بررسی وضع مطلوب و موجود عملکرد یادگیری در نظام آموزش عشایری و روستایی بخش سوم

تحول نظام آموزشی SWOT درنظام آموزش و پرورش

● بررسی اجمالی نظام اجتماعی و آموزش و پرورش در روستاها:

تحولات جمعیت روستایی نشان‌دهنده‌ی رشد آرام آن طی چند دهه‌ی اخیر می‌باشد، به‌طوری که جمعیت روستایی طی مقاطع زمانی ۱۳۵۵، ۱۳۶۵، ۱۳۷۵، ۱۳۸۵ به ترتیب ۸/۱۷،۳۴/۲۲،۲/۲۳ و۲/۲۲ میلیون نفر بوده است. به تناسب کاهش نرخ رشد جمعیت روستایی، سهم آن از جمعیت کل کشور نیز در حال کاهش است. زیرا نسبت روستانشینی بالغ بر ۸/۵۲ درصد در سال ۱۳۵۵، ۱/۴۵ درصد در سال ۱۳۶۵ و ۳/۳۸ درصد در ســال ۱۳۷۵ و ۵۶/۳۱ درصد در سال ۱۳۸۵ بوده است. توزیع جمعیت و آبادی برحسب طبقات جمعیت نشان می‌دهد که بیشترین سهم مربوط به روستاهای کمتر از ۱۰۰ نفر (۵۱ درصد) و کمترین آن مربوط به روستاهای بالاتر از ۵۰۰ نفر (۸ درصد) می‌باشد. در مقابل، از حیث جمعیت بیشترین سهم مربوط به گروه بیش از ۵۰۰ نفر (۷۰ درصد) و کمترین سهم مربوط به گروه کمتر از ۱۰۰ نفر (۶/۴ درصد) است. ضمن آن‌ که ۲۳ درصد روستاهای کشور خالی از سکنه می‌باشد. طی دوره‌ی ۷۵-۶۵ سهم کلیه‌ی طبقات جمعیتی از حیث شمار آبادی، روند صعودی داشته، لیکن از حیث جمعیت تنها گروه بیشتر از ۵۰۰ نفر رو به رشد بوده است.

نسبت باسوادی در جامعه‌ی روستایی رو به رشد است. به طوری‌که این نسبت از ۱/۱۵ درصد در سال ۴۵ به ۶/۶۹ درصد در سال ۱۳۷۵ و۰۹/۷۵ درصد در سال ۱۳۸۵ رسیده، لیکن در مقایسه با نسبت ۹۳/ ۸۸ درصد باسواد شهری، کمتر می‌باشد.

نسبت باسوادی زنان در سال ۱۳۶۵ معادل ۳/۳۶ درصد و مردان ۹/۵۹ درصد بوده که این نسبت در سال ۱۳۷۵ برای زنان و مردان به ترتیب ۴/۶۲ و ۷/۷۶ درصد و در سال ۱۳۸۵، ۹/۶۸ و ۸۱ درصد افزایش یافته است. به این ترتیب این شاخص در خصوص زنان روستایی ۱/۲۶ درصد و برای مردان روستایی ۸/۷ درصد رشد داشته است. ضمن آن‌که این رشد در خصوص زنان شهری بالغ بــــــر ۳/۱۶ درصد بوده است. از کل جمعیت دانش‌آموزان نقاط روستایی کشور نیز در سال ۱۳۷۸، ۵/۴۳ درصد را دختران و ۵/۵۶ درصد را پسران تشکیل داده‌اند. همچنین از ۱۴,۳۳۱,۹۰۲ نفر دانش‌آموز کشور در سال تحصیلی ۸۵-۸۴ تعداد ۳,۹۸۴,۴۲۳ نفر (۸/۲۷ درصد) در مدارس روستایی مشغول به تحصیل بوده‌اند که ۹/۱۴ درصد از آنان پسر و ۹/۱۲ درصد دختر بوده‌اند و از ۱۲۴,۸۰۵ آموزشگاه در سال ۸۵-۸۴ نیز تعداد ۶۴,۶۲۱ مدرسه روستایی (۸۷/۵۱ درصد ) و از ۶۲۵,۳۴۴ کلاس ۲۱۷,۲۱۱ کلاس روستایی بوده است (۷۳/۳۴ درصد) از نظر تعداد کارکنان نیز از ۱,۰۵۰,۹۰۳ نفر تعداد ۲۹۷,۳۹۹ نفر (۳/۲۸ درصد) شاغل در روستا بوده که ۲/۱۷ درصد مرد و ۰۸/۱۱ درصد زن بوده است. ضمن آن‌که از نظر مدرک تحصیلی نیز ۱/۴۲ درصد فوق لیسانس و بالاتر و ۱/۴۰ درصد لیسانس و ۰۵/۳۸ درصد فوق دیپلم و ۴۴/۲۰ درصد دیپلم می‌باشند.

