هتل جهان در پرده فراموشی

هتل جهان, تنها بنای ارزشمند تاریخی با پیشینه فرهنگی در بدنه غربی خیابان چهارباغ اصفهان است

هتل جهان، تنها بنای ارزشمند تاریخی با پیشینه فرهنگی در بدنه غربی خیابان چهارباغ اصفهان است. این هتل درست روبه‌روی بازارچه بلند (بازار هنر) و مدرسه چهارباغ بنا شده و از ایوان‌های دلگشایش، شکوه چهارباغ را بر میهمانان اصفهان نمایان می‌کرده است. اوج معماری و کمال شهرسازی ایرانی در اصفهان ضرورت بنا کردن میهمانخانه‌ای جهت اقامت گردشگران و پژوهندگان هنر و معماری را در اوایل دوره پهلوی پررنگ‌تر می‌کرد، از این‌رو پیش از اینکه کاروانسرای عباسی به میهمانسرای عباسی تبدیل شود، (سال۱۳۳۶ خورشیدی)؛ هتل «آمریک» که بعد‌ها به «هتل فردوسی» و «هتل جهان» تغییر نام داد، در سال ۱۳۰۷ خورشیدی ساخته شد.

چهارباغ اصفهان اولین خیابان طراحی شده با فضاهای ارگانیک و متناسب شهری در ایران است؛ خیابانی تکامل یافته که فراتر از محل رفت‌وآمد سواره‌ها و پیاده‌ها بودن، به سبب داشتن باغ‌های فراخ کوشک‌ها، حوض‌ها و سردرهای پرشکوه، دارای کاربری تفریحی ـ گردشگری نیز بوده است. از عناصر یاد شده که خاص خیابان چهارباغ بوده، چیز زیادی باقی نمانده است؛ باغ‌ها و سردرها ویران شده و جای آنها را بناهایی با کاربردهای تجاری - مسکونی گرفته است. مدرسه چهارباغ، بازارچه بلند، کاروان سرای عباسی (مجموعه مادرشاه) از عناصری بودند که در دوره‌هایی متاخرتر از سال ساخت چهارباغ (۱۰۰۰هجری قمری) در این خیابان ساخته شدند؛ عناصری که پس از شروع دوران تخریب‌ها در چهارباغ، تاکنون به زنده نگه داشتن این خیابان کمک زیادی کرده‌اند. از مجموع باغ‌ها و سردرهای دو سوی چهارباغ تنها باغ بلبل و ویرانه‌های سردر باغ خیمه‌گاه باقی مانده است.

در بدنه شرقی چهارباغ سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری در حال ساخت مجتمع تجاری عریض سه‌طبقه‌ای است که به سمت دروازه دولت و سردر خیمه‌گاه در حال پیشروی است. در این طرح که شهرداری بدنه‌سازی چهارباغ نام نهاده، حتی جهت احیای مادی‌های سیراب‌کننده چهارباغ نیز هیچ اقدامی صورت نگرفته است. در آن سو، بدنه غربی چهارباغ نیز با ردیف طویلی از مغازه‌ها و پاساژهای بی‌قواره، چهره‌ای درهم و مشوش یافته است و در این میانه تنها بنایی که در بدنه غربی با بافت این خیابان تناسب دارد، همان بنای تاریخی «هتل جهان» است.

● دیداری از هتل جهان

این عمارت با معماری نئوکلاسیک، سقف سنتوری شکل به همراه نقوش گیاهی و ایوان‌های گشوده با ستون‌های مزین، در میانه بدنه غربی چهارباغ خودنمایی می‌کند و در سال صدها گردشگر را مشتاق دیدار خود می‌سازد اما در حال حاضر این بنا به دلیل داشتن مالک خصوصی و عدم رسیدگی مالک، متروک شده و قسمتی از آن به دو واحد تجاری و بخشی به انبار کالا تبدیل شده است. بنای اصلی هتل جهان، ساختمانی سه طبقه در ضلع شرقی با حدود ۳۲ اتاق و مشرف به چهارباغ است و ساختمان دو طبقه دیگری با حدود ۱۲اتاق در ضلع غربی آن موجود است. این بنا دارای راهروهای تنگ، تاق‌های بلند و اتاق‌هایی با قاب‌پوش‌ها و سقف‌پوش‌های تخته‌ای است. این سبک معماری در قسمت‌هایی از بیمارستان مسیح و همچنین مدرسه ستاره صبح در خیابان سیدعلی‌خان فعلی نیز دیده شده است.

