بررسی محدودیت ها و تدابیر و ابتكارات زنان كارآفرین در ایران

منظور از موانع خانوادگی آن دسته از موانعی است كه از سوی اعضاء نزدیك خانواده خانواده اولیه, همسر, خانواده همسر و فرزندان برای یك زن كارآفرین ایجاد شده است

به منظور بررسی “راههای توسعه كارآفرینی زنان در ایران“ مطالعه ای در مورد بیست زن كارآفرین انجام شده است. در این نوشتار كه اقتباسی است از پایان نامه ای تحت همین عنوان، سعی می شود كه محدودیت ها و تدابیر و ابتكارات بكار گرفته شده توسط كارآفرینان مورد مطالعه بررسی گردد.

به طور كلی كارآفرین كسی است كه با كشف و شناخت فرصت های محیطی و بهره گیری مناسب از منابع بتواند در شرایط پرابهام و ریسك آمیز به ابتكارات و نوآوریها و ایجاد كسب و كار جدید دست یازد. آنان دارای صفات و ویژگی هائی هستند كه نقش آنان را از سایرین متمایز می سازد. مهمترین این ویژگی ها عبارتند از: خودباوری، ریسك پذیری، میل به نتیجه، خلاقیت، هدایت و رهبری و آینده نگری.

انتخاب كارآفرینان مورد مطالعه بر این اساس بود كه پس از طی مرحله ایجاد كسب و كار همچنان به فعالیت كارآفرینانه خود مشغولند و به عبارتی توانسته اند پس از عبور از موانع، چهره ای موفق در كار باشند.

۱۴ نفر از آنان شهری و ۶ نفر روستائی و مجموعاً در ۴ استان كشور (تهران، آذربایجان شرقی، خراسان و فارس) می باشند كه اكثراً در استان تهران اقامت دارند. تنوع حرفه ای در میان آنان كاملاً مشهود است به طوریكه ۴ نفر در زمینه كشاورزی، ۱۰ نفر در زمینه های بازرگانی و خدماتی، ۲ نفر در زمینه صنعتی، ۲ نفر در زمینه هنر و ۲ نفر در زمینه آموزشی و فرهنگی فعالیت می كنند.

هر یك از كارآفرینان مورد مطالعه به تناسب شرایط خانوادگی، محیطی و مقتضیات حرفه ای خود موانع و محدودیت هائی داشته اند و تدابیری برای رفع آنها بكار گرفته اند. راههای انتخابی آنها در بسیاری از موارد با یكدیگر مشترك است كه در این بررسی عموماً وجوه مشترك آنها مورد نظر می باشد.

● موانع زنان كارآفرین

موانع عنوان شده از سوی كارآفرینان مورد مطالعه را می توان در سه بخش كلی تقسیم كرد.

۱) موانع فردی:

موانعی است كه برخاسته از محدودیت های شخصی و خانوادگی زنان كارآفرین است. موانع فردی شامل موانع خانوادگی و موانع علمی است.

۲) موانع سازمانی:

موانعی است كه مربوط به درون شركت یا مؤسسه كسب و كار آنان است. این موانع عمدتاً شامل موانع مالی، فیزیكی، بازاریابی و فروش و منابع انسانی می باشد.

۳) موانع محیطی:

این دسته از موانع عمدتاً فرهنگی، اجتماعی و تا حدی قانونی است.

● موانع فردی و تدابیر و ابتكارات بكار گرفته شده در رفع یا كاهش آنها

موانع فردی لزوماً جنبه عمومی ندارد و از فردی به فرد دیگر می تواند تغییر كند.

اهم موانع مطرح شده به دو دسته تقسیم می شود:

۱) خانوادگی

▪ موانع:

منظور از موانع خانوادگی آن دسته از موانعی است كه از سوی اعضاء نزدیك خانواده (خانواده اولیه، همسر، خانواده همسر و فرزندان) برای یك زن كارآفرین ایجاد شده است. به طور كلی هیچیك از خانواده ها با اصل كار كردن زنان كارآفرین مورد مطالعه مخالفتی نداشتند، مخالفت و یا ممانعت آنان یا بدلیل نوع كسب و كار مورد علاقه كارآفرین بوده كه با مشاغل متعارف زنان تطابق نداشته و یا به طور اصولی با ایجاد كسب و كار توسط او مخالف بوده اند. یكی از محدودیت های كلیه كارآفرینان مورد بررسی نگهداری و مراقبت از فرزندانشان بود كه بدلیل مشغله كاری، كمبود وقت و سفرهای داخلی و یا خارجی همواره دارای دغدغه ای جدی بودند.