از نظر درصد قبولی دانش‌آموزان روستایی نیز باید گفت که درصد قبولی هر سه مقطع تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و متوسطه در سال تحصیلی ۸۵-۸۴ به ترتیب ۴۱/۹۵ و ۷۴/۸۹ و ۲۶/۷۵ درصد بوده که در همین سال در مقایسه با مدارس شهری و عشایری باید گفت مدارس روستایی از نظر درصد قبولی در مقاطع ابتدایی و راهنمایی از مدارس شهری کمتر و در مقطع متوسطه بیشتر است و در دوره‌ی ابتدایی از مدارس عشایری بالاتر، اما در دوره‌های راهنمایی و متوسطه پایین‌تر است.

شاخص بار تکفل روستاها از ۱۷/۳ نفر در سال ۱۳۵۵ به ۵/۴ نفر در سال ۱۳۶۵ افزایش یافته است. این روند طی دوره‌ی بعدی رو به کاهش نهاده، به ۱/۴ نفر در سال ۱۳۷۵ و ۹/۳ نفر در سال ۱۳۸۰ رسیده است.

بر اساس گزارش بانک جهانی دسترسی جمعیت روستایی کشور به مراقبت‌های اولیه‌ی بهداشتی در سال ۱۳۶۷، ۷۰ درصد بوده؛ که این نسبت به ۹۰ درصد در سال ۱۳۸۰ رسیده است. طی دوره‌های مختلف اکثر متغیرهای بهداشتی رو به رشد بوده‌اند، به طوری که از سال ۵۵ تا ۷۵ رشد آبادی‌های برخوردار از آب لوله کشی ۴۲ درصد، خانه‌ی بهداشت ۱۸ درصد و بهیار و مامای روستایی ۶ درصد و پزشک ۷/ . درصد بوده است. تنها برخورداری روستاها از حمام عمومی نشانگر رشد منفی بوده، که عمدتاً ناشی از توسعه‌ی حمام‌های خانگی در روستاها است.

بر اثر گسترش اقدامات، بهداشتی نرخ مرگ و میر کودکان زیر یک‌ سال روستایی طی دهه‌های گذشته رو به کاهش بوده، به گونه‌ای که از ۸/۱۱۹ در هزار در سال ۱۳۵۳ به ۷/۷۵ در هزار در سال ۱۳۷۰ رسیده است. در این میان نرخ فوق بر حسب شهر طی سال‌های ۱۳۷۰-۱۳۵۳ از ۶/۶۱ به ۳/۴۵ در هزار کاهش یافته است. بررسی متغیرهای نسبی زنان روستایی و مقایسه‌ی آن با مردان روستایی نشان می‌دهد در اکثر موارد سهم زنان روستایی کمتر از مردان روستایی است (به جز سهم زنان از جمعیت جوان و جمعیت خانه‌دار) همچنین در مقام مقایسه، امید به زندگی و میانه‌ی سنی زنان روستایی بیشتر از مردان و درصد باسوادی، میانگین سن ازدواج و میانگین سنی زنان کمتر از مردان بوده است.

● نقاط اشتراک و افتراق آموزش و پرورش روستایی و عشایری:

نقاط اشتراک عشایر و روستا در مقایسه با نقاط افتراق آن‌ها بسیار بیشتر است که به برخی از این شباهت‌ها و تفاوت‌ها در حوزه‌های فرهنگی و آموزشی و اقتصادی اشاره می‌شود.

▪ نقاط اشتراک:

- اشتراک در سطح وسیعی از نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدها

- اشتراک در تنوع اقلیمی و تولید

- تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری در محیط طبیعی

- میل به یادگیری و افزایش سواد

- گرایش به استقرار

- جوان بودن جمعیت

- تنوع قومی و فرهنگی

- جاذبه‌های گردشگری

– ارزش‌هــــای دینی و ملی و قابل احترام (صداقت – مشـــــارکت – اعتمـاد – ساده زیستی و ...)

