تربیت جوان, تحجر یا نوگرایی

علی ع و کانون جوانی

شخصیت علی (ع) با شخصیّت نبی اکرم (ص) در جوانب گوناگون علمی و عملی شباهت فراوان دارد. نهج‏البلاغه و مجموعه سخنان امیرالمؤمنین به آیات و مضامین قرآن نزدیک است و شیوایی، ارجمندی و ژرف بودن پیام علی (ع) و نبی (س) به اوج کمال رسیده است؛ به گونه‏ای که از جهت محتوا، نهج‏البلاغه برادر قرآن نامیده شده است. سراسر وجود علی (ع) تاریخ و سیرت علی، خُلق و خوی علی، رنگ و بوی علی (ع) سخن و گفتگوی علی برای تمام انسان‏ها درس، سرمشق، تعلیم و رهبری است. (۱)

علی (ع) انسان کاملی است که قهرمان همه ارزش‏های انسانی است. او مردی است که شب‏ها با روح کلی عالم به سر می‏بُرد و روزها به تربیت ارواح آدمیان می‏پرداخت.

جوانی، گوهر گرانبهایی است که به خاطر استعدادها و قابلیت شکوفایی و رشد، از ارزش و منزلت خاصی برخوردار است و بزرگان را به توصیه تجربیّات به جوانان واداشته است.

امیرالمؤمنین (ع) نیز در این عرصه، کلمات حکمت‏آموزی را ارائه نموده است. جوانی و تندرستی را دو چیز با ارزش و منزلت معرفی می‏کند و می‏فرماید: «قدر و منزلت این دو چیز را کسی می‏شناسد که آن دو را از دست داده باشد». (۲)

در بیان ارزش جوانی همین بس که پیامبر (ص) فرمود: «در قیامت از عُمْر و جوانی انسان می‏پرسند که چگونه و در چه راهی آن را صرف نموده است». (۳)

علی (ع) به اصحاب توصیه می‏کند که «جوانی را قبل از پیری و سلامتی را قبل از بیماری دریابید». (۴)

امام در بیان دوران جوانی غفلت برخی انسان‏ها می‏فرماید: «در ایام سلامت بدن، سرمایه‏ای فراهم و مهیا نساخته‏اند و در اوایل فرصت‏های زندگی و نیرومندی، درس عبرتی نگرفتند و درخشنده‏ترین ایام عمر را رایگان از کف دادند، آیا کسی که در جوانی اهل تن‏پروری بوده، می‏تواند در پیری جز شکستگی و ذلّت انتظاری داشته باشد». (۵)

دوران جوانی را باید دریافت و از آن دوران گران‏سنگ و طلایی در خویشتن‏شناسی و کمال‏یابی بهره گرفت که شرط اساسی سعادت و شقاوت یا خوش‏بختی و بدبختی انسان‏ها در دنیا و آخرت به توجّه و عدم توجّه آنها نسبت به جوانی، بستگی دارد.

امام علی (ع) تربیت کنندگان و والدین و مربّیان را نسبت به توجّه به عنصر زمان، هشدار می‏دهد و می‏فرماید: «فرزندان خویش را به جبر و استبداد بر آداب خود مجبور نکنید؛ زیرا آنان در زمانی غیر زمان شما آفریده شدند و زندگی می‏کنند». (۶) پس تحجّر و جمود بر آداب گذشتگان، مانع مهمی بر سر راه تربیت جوانان است؛ امّا این بدان معنا نیست که دست از سنّت‏های صحیح گذشتگان برداریم و به بهانه‏ی نوگرایی و تجددخواهی، ارزش‏های اسلامی را به حاشیه رانیم؛ بلکه باید با روش صحیح تربیتی و آگاهانه، فرزندان خویش را به ارزش‏های اسلامی رهنمون سازیم.

مردی به نام ابوجعفر احول از دوستان امام صادق (ع) مدتی به تبلیغ مذهب تشیع و تعالیم اهل بیت (ع) اشتغال داشت. روزی به محضر مبارک امام رسید و امام از او سؤال کرد: مردم بصره را در پذیرش اهل بیت و آیین تشیع چگونه یافتی؟ عرض کرد: مردم اندکی تعالیم اهل بیت را پذیرفته‏اند. امام فرمود: «توجّه تبلیغی خود را به نسل جوان معطوف دار و نیروی خویش را در راه هدایت آنان به کار انداز؛ زیرا جوانان زودتر حق را می‏پذیرند و سریعتر به هر خیر و صلاحی می‏گرایند.» (۷) به همین دلیل، امام علی (ع) می‏فرماید: «جوانی‏ات را قبل از پیری و سلامتت را قبل از بیماری دریاب.» (۸) امام علی (ع) به جوانان توصیه‏های آموزنده‏ی بسیار دارد. از جمله: به فرزند جوانش امام حسن (ع) سفارش می‏کند: «بنده غیر خود نباش که خداوند تو را آزاد آفریده است.» (۹)

