بحران عراق و تاثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران

اشغال عراق در مارس ۲۰۰۳ توسط آمریكا آغاز شد و همچنان ادامه دارد این بحران بدون تردید هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ عمق بحران, عمده ترین بحران بین المللی بوده و هست

اشغال عراق در مارس ۲۰۰۳ توسط آمریكا آغاز شد و همچنان ادامه دارد. این بحران بدون تردید هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ عمق بحران، عمده ترین بحران بین المللی بوده و هست. در حقیقت بحران مزبور تمام بازیگران بین المللی را به چالش كشید. میزان تاثیرپذیری و تاثیرگذاری بازیگران مختلف بین المللی منطقه ای در این بحران به تناسب دوری و نزدیكی و همچنین به لحاظ جغرافیایی و شدت و ضعف تعامل با آمریكا به عنوان عنصر اصلی این منازعات متفاوت بوده است. در این میان جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن مرزهای طولانی، عمده ترین كشور همجوار با بحران محسوب می شود و از وضعیت كاملا منحصر به فرد و استثنایی از نظر تركیب عناصر استراتژیك، ایدئولوژیك، روانی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی زیست محیطی برخوردار است. لذا بررسی تاثیر و تاثر بحران عراق بر ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. در این خصوص می توان پرسش های زیر را مطرح ساخت و با یافتن پاسخ آنها پویایی رفتار ایران را در آینده روشن تر كرد.

۱) بحران عراق چه چالش هایی را برای ایران در پی داشته است و ماهیت این چالش ها چیست؟

۲) جمهوری اسلامی ایران چه نقشی در قبال این بحران ایفا نموده است؟

۳) آثار آینده بحران برای ایران چگونه خواهد بود؟

واقعیت آن است كه بحران عراق برای ایران یك بحران منحصر به فرد بوده و چالش های جدی در پی داشته است. از سوی دیگر ایران توانسته آسیب های ناشی از این بحران را بر حیات استراتژیك خود در حد امكان به حد اقل رسانده و آن را كنترل نماید و اكنون خواسته خود را مبنی بر حركت به سوی عراقی باثبات، دموكراتیك، متعلق به منطقه و از همه مهمتر دوست جمهوری اسلامی ایران مطرح كند. اكنون به چالش های ناشی از این بحران می پردازیم:

● چالش های ناشی از بحران عراق برای ایران

چالش های ناشی از بحران بر دو دسته تقسیم می شوند:

▪ دسته اول چالش های عام، این چالش ها برای همه بازیگران بین المللی و از جمله ایران وجود دارد. بدین معنی كه این بحران، خاورمیانه ای و منحصر به محدوده جغرافیایی خاصی نبوده و بطور عمده ا ز رفتار ایالات متحده تاثیر می پذیرد و عده ای ماهیت آن را در راستای اهداف سلطه طلبانه و هژمونیك آمریكا برای شكل دهی نظام نوین بین المللی تعبیر می كنند و نیز از دیگر انگیزه های مطرح در این رابطه تسلط بر منابع نفتی منطقه است. از سوی دیگر این بحران بزرگترین چالش استراتژیك جهانی معاصر خواهد بود بویژه در پی انتشار اخبار مربوط به نقض آشكار حقوق زندانیان و شكنجه و آزار آنها در زندان ابوغریب كه از بزرگترین ضربه های حقوق بشری برای فعالان حقوق بشر در سرتاسر جهان بود.

▪ دسته دوم چالش های خاص و منحصر به فرد بحران عراق است كه ریشه در همجواری جغرافیایی، سابقه تنش آمیز روابط، سیاست آمریكا نسبت به ایران، بافت و ساختار عراق و مناسبات منطقه ای دارد. این چالش های خاص می تواند اثرات جدی بر جمهوری اسلامی داشته باشد.

بعثی ها از ابتدای ظهور در عرصه حاكمیت در عراق تا اضمحلال قدرت، ایدئولوژی ضد ایرانی و هویتی ایران ستیزانه داشتند. ایالات متحده كه سوی دیگر بحران به حساب می آید، در تداوم روابط تنش آمیز با ایران كارنامه ای سیاه در حمایت از رژیم بعثی عراق بویژه در طی جنگ ۸ ساله علیه ایران داشته و با اعلام نام ایران به عنوان محور شرارت در سال ۸۱ خصومت خود را علنا نشان داده است. چالش های اختصاصی ایران در بحران عراق، مناسبات منطقه ای و بروز فرصت ها و تهدیدهایی برای ایران در پی ظهور قدرت شیعیان در عراق و به دنبال آن رنگ و بوی متفاوت شیعه در ترتیبات منطقه ای است. این پدیده قدرتمند فرصت و امكانی برای ایران محسوب می شود بویژه نفوذ معنوی ایران در شیعیان عراق و تاثیرپذیری آنها از ایران قابل توجه است. جالب تر اینكه این ظرفیت و موقعیت فراهم شده برای ایران (چه ایران از آن استفاده بكند و یا نكند) نگرانی زیادی را برای بسیاری از بازیگران منطقه كه سالها با قدرت در عراق خو گرفته بودند به دنبال دارد تا جایی كه عبداله دوم پادشاه اردن از شكل گیری هلال شیعی سخن به میان آورده و از آن به عنوان خطر یاد می كند. این عوامل به معنای شكل گیری فضای روانی و استراتژیك علیه ایران قلمداد می گردد.

از آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت كه بحران عراق برای ایران لایه ها و شكل های مختلفی از چالشها را دربر داشته است و در سیاست خارجی ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است كه باید آن را مهار و مدیریت كرد بخصوص در حوزه هایی مانند بهداشت و محیط زیست كه دارای اهمیت بیشتری است. همچنین كاهش سطح بهداشت در عراق و مشكلات زیست محیطی می تواند برای ایران نگران كننده باشد.

● رفتار ایران در قبال بحران

در مجموع رفتار ایران را در قبال این بحران می توان در دو بعد: «حقوقی» و «استراتژیك» ارزیابی نمود. در بعد حقوقی رفتار جمهوری اسلامی ایران در چارچوب حقوق بین المللی بود. ایران نه تنها هیچگاه اشغال نظامی عراق را تایید نكرد بلكه بطور مستمر این عمل را محكوم نمود. همچنین تكیه بر سازوكارهای چندجانبه با محوریت سازمان ملل در خصوص مسایل عراق و تاكید بر راه حل های منطقه ای از مواضع اصولی و پایدار و قابل دفاع ایران در رابطه با بحران عراق می باشد. در بعد استراتژیك ایران توانست به یك اجماع داخلی برسد و آن این بود كه آتش شعله ور شده در عراق نباید آسیبی به كشور ایران وارد كند و علیرغم مخالفت با نفس عمل آمریكا علیه عراق، اجماعی بین مردم و نخبگان ایران در سودمندی حذف رژیم بعث بوجود آمد.

رفتار استراتژیك دیگر ایران، حمایت از برقراری ثبات در عراق، جلوگیری از هرج و مرج و كمك به پایان یافتن اشغال براساس خواسته مردم عراق و همچنین بهره برداری از شرایط جدید برای ایجاد تحول در روابط ایران و عراق با عنایت به پیشینه دوره طولانی حاكمیت رژیم بعث بوده است.

● آینده بحران

بطور كلی داشتن تصویری از آینده، آن هم در منطقه بحران زده خاورمیانه كار آسانی نیست. اما باید گفت به رغم وجود چالشهای یاد شده، منافع ایران روشن است به عبارت دیگر ایران می داند كه در عراق چه منافعی دارد و از چه توانمندی هایی در این كشور همسایه برخوردار است و با چه محدودیت هایی مواجه است.

در رابطه با منافع می توان گفت ثبات در عراق در راستای تامین منافع ایران است. مخالفت ایران با تجزیه عراق و بروز كشمكش های فرقه ای، مذهبی، قومی و... همگی با هدف تقویت منافع ایران بوده است. همچنین كمك به مردم بحران زده عراق در شرایط كنونی، مشاركت در بازسازی و نوسازی عراق بطور واضح به نفع ایران خواهد بود. هیچ یك از كشورهای منطقه به اندازه ایران از گسترش هرج و مرج و ناآرامی در عراق آسیب نخواهد دید. داشتن مرزهای طولانی و همجواری با سه منطقه كردنشین، مركزی و جنوب عراق می تواند منافع ایران را به اشكال گوناگونی از جمله گسترش باندهای جنایتكارانه و تروریستی، قاچاق سلاح و كالا، شیوع انواع بیماری های خطرناك و واگیر و مشكلات زیست محیطی خدشه دار سازد. همچنین ادامه حضور آمریكا در عراق و تبدیل این كشور به پایگاه نظامی آمریكا با منافع ایران در منطقه سازگاری ندارد. استراتژی آمریكا در عراق بنا به دلایل مختلف شكست خورده است و اكنون نیروهای نظامی موجود در عراق بطور صریح انتقادات تندی علیه رهبری سیاسی پنتاگون دارند. در آمریكا محافل و گروه هایی وجود دارند كه طرفدار گرایش جانبدارانه تعامل با ایران در خصوص كمك و مساعدت ایران برای حل بحران عراق می باشند.

علاوه بر آمریكا، بازیگر دیگر، عراق است. به عبارت دقیق تر در عراق ما با بازیگران متعدد روبرو هستیم. یك گروه از این بازیگران شیعیان هستند كه اكثریت تعداد را دارا هستند و در دوران حكومت بعثی ها نادیده گرفته می شدند و فضای حاكمیت به روی آنها بسته شده بود. بازیگران دیگر، كردها و سنی ها هستند كه آنها نیز تحرك خاص خود را دارند. دسته ای نیز مانند سلفی ها كه از ایدئولوژی منسجم و عملیاتی برخوردارند كه نقش این گروه ها را نباید در تحولات عراق و عمدتا در بعد تخریبی و تروریستی آن دست كم گرفت. بسیاری از این گروه ها با شیعیان تضاد ایدئولوژیك دارند و نقش آنها در انجام عملیات انتحاری علیه شیعیان گواهی در این مورد است. بطور خلاصه می توان گفت: نوع دیدگاه و حركت آنها، آینده ثبات در عراق را با ابهام روبرو می سازد.

سید محمد ناصر سجادی