● پرده‌های «رستم و سهراب» در هتل جهان

تونی هوانسیان یکی از ارامنه سرشناس اصفهان بود که خدمات ارزشمندی به اصفهان داشت. تونی در روستای هزارجریب شهرستان فریدن در یک خانواده فقیر به دنیا آمد و دوران کودکی خود را به کار گذراند. او در جوانی نزد یک بازرگان آلمانی به نام «گایر» کار می‌کرد. گایر هنگام رفتن از ایران دوربین عکاسی خود را به تونی داد و به این ترتیب پای او را به دنیای عکاسی باز کرد. تونی، نخستین عکاس حرفه‌ای اصفهان شد و از سوی ظل‌السلطان، حاکم اصفهان در دوره ناصرالدین شاه برای عکاسی به دربارخوانده شد و عکس‌های زیادی از ظل‌السلطان و خانواده‌اش تهیه کرد. تونی هوانسیان با اندوخته‌ای از تجربیات در عکاسی، نخستین عکاسخانه را در اصفهان تاسیس کرد. او در زمینه‌های دیگری هم پیشتاز بود؛ او بنیان‌گذار اولین درشکه‌خانه و کارخانه لیموناد‌سازی در جلفا و اولین وارد‌کننده دوچرخه به اصفهان بود.

تونی هوانسیان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی اولین میهمانخانه به سبک جدید را در اصفهان به نام «هتل آمریک» در خیابان چهارباغ تاسیس کرد که بعدها به نام هتل فردوسی و سپس هتل جهان تغییر نام داد. او یک سینمای کوچک را نیز در همان نزدیکی ساخت که به نظر می‌رسد همان سینما «پلاس» باشد. هنگامی‌که سوئدی‌ها تشکیلات ژاندارمری را در ایران تاسیس کردند؛ عده‌ای ازعلاقه‌مندان به پیشرفت کشور که ارتباط نزدیکی با آزادی‌خواهان و روشنفکران آن زمان داشتند، اقدام به تشکیل «شرکت علمیه» کردند، این شرکت از کمیسیون‌های متعددی تشکیل می‌شد و مامور رسیدگی به کار تعلیم و تربیت بود. «کمیسیون تیاتر» با هدف ترویج تئاتر و هنر نمایش، یکی از این کمیسیون‌ها به شمار می‌رفت. نتیجه کوشش‌های این کمیسیون، برپا کردن نمایش‌هایی با موضوع به تصویر کشیدن تفاوت بین تعلیم و تربیت کهنه و نو بود. محل این نمایش‌ها، تالار بزرگ نخستین میهمانخانه اصفهان یعنی «هتل آمریک» یا همان «هتل جهان» بود اما نمایشی که بیش از همه مورد توجه قرار گرفت، نمایش معروف «رستم و سهر اب» بود که به صورت بی‌سابقه به روی صحنه رفت و پس از آن تاکنون در هیچ یک از نقاط کشور به آن عظمت روی صحنه نرفت.