▪ تدابیر و ابتكارات:

كارآفرینان مورد مطالعه به منظور رفع و یا تقلیل موانع خانوادگی راههای زیر را برگزیدند:

▪ مدارا و گفتگو:

یكی از روش های عمومی آنان در مواجهه با موانع خانوادگی پرهیز از برخورد بوده است و همواره سعی كرده اند كه از طریق مسالمت آمیز و گفتگوهای مكرر رضایت نسبی خانواده ها و همسر خود را حاصل نمایند.

▪ حفظ نهاد خانواده:

كلیه كارآفرینان مورد مطالعه علیرغم علاقه شدید به كسب و كار خود، در هر شرایطی در جهت حفظ نهاد خانواده جدیت زیادی به خرج داده و در حفظ بنیان خانواده نقش مسئولانه و حتی فداكارانه ای ایفا نموده اند. آنان به سلامت، پرورش و مراقبت از فرزندان خود اهمیت زیادی می دهند. به همین دلیل مراقبت از آنها را خود شخصاً تنظیم می كنند. برخی از آنان بنا بر موقعیت كاری خود، فرزندانشان را در سال های اولیه همراه خود به محل كار می بردند، اكثریت آنها فرزندانشان را نزد خانواده خود نگهداری می كردند. برخی در مهدكودك و برخی اندك كه امكان آن را داشتند، در نزد پرستار نگهداری می كردند. اكثریت باتفاق كارآفرینان ساعات غیركاری خود را در كنار فرزندان می گذرانند. برخی از آنها فرزندان خود را كه به سن اشتغال رسیده اند در كسب و كار خود جذب كرده اند.

▪ جلب همكاری محارم:

در مواردی كارآفرینان مورد مطالعه برای تخفیف موانع خانوادگی برخی از محارم خود از قبیل پدر، برادر، فرزند و سایر مردان محرمی كه می توانستند با آنها همكاری كنند را به كار می گماشتند. در اینصورت تا حدود زیادی مخالفت های همسرانشان كاهش می یافت.

▪ تشكیل تیم با همسر:

در اكثر موارد كارآفرینان مورد مطالعه یا در ابتدای راه و یا در مسیر توسعه سعی نمودند كه مشاركت همسران خود را در كسب و كار ایجاد شده جلب كنند. هرچند كه برخی از آنان برای این منظور مسیر دشواری را طی نمودند اما آنها اذعان داشتند كه با این روش توانستند به موفقیت های زیادی دست یابند.

▪ اثبات موفقیت:

اكثر كارآفرینان مورد مطالعه همواره سعی كرده اند تا با سرعت بیشتری به موفقیت هائی دست یازند كه بتوانند از این طریق توانمندی خود را اثبات كنند. برخی از آنان از این طریق توانسته اند عقیده همسر و یا خانواده های خود و همسر را تغییر دهند. به طوریكه با مشاهده موفقیت های زنان كارآفرین مخالفت ها كاهش یافته و جای آن را همكاری گرفته است.

۲) علمی

▪ موانع:

موانعی عملی برای كلیه كارآفرینان اعم از مرد و زن وجود دارد اما شدت آن برای زنان بیشتر می باشد. بالا بودن نسبت بی سوادی در زنان نسبت به مردان (مردان ۱۵% ـ زنان ۲۵%) ـ پائین بودن نسبت حضور زنان در برخی رشته های دانشگاهی از جمله فنی ـ مهندسی و كشاورزی (سهم زنان در رشته فنی ـ مهندسی ۴/۹% و در رشته كشاورزی و دامپروری ۸/۱۷%) ـ پائین بودن سهم حضور زنان در مشاغل كارشناسی و مدیریتی و به تبع آن نبود فرصت مناسب جهت حضور در برنامه های آموزش حرفه ای در حین كار دلایلی است كه موانع علمی را برای كارآفرینان زن بیشتر می كند. به طور كلی هر چه تحصیلات كارآفرینان بالاتر باشد، موانع عملی آنان نیز كمتر بوده و یا اساساً مانع جدی در این زمینه ندارد. موانع علمی بیشتر متوجه كارآفرینان كم سواد و یا كارآفرینانی است كه فاقد مهارت های و دانش كافی در حرفه خود می باشند.

