبات خود یافته‌اند. همین تغییر جهت در سیاست خارجی آمریکا به‌عنوان ابرقدرتSuper power در حال حاضر جهان بسار حائز اهمیت است .

در واقع هر نوع تغییری در سیاست خارجی آمریکا یک نوع تلنگری در عرصه بین‌الملل به حساب می‌آید و حوزه‌های مورد مطالعه آن را دچار جزر و مد می‌کند. به‌عنوان مثال وقتی ایالات متحده و بریتانیا در دهه ۸۰ میلادی از سازمان “ یونسکو” بیرون رفتند حوزه سازمان‌های بین‌المللی در روابط بین‌الملل دچار تغییرات گشت و چارت تشکیلات یونسکو و علی الخصوص حوزه مسائل مالی آن بسیار تغییر پیدا کرد و یا در حوزه مسائل محیط زیستی امروزه ما شاهد هستیم ایالات متحده از تصویب پیمان نامه کیوتو سرباز می‌زند که برای آینده کره زمین و پدیده گازهای گلخانه‌ای آن بسیار خطرناک است. در این مقاله سعی کرده‌ام شیفت پارادایمی از رئالیسم به نئورئالیسم مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

لازم به ذکر است که شیفت پارادایمی در سایر حوزه‌های گفتمانی نیز قابل رویت است مثلا از مدرنیسم به پست مدرنیسم یا حوزه‌های مطالعاتی مثل “کارکرد گرایی” به “نوکارکرد گرایی “، “ رفتارگرایی به فرا رفتارگرایی” . این شیفت به طریق اولی در مکاتب ۴ گانه بین‌الملل نیز قابل اشاره است. به‌عنوان مثال امروزه نئولیبرالیسم گفتمان غالب است و جای لیبرالیسم را گرفته است یا شیفت پارادایمی امروزه از مارکسیسم ارتودوکس به نئومارکسیسم بسیار در محافل ‌آکادمیک شنیده می‌شود اما آنچه در هر شیفت پارادایمی مهم می‌نمایاند این نکته است که گفتمان‌های مورد بررسی چه رویکردهایی در حوزه‌های زیر دارند. حوزه‌هایی مثل:

۱) هستی شناختی ontological

۲) معرفت شناختی Epistemologidal

۳) متدولوژی Methodology

۴) رابطه ساختار - کارگزار Structure- Agency

۵) سطح تحلیل Levek of Analysis

۶) سیاست اعلی- سیاست ادنی Low politics-High politics

۷) حوزه فیزیکی اطلاق نظریه

۸) دلایل این شیفت

۹) آثار و پیامدهای این شیفت

در زیر ابتدا به کلیاتی از رئالیسم می‌پردازیم :

دولت در دیدگاه رئالیسم به‌عنوان مهمترین بازیگر دارای مفهومی وسیع است. در این دیدگاه دولت نسبت به مولفه‌های گوناگون جهت گیری می‌نماید . به‌عنوان مثال دولت همواره عقلانی عمل می‌نماید.

▪ دولت وعقلانیت:

دولت - محوری بودن ساختار نظام از دیدگاه رئالیسم پیامدهایی برای نظام بین‌الملل دارد. رئالیست‌ها دولت را Reify می‌کنند که به معنای دمیدن روح حیوان به انسان وانسان به دولت و از دولت به نظام بین‌الملل می‌باشد. بنابراین اگر انسان‌ها خودپرست و به دنبال منافع شخصی هستند دولت‌ها نیز از این ویژگی‌ها برخوردار خواهند بود. در نتیجه اگر انسان‌ها همانند حیوان‌ها همواره در ترس و اضطراب باشند دولت‌ها نیز در نبود امنیت و بی‌اعتمادی در هراس خواهند بود. اگر انسان‌ها در انجام دادن یا ندادن کاری حساب سود و زیان )cost Benefit( را بنمایند دولت‌ها نیز در هر اقدامی سود و زیان آن را ارزیابی خواهند نمود و در چنین وضعیتی است که اگر مزایای جنگ بیش از زیان آن باشد دولت‌ها وارد جنگ خواهند شد. در صورتی که انسان‌ها همواره خردمندانه )Rational choice( تصمیم‌گیری نمایند و خرد گرایی )rationality( بر اعمال آنها حاکم باشد دولت‌ها نیز چنین ویژگی‌هایی را در رفتارهای خود به کار خواهند گرفت. اگر انسان‌ها درمشارکت و همکاری بیشتر دچار مشکل می‌شوند و اگر انسان‌ها برای جلب منافع خود بیشتر متوسل به شیوه‌هایی چون - زور - ترغیب و تشویق - سود جویی و پنهانکاری ، نیرنگ و فریبکاری می‌شوند دولت‌ها درست به همین شیوه‌ها متوسل می‌شوند همچنین دولت‌ها همکاری را فقط در حوزه مسائل امنیتی می‌دانند و تازه آن همکاری را هم فقط تا زمانی می‌دانند که حاصل منفعتی باشد.