تحجّر و جمود بر آداب گذشتگان، مانع مهمی بر سر راه تربیت جوانان است؛ امّا این بدان معنا نیست که دست از سنّت‏های صحیح گذشتگان برداریم و به بهانه نوگرایی و تجددخواهی، ارزش‏های اسلامی را به حاشیه برانیم؛ بلکه باید با روش صحیح تربیتی و آگاهانه، فرزندان خویش را به ارزش‏های اسلامی رهنمون سازیم.

پرهیز از شهوترانی و مغلوب شدن بر شهوت نیز توصیه دیگر آن حضرت است: «کسی که مغلوب شهوت خویشتن است، ذلّت و خواریش بیش از برده زرخرید است.» (۱۰)

عزت مداری و کرامت نفس نیز سفارش دیگری است که امام (ع) به فرزند جوانش بیان می‏کند: «نفس خویش را عزیز شمار و به هیچ پستی و دنائتی تن مده، گرچه عمل پست، تو را به تمنیات برساند؛ زیرا هیچ چیز با شرافت نفس برابری نمی‏کند و هرگز به جای عزت نفس از دست رفته، عوضی همانند آن نصیب نخواهد شد». (۱۱)

امام علی (ع) به فرزندش امام حسن (ع) می‏فرماید: «پسرم، من در تعلیم و تربیت تو شتاب کردم پیش از آن که قلب تو سخت گردد و عقل و فکرت به چیز دیگری مشغول شود مبادرت ورزیدم تا با تصمیم جدّی به استقبال اموری بشتابی که اندیشمندان و اهل تجربه زحمت آزمون آن را کشیده‏اند و تو را از تلاش بیشتر بی‏نیاز ساخته‏اند؛ بنابراین آنچه از تجربیات آنها نصیب ما شده، نصیب تو هم خواهد بود.» (۱۲)

توصیه دیگر امام علی (ع) به جوانان در آیین دوست‏یابی است که می‏فرماید: «پیوند دوستی را با برادران دینی خود محکم سازید که آنان ذخایر دنیا و آخرت هستند. مگر نشنیده‏اید که خداوند در قرآن شریف به تأثر گمراهان در قیامت اشاره کرده که می‏گویند: در این روز سخت، نه شفیعی داریم و نه دوستی که در کارمان همّت گمارد». (۱۳) «کسی که دوست پاک خود را که برای خدا با وی پیوند دوستی داشته، از دست بدهد، مثل این است که شریفترین اعضای بدن خود را از کف داده است». (۱۴)

در وصیتنامه‏شان به امام حسن (ع) فرمودند: «به اتکای روابط دوستانه و رفاقت صمیمانه، حق برادرت را ضایع مکن؛ چه، در زمینه تضییع حقوق، روابط دوستی نابود می‏شود و آن کسی که حقّش را تباه ساختی برای تو برادر نخواهد بود.» (۱۵)

امام (ع) در باب عوامل انحراف جوانان هشدار می‏دهد و جهل و نادانی، هواپرستی و شهوترانی، تقلید از فاسدان و منحرفان، عصبانیت و خشم افراطی، برتری‏جویی، تکاثرگرایی، غرور و خودخواهی، فقدان تربیت خانوادگی و ضعف ایمان را به عنوان ریشه‏های انحراف جوانان بیان می‏کند. (۱۶)

پی ‏نوشت‏ها

۱. کتاب جاذبه و دافعه علی (ع) – استاد مطهری، ص ۱۷۷.

۲. ص ۴۴۹.

۳. ج ۱۷، ص ۲۳.

۴. ص ۳۴۰.

۵. تحقیق فیض الاسلام، ص ۱۸۰.

۶. ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۶۷.

۷. کافی، ص ۹۳.

۸. غررالحکم.

۹. نامه ۳۱ نهج البلاغه.

۱۰. غررالحکم.

۱۱. نامه ۳۱ نهج البلاغه.

۱۲. نامه ۳۱ نهج البلاغه.

۱۳. غررالحکم.

۱۴. غررالحکم.

۱۵. نامه ۳۱.

۱۶. نامه ۵۳، خطبه ۱۰۸، ۱۹۲، حکمت ۲۵۵، ۲۳۲.