كارآفرینان مورد مطالعه در غالب موارد، نسبت به زمینه های علمی زیر احساس نیاز می كنند:

ـ دانش و مهارت های مدیریتی

ـ دانش و مهارت های مالی و حسابداری

ـ دانش و مهارت های اطلاعاتی

ـ دانش مقررات و قوانین حقوقی

ـ دانش و مهارت های فروش و بازاریابی

ـ دانش فنی و تخصصی حرفه خود

▪ تدابیر و ابتكارات :

به جز مواردی اندك، اكثر كارآفرینان مورد مطالعه دوره ای یا برنامه ای در این زمینه نگذرانده اند. اما بدلیل انجام اقدامات لازم در مرحله ایجاد و توسعه كسب و كار خود، ضعف های موجود را از طریق زیر جبران كرده اند:

ـ جلب همكاری همسر

ـ استفاده از كارشناسان دولتی

ـ استفاده از اطلاعات آشنایان و دوستان

ـ همكاری فرزند

ـ مطالعه و مشاهده تجارب دیگران

● موانع سازمانی و تدابیر و ابتكارات بكارگرفته شده در رفع یا كاهش آنها

موانع سازمانی از جمله موانعی است كه برای كلیه كارآفرینان اعم از زن و مرد مشاهده می شود. اما بدلیل سهم حضور كمتر زنان در عرصه های اقتصادی به ویژه در ایجاد كسب و كار و مشاغل مدیریتی بدیهی است كه با موانع سازمانی بیشتری روبرو می شوند.

اكثر كارآفرینان مورد مطالعه در مقطع ایجاد كسب و كار با چهار مانع جدی روبرو بوده اند:

▪ مالی

ـ موانع: اكثر كارآفرینان مورد مطالعه در مرحله ایجاد و نیز مرحله توسعه بدلایل زیر با مشكل مالی مواجه بوده اند:

فقدان یا كمبود سرمایه شخصی: اكثر كارآفرینان در مرحله ایجاد كمبود سرمایه شخصی داشته اند.

مشكل دریافت وام:

در برخی موارد كارآفرینان نتوانستند از تسهیلات بانكی استفاده كنند.

دلایلی كه از سوی آنان اظهار شده عبارتند از:

ـ عدم ارائه تسهیلات بانكی:

سازمانهای سیاستگذار و یا بانكها برای برخی زمینه ها مبادرت به پرداخت وام می كنند و برای بعضی حرفه های دیگر امكانی جهت وام وجود ندارد. در نتیجه برخی از آنان از وام بانكی استفاده نكرده اند كه البته تعداد آنها اندك است.

ـ عدم پذیرش طرح های توسعه:

در مرحله توسعه كسب و كار استفاده از هرگونه وام بانكی توسط كارآفرینان، مستلزم تهیه و ارائه طرحی مشخص می باشد. در برخی موارد طرح ارسالی مورد قبول دستگاههای تصمیم گیر ذیربط واقع نمی شود و یا در برخی موارد با تأخیر و بواسطه پیگیری فراوان كارآفرینان موافقت حاصل می شود.

ـ تأخیر در پرداخت وام:

در بیشتر مواقع بدلیل محدودیت های اعتباری و نیز تشریفات اداری وام ها دیر پرداخت می شود كه موجب كندی و تعویق فعالیت های توسعه شده است.

ـ وثیقه و ضمانت بانكی:

شرایط پرداخت وام در سیستم بانكی مبتنی بر ارائه اسناد و مدارك عدیده معتبر از جمله وثیقه ملكی و ضامن می باشد. برای برخی ارائه وثیقه ملكی و یا ضامن مشكلاتی به همراه می آورد كه در نتیجه عملاً نتوانسته اند از این امكان برخوردار شوند.

مشكل نقدینگی:

برخی كارآفرینان بدلایل تأخیر در دریافت اقساط قراردادهای منعقده با مشتریان به ویژه كسب و كارهائی كه دارای مشتریان تقریباً انحصاری است، با مشكل نقدینگی مواجه بوده اند.

تدابیر و ابتكارات:

اكثر كارآفرینان علیرغم مشكلات و محدودیت های مالی ابتكاراتی جهت رفع مشكل مالی داشته اند:

جذب سرمایه های مردمی:

برخی از كارآفرینان مورد مطالعه از طریق ایجاد تعاونی و جذب سرمایه اعضاء بعنوان آورده اولیه اقدام نموده اند. برخی دیگر كه كسب و كار خود را به صورت شركت خصوصی ایجاد كرده اند، با جذب سرمایه های مردمی آنان را در مالكیت برخی از منابع شركت سهیم كرده اند.

ایجاد درآمد جدید:

كارآفرینان از طریق انجام فعالیت های تجاری، افزایش تولید، تهیه و ارائه طرح های جدید به نهادهای ذیربط، ایجاد كسب و كار جدید در راستای كسب و كار موجود، تدوین خصوصی در حرفه و یا تأسیس آموزشگاه در همان زمینه و جذب شریك نسبت به ایجاد درآمد جدید و در نتیجه كاهش محدودیت های مالی اقدام نموده اند.