▪ دولت وهمکاری:

رئالیست‌ها معتقدند که همکاری به هماهنگی نیاز دارد و هماهنگی مستلزم اعمال زور است.

Cooperation needs coordination, and coordination requires the use of force آنان معتقدند در سیاست بین‌الملل هماهنگی یا همنوایی)harmony( موضوعیت ندارد چرا که هماهنگی پدیده‌ای خودجوش است )spontaneous( که در آن زور دخالت ندارد و چنین موضوعی در نظام بین‌الملل شدنی نیست از نظر رئالیست‌ها حتی ریختن پول به صندوق صدقات نیز اختیاری نیست و این عمل نوعی سرمایه‌گذاری برای ترس از خداوند و بهره‌برداری از منافع آن در جهان آخرت است.

رئالیست‌ها برای اثبات نظریه خود درباره همکاری به دو نظریه شکار گوزن )Stag Hunt Theory( و معمای زندانی )Dilemmas prisoner( استفاده می‌کنند . نظریه شکار گوزن بدین گونه است:

چند تازی با هم همکاری می‌کنند تا یک گوزن را به دام بیندازند. برای این کار با هم تقسیم کار می‌کنند که مثلا یکی سر و دیگری پا و دیگری گردن و ... گوزن را مورد حمله قرار دهند. در موقع حمله یک تازی متوجه می‌شود که یک خرگوش از بین پاهای گوزن بیرون آمده است. در این موقع آن تازی به فکر فرو می‌رود که نفع آن در این است که خرگوش را که نقد است بگیرد. آن تازی با خود فکر می‌کند شاید این همکاری اصلا موفقیت‌آمیز نباشد و گوزن فرار کند یا شاید تازی‌های دیگر موقع تقسیم غنایم سرش کلاه بگذارند و همین فکرها باعث می‌شود که به سمت خرگوش رفته و جبهه را خالی بگذارد و گوزن از همین جا فرار می‌کند . در واقع همکاری به شکست می‌انجامد چون نفع تازی در آن لحظه برای صید خرگوش بر نفع جمعی غلبه پیدا می‌کند . نظریه معمای زندانی نیز این گونه است که “ دو زندانی در پی جرمی مشترک در دو سلول جدا زندانی هستند.

آن دو قول داده‌اند که هیچ حرفی موقع دستگیری نزنند. (یک نوع همکاری ) بازپرس به دروغ به یکی می‌گوید که دیگری همه چیز را اعتراف کرده و تمامی گناهان برای تو است و تو محاکمه می‌شوی. دراین موقع به علت “ عدم اطلاع داشتن” همکاری از بین می‌رود. لازم به ذکر است که تئوری رژیم‌های بین‌المللی که توسط “ کراسنر” مطرح شده است و بدین گونه می‌باشد” مجموعه‌ای از اصول، قواعد صریح یا تلویحی ،‌هنجارها و رویه‌های تقسیم گیری که به واسطه آنها توقعات بازیگران پیرامون موضوعات خاص با هم تلاقی نموده و خواسته‌های بازیگران برآورده می‌شود “ تا حد زیادی “ عدم اطلاع داشتن “ و”نا آگاهی” را که موضوعیت دو تئوری فوق است را از بین می‌برد و نئورئالیست‌ها با تبصره “رژیم‌های بین‌المللی” موفق به حل مشکلات فوق گشته‌اند.

● شکل گیری مکتب نئورئالیسم:

این مکتب در اوایل دهه ۱۹۷۰ و در سرتاسر دوره دهه ۱۹۸۰ به بعد شکل گرفت و تحت تاثیر انقلاب رفتارگرایی با هدف علمی کردن واقع گرایی پا به عرصه وجود گذاشت . بسیاری معتقدند نئورئالیسم تحت تاثیر جنگ سرد بوده اما ریچارد اشلی معتقد است که این نظریه در بستر مسائل و مشکلات و بحران‌های اقتصادی ایالات متحده شکل گرفته است و در واقع یکی از ویژگی‌های نئورئالیسم توجه به مسائل اقتصادی است که رابرت گلیپین و استفان کراسنر بیشترین توجه را به مسائل اقتصادی ونهادهای بین‌المللی مبذول داشته‌اند.

با این حال مهمترین نماینده نئورئالیسم کنت والتس (والتز) و اثر مشهورش نظریه سیاست بین‌المللی (۱۹۷۹) است که وجه تمایز اصلی رئالیسم با نئورئالیسم توسط ایشان که همان “ساختار گرایی” است را معرفی نموده است. از جمله مهمترین نظریه پردازان دیگر در این عرصه عبارتند از:

رابرت گیلپین ،استفان کراسنر، جان میر شامر، رابرت کیئن، رابرت تاکز جرج، مدلسکی چالز کیندل برگر.