- برخورداری از امکانات کشاورزی و دامداری

– امکـــان توسعه‌ی فرصت‌های شغلی

- وجود شوراهای اسلامی

- محرومیت و پایین بودن

- شاخص‌های توسعه در مقایسه با شهرها

- بهره‌برداری غیرصحیح از منابع طبیعی

– پــــراکندگی نقاط جمعیتی

- فقدان شرایط و جاذبه‌های کافی برای ماندگاری جمعیت

- آگاهی کم نسبت به حقوق قانونی و شهروندی خود

- عدم پوشش نظام تأمین اجتماعی

- گستردگی فقر

– سنتـــی بودن شیوه‌های تولید

- فقدان حضور مستمر بخش خصوصی

- آسیب‌پذیری منابع تولید

- فقدان بازارهای منطقه‌ای

– فقــدان ساختار یکپارچه‌ی مدیریتی و ساختاری

- فقدان مشارکت موثر و مستمر در توسعه پذیری

- فقدان تشکــل‌های صنفی

- کمبود نیــــروی انسانی کارآمد

ـ فقدان فرآیند تحقیق و پژوهش علمی

ـ ناکارآمدی نظام مدیریت داده‌ها و اطلاعات

- تعدد کلاس‌های چند پایه

- تعدد مدارس مختلط

- نیروی انسانی سرباز معلم

- فضاهای آموزشگاهی نامناسب

- فقدان تجهیزات و امکانات در مدارس

- فقدان آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها، نمازخانه‌ها و کتابخانه‌های مناسب

- دوری از مراکز علمی و رفاهی

- عدم تناسب برنامه‌های آموزشی و درسی با نیازها

- پوشش تحصیلی ناکافی

- کیفیت نامطلوب آموزش و یادگیری

- محیط مناسب و آزاد برای فعالیت‌های فوق برنامه

- پایین بودن مدرک تحصیلی نیروی انسانی در مقایسه با شهرها

- شیوه‌های تدریس سنتی

- دو زبانه بودن

- فقدان مراکز پیش دانشگاهی به تعداد لازم

- عدم تـــــوسعه‌ی فنــاوری اطلاعات و ارتباطات

- نابرابری در دستــــرسی زنان و دختران به فــــرصت‌های اجتماعی و آموزشی

- باورهای بازدارنده

▪ تفاوت‌ها:

ـ وابستگی شدید روستاها به زمین و کشاورزی، و عشایر به دام، مرتع، تفنگ، چادر و اسب

ـ سنتی بودن عشایر در مقایسه با روستاها

ـ یکجانشینی روستاها و کوچنده بودن عشایر سنتی و برخوردار از دو محل برای ییلاق و قشلاق

ـ پیچیده بودن تلفیق بین فرهنگ عمومی و فرهنگ خصوصی در عشایر در مقایسه با روستاها

ـ برنامه‌ریزی در محیط نسبتاً ناپایدار عشایری در مقایسه با روستاها

ـ مراجعه‌ی بیشتر روستاها به دستگاه‌ها و برعکس مراجعه بیشتر دستگاه‌ها به عشایر

ـ پایین بودن زیرساخت‌ها و شاخص‌های توسعه از جمله میزان سواد در عشایر در مقایسه با روستاها

ـ بیشتر بودن جمعیت روستاها در مقایسه با عشایر

ـ تکثیر دانش‌آموزان و مدارس و کلاس و نیروی انسانی آموزش و پرورش روستاها در مقایسه با عشایر

ـ وجود فضاهای چادری مدارس عشایری در مقایسه با فضاهای ساختمانی روستاها

ـ روحیه‌ی قهرمان‌پروری و میل شدید به گذشته در عشایر در مقایسه با روستاها

ـ مقاومت بیشتر عشایر در مقابل تغییرات اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی در مقایسه با روستاها

ـ پایین بودن سطح تکنولوژی در عشایر در مقایسه با روستاها

ـ کوچه‌های طولانی تا ۷۰۰ کیلومتر در عشایر در مقایسه با کوچ‌های فصلی و کوتاه روستاها

ـ پایین بودن تراکم کلاس و مدرسه در عشایر در مقایسه با روستاها

ـ برخورداری آموزش و پرورش عشایری از یک دفتر ستادی و ۹ اداره‌ی اجرایی و ۱۲ واحد کارشناسی در سطح استان‌ها و فقدان ساختار تشکیلاتی مشخص برای روستاها

در هر صورت شرایط خاص جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر روستاها موجب شده است که آموزش و پرورش کودکان در مناطق روستایی با مسائل بی‌شماری مواجه باشد که هر یک از این مشکلات به سهم خود تأثیری جدی بر روند آموزش و پرورش این‌گونه مناطق بر جای می‌گذارد.