نمایشنامه «رستم و سهراب» نوشته زنده‌یاد «حسین کاظم زاده ایرانشهر» از شاهنامه فردوسی در پنج پرده اقتباس و تدوین شد. نکته قابل توجه اینکه نمایش رستم‌وسهراب برای نخستین بار در تاریخ تئاتر ایران به صورت یک نمایشنامه مفصل حماسی و ملی، سرتاسر برای آواز تنظیم شده بود و اجرای آن در اصفهان از شب چهارم به زنان اختصاص داشت و همه عوامل از بازیگران تا ماموران و گردانندگان و راهنمایان از خانم‌ها بودند و گروه‌های زنان به تماشای این نمایش می‌آمدند. به این ترتیب «هتل جهان» با قابلیت‌هایی که داشت، ۲۰ سال مرکز تئاتر اصفهان نیز بوده است. گفتنی است که نمایشنامه «رستم و سهراب» پیش از هتل جهان، برای نخستین بار در سال ۱۲۹۳خورشیدی توسط چند نفر از دانشجویان ایرانی، به همراه مادام اوهانیان ایرانی، در تالار تئاتر «لون پوواریه» پاریس به روی صحنه رفته بود، چون کاظم‌زاده ایرانشهر در پاریس به کمک شخصیت‌هایی چون علامه محمد قزوینی و استاد ابراهیم‌پورداوود اقدام به تاسیس «انجمن مصاحبات علمی و ادبی ایرانیان» کرده بود و نمایشنامه رستم و سهراب که در سال ۱۲۹۳ در پاریس اجرا شد و در ۱۳۰۲ در برلین به چاپ رسید، یکی از برنامه‌های این انجمن بود. هتل جهان روزگاری یگانه میهمانسرای مدرن اصفهان به شمار می‌رفت و پذیرای بسیاری از چهره‌های فرهنگی، علمی و سیاسی بود که به اصفهان سفر می‌کردند.

هتل جهان در آن سال‌ها به یک پایگاه فرهنگی تبدیل شده بود و کنسرت‌های عارف قزوینی و نشست‌های روشنفکران و ایران‌شناسان بزرگی همچون پروفسور پوپ در آنجا برپا می‌شد. صادق هدایت یکی از میهمان‌های سرشناس هتل جهان بود که هنگام سفرش در اردیبهشت ۱۳۱۱خورشیدی به اصفهان، مدتی در هتل جهان اقامت داشت و برگ‌هایی از سفرنامه‌اش «اصفهان نصف جهان» را در همین هتل نوشت: «... من یکسر وارد میهمانخانه آمریک شدم و تلافی بی‌خوابی شب گذشته را در آوردم. طرف عصر بود که به تماشای شهر رفتم...» هتل جهان، پس از سپری شدن دوران شکوهش تا سال‌های دهه ۶۰ خورشیدی فعال بود اما پس از آن متروک و فراموش شد. در حال حاضر در قسمت جنوبی هتل، بازمانده مخروبه «سینما پلاس» یا به نام دیگرش «سینما همایون» قرار دارد و در ضلع غربی آن چند پلاک خانه قدیمی با درهای گره چینی موجود است که از سوی شهرداری خریداری شده و در قسمت‌هایی از این خانه‌ها عملیات بتون‌ریزی جهت ایجاد پارکینگ عمومی صورت گرفته است.

به گفته اهل بازار، چند سال پیش شهرداری اصفهان تجمع ناگهانی عده‌ای معتاد در بخش غربی هتل جهان را بهانه‌ای برای تخریب غرب این هتل کرده بود. این روزها سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان از انجام مطالعات و تهیه طرح تفصیلی جهت اجرای بازسازی بدنه غربی چهارباغ عباسی به منظور احیای باغ‌های تاریخی دولت‌خانه صفوی خبر می‌دهد؛ مسوولان این سازمان اجرای این طرح را جزو اهداف مهم نوسازی بافت‌های فرسوده می‌دانند؛ اهدافی که در بدنه شرقی به شیوه‌ای نامتناسب اجرا شد و چیزی جز در و دیوار ردیفی از مغازها سهم چهارباغ نشد اما باید دید با اعتراضی که کارشناسان میراث فرهنگی و حتی استاندار اصفهان که نسبت به این‌گونه احیا داشتند، متولیان این سازمان چه رویه‌ای را پیش خواهند گرفت؟ و جایگاه «هتل جهان» که به نظر این نگارنده، می‌تواند پتانسیلی بالقوه برای چهارباغ محسوب شود؛ در طرح احیای بدنه غربی چهارباغ کجا خواهد بود؟

معصومه شهباز