● مولفه‌های نئورئالیسم:

بدون شک نئورئالیسم بسیاری از مولفه‌های رئالیسم را حفظ کرده است از جمله : تاکید بر ساختار آنارشیک نظام بین‌الملل، تاکید بر دولت به‌عنوان بازیگر اصلی ( نه تنها بازیگر) قدرت و منافع ملی همچنان به‌عنوان متغیرهای کلیدی حفظ شده‌اند و ...

اما در ارتباط با تفاوت‌های نئورئالسم با رئالیسم باید به انتقاد کنت والتس از واقع گرایان در کتاب نظریه سیاست بین‌الملل اشاره کرد. والتس تحلیل واقع گرایان از نظام بین‌الملل را تقلیل گرا)reductionist ( می‌نامد . به این معنی که خصوصیات نظام را به خصوصیات واحدهای تشکیل دهنده آن یعنی افراد یا دولت‌ها کاهش می‌دهد. والتس معتقد است که دسته‌ای از واقعیت‌ها هستند که به سیستم و نه دولت‌ها تعلق دارند و همین عوامل تعیین کننده تعاملات میان دولت‌هاست در واقع والتس با این استدلال مهمترین تفاوت نئورئالیسم و رئالیسم که همان توجه به ساختار نظام بین‌الملل است را مطرح می‌کند.

مفهوم ساختار بر این واقعیت پایه می‌گیرد که واحدهایی که به نحو متفاوتی کنار هم چیده و با هم تلفیق شده باشند رفتار متفاوتی خواهند داشت و با تعامل با هم نتایج متفاوتی به بار خواهند آورد. ساختارهای بین‌المللی نخست بر اساس اصل سازمان دهنده نظام در مورد نظام بین‌المللی اقتدار گریزی است و دوم بر پایه توزیع توانایی‌ها میان واحدها تعریف می‌شوند.

شاید بتوان گفت یکی از دلایل ظهور نئورئالیسم تطابق رئالیسم با مقتضیات عصر حاضر که همان گسترش ارتباطات ،‌توسعه همکاری‌های اقتصادی و برجسته شدن نقش اقتصاد در تعاملات بین‌المللی و ظهور بازیگران غیردولتی است که در نظریه واقع گرایی جای خالی این مسائل نوظهور به شدت احساس می‌شد. این نظریه تلاش دارد تا این دیدگاه رئالیست‌ها را که صحنه روابط بین‌الملل را به حاکمیت قانون جنگل تشیبه می‌کنند و معتقدند که دولت‌ها هرکدام رفتار خاص خود را بروز می‌دهند را با برجسته کردن نقش ساختار تعدیل نمایند والتس معتقد است ساختار در ابتدا با تعامل واحدهای شکل می‌گیرد اما بعد از شکل گرفتن رفتار دولت‌ها را شکل می‌دهد . در واقع ساختارها واحدها را وادار می‌کنند تا اقداماتشان را به روش‌های فراهم شده انجام دهند و همین امر باعث می‌شود که دولت‌ها با وجود تفاوت‌های فرهنگی،‌ایدئولوژیکی ،‌قوانین اساسی و افراد در همه جبهه‌های اصلی کارکردهای شبیه به هم داشته باشند.

تاکید نئورئالیسم بر آن دسته از ویژگی‌های سیستم است که نحوه ارتباط اجزا را با هم تعیین می‌کند. والتز معتقد است که ساختار هر سیستم سه ویژگی تعیین کننده دارد:

۱) اصولی که اجزا بر اساس آن آرایش می‌یابند.

۲) ویژگی‌های واحدها

۳) توزیع توانایی‌ها میان واحدها . بنابراین عنصر ساختارگرایی،‌نئورئالیسم و نظام بین‌الملل را از حالت حاکمیت قانون جنگل بیرون کشیده و با دیکته نمودن کارکردهای مشابه به واحدها باعث همکاری و همگرایی بین آ‌نها می‌شود.

تفاوت اصلی رئالیسم کلاسیک با نئورئالیسم را می‌توان این گونه برشمرد:

۱) رئالیسم کلاسیک قادر به مفهوم سازی نظام بین‌الملل به صورت ساختاری نبود چون تنها در حدود واحدهای سیاسی پرداخته می‌شود و از “فشار سیستمی” ناشی از ساختار بی خبر بود.

۲) ریشه قدرت در رئالیسم کلاسیک در طبیعت انسان جستجو می‌شد. لکن نئورئالیست‌ها به نمود اقتدار مرکزی بین‌الملل اشاره دارند که طی آن انباشت قدرت را برای بقاء‌به دولت‌ها تحمیل می‌کند.

۳) نئورئالیست‌ها تمایل چندانی به استفاده از زور نشان نمی‌دهند و به “ همکاری” هم توجه دارند.

به‌طور کلی مفاهیم ذیل به‌طور کم و زیاد مورد وفاق و علاقه تمام انشعابات رئالیسم و نئورئالیسم است .

آرمان قیصره دهی

دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل

پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.