عمده‌ترین مسائل و مشکلاتی که مناطق روستایی با آن‌ها مواجه هستند، عبارتند از:

- دوری از مراکز شهرها

- صعب العبور بودن راه‌های روستایی

- تعداد اندک لازم‌التعلیمان ساکن در روستا

- پراکندگی روستاها

- فاصله‌ی زیاد روستاها از یکدیگر و عدم امکان تردد راحت بین روستاها

- کمبود وسایل نقلیه

- مهاجرت روستائیان

- درآمد نازل خانوارهای روستایی

- عدم تمایل معلمان برای تدریس در روستاهای دوردست و ... .

این معضلات به‌علاوه مسائل و مشکلات درونی آموزش و پرورش موجب شده که آموزش در مناطق روستایی وضعیت بسیار حساسی داشته باشد. به طوری که توجه خاص و بیش از پیش به آموزش در این مناطق را اجتناب‌ناپذیر ساخته است.

همان‌طور که می‌دانیم آینده‌ی هر کشوری بستگی به توسعه‌ی منابع انسانی آن جامعه دارد و آموزش و پرورش به عنوان ابزاری قدرتمند توانایی‌های متعددی را به نیروی انسانی می‌بخشد و با شکوفا ساختن استعدادها موجبات افزایش قدرت و بازدهی آنان را فراهم کرده و در نتیجه پیشرفت جامعه را امکان‌پذیر می‌سازد. اما باید توجه داشت که لازمه‌ی دستیابی به چنین موقعیت ممتازی آن است که همه‌ی لازم‌التعلیمان، تحت پوشش آموزش قرار گیرند. زیرا به علت آن‌که قدرت طبیعی به صورت تصادفی توزیع شده، بنابراین تنها راه کشف استعدادها ایجاد فرصت آموزشی برای تمامی افراد جامعه است، تا با استفاده از فرصت به وجود آمده بتوانند توانائی‌های خود را بروز و ظهور نمایند. در این میان کودکان ساکن مناطق روستایی به علت شرایط خاص جغرافیایی و مشکلات فراروی، نیازمند توجه بیشتری هستند و ‌باید تلاش گسترده‌ای برای پوشش تحصیلی و آموزش آنان به عمل آید تا زمینه‌های لازم برای ایجاد فرصت آموزشی برای آنان نیز فراهم شود.

دستیابی به چنین امر مهمی از آن حیث اهمیت دارد که "آموزش عمومی " را محقق می‌سازد؛ امری که به نوبه خود موجب می‌شود تا زمینه‌های لازم برای تحقق عدالت اجتماعی در جامعه فراهم شود.

در این راستا در قانون چهارم توسعه برای رفع محرومیت روستاها، به ویژه آموزش و پرورش تکالیف مشخصی مورد تأکید قرار گرفته است که در ذیل به برخی از این تکالیف اشاره می‌شود.

ماده ۵۲: دولت موظف است، به منظور تضمین دسترسی به فرصتهای برابر آموزشی به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته گسترش دانش، مهارت و ارتقای بهره‌وری سرمایه‌های انسانی به ویژه برای دختران و توسعه کمی و کیفی نظام آموزش عمومی آن دسته، اقدام‌های ذیل که جنبه قانون‌گذاری ندارد را به انجام برساند:

الف) توسعه زمینه‌های لازم، برای اجرای برنامه آموزش برای همه.

ب) اجباری کردن آموزش تا پایان دوره راهنمایی، به تناسب تأمین امکانات و به تدریج در مناطقی که آموزش و پرورش اعلام می‌کند، به طوری که در پایان برنامه چهارم این امر محقق گردد.

ج) علاوه بر تأمین اعتبارات عمومی بخش آموزش، نسبت به اتخاذ تدابیر لازم به منظور توسعه استقلال مالی، مدیریتی و اجرایی واحدهای آموزشی (مدارس)، در جهت استفاده هر چه بیشتر از سرمایه و توان اجرایی بخش ‌غیر‌دولتی، در توسعه ظرفیت‌ها و ارتقای بهره‌وری