ـ استفاده از وام

ـ جذب سرمایه گذاری خارجی

ـ استقراض از اقوام و آشنایان

▪ فیزیكی

موانع :

اكثر كارآفرینان در مرحله ایجاد كسب و كار با موانع فیزیكی مواجه بودند. در مراحل توسعه نیز تا حدودی بعنوان یكی از موانع آنها مطرح می باشد.

مواردی كه در این زمینه برای آنان مشكل آفریده به ترتیب درجه اهمیت عبارتند از:

ـ كمبود و یا نبود مكان كسب و كار

ـ كمبود امكانات سخت افزاری و نرم افزاری

ـ مشكل تأمین مواد اولیه

تدابیر و ابتكارات:

كارآفرینان به منظور تعدیل موانع فیزیكی و برخورداری از امكانات حداقل به اقداماتی چند دست زدند:

استفاده از بخشی از محل مسكونی خود:

برخی از كارآفرینان مورد مطالعه در مرحله ایجاد بدلیل عدم توانائی مالی و از طرفی ممانعت های همسر (در مورد كار خارج از منزل) به ناچار بخشی از فضای خانه خود را به مكان كسب و كار اختصاص دادند. حتی آنان كه توانستند در مرحله توسعه به مكان های دیگری دست پیدا كنند، در برخی امور مربوط به كسب و كار همچنان از بخشی از خانه خود استفاده می كنند.

استفاده از امكانات فیزیكی نهادهای عمومی:

تقریباً كلیه كارآفرینان روستائی مورد مطالعه بدلیل عدم برخورداری از مكان مناسب، بسیاری از فعالیت های خود را در نهادهای محلی انجام می دهند.

اجاره مكان مناسب:

اكثر كارآفرینان مكان های كسب و كار خود را اجاره كرده اند.

استفاده از حمایت های مردمی:

برخی از كارآفرینان جهت جبران كمبود مكان و سایر امكانات فیزیكی از كمك های مردمی بهره مند شده اند. این روش عمدتاً در مناطق روستائی و یا در فعالیت های فیزیكی بكار گرفته می شود.

استفاده از حمایت های خانوادگی:

تعداد اندكی از كارآفرینان از امكاناتی كه همسرانشان و یا پدرانشان در اختیار گذاشته اند از جمله مكانی برای كسب و كار و یا ساخت و تأمین بخشی از امكانات سخت افزاری استفاده نموده اند.

● بازاریابی و فروش

▪ موانع:

مطالعه نشان می دهد كه اكثر كارآفرینان با موانع بازاریابی و فروش مواجه می باشند. به طور كلی مواردی كه می توان در این دسته از موانع به آن اشاره كرد، عبارتند از: بازاریابی، فروش، صادرات، مشتری انحصاری.

موانع برحسب دلایل طیف گوناگونی را ایجاد نموده است. این دلایل را می توان به چهار دسته كلی تقسیم نمود:

۱) عدم شناخت كافی چگونگی ورود به بازار و توسعه حضور در بازار:

كارآفرینان مورد مطالعه در اغلب موارد شناخت كافی در بازار صنعت كسب وكار خود، كانال های ارتباطی، مراحل ورود به بازار و راههای توسعه خود در بازار را ندارند.

۲) عدم برنامه ریزی و اقدامات حمایتی دستگاههای سیاستگذار:

تاكنون در زمینه ایجاد تسهیلات برای عرضه محصول آنان به بازار هیچگونه برنامه ریزی و مساعدتی از سوی دستگاههای ذیربط انجام نشده است.

۳) كمبود منابع مالی:

نیمی از كارآفرینان بدلیل محدودیت های مالی نتوانسته اند حضور فعال تری در ایجاد بازارهای جدید برای محصول خود داشته باشند، در نتیجه فروش محدودی دارند.

نبود مشاور و راهنما: بسیاری از كارآفرینان در مرحله ایجاد و حتی توسعه كسب و كار خود مشاور و راهنمائی مناسب برای خود نداشته اند. آنچه دریافت كرده اند از طریق تجارب شخصی، تأثیر مدیران قبلی و مشاهده تجارب دیگران بوده است و هیچگاه با نهادی كه نقش مشاور را در صنعت خود ایفا نمایند، برخورد نداشته اند.

۴) تدابیر و ابتكارات:

اكثر كارآفرینان مورد مطال

فیروزه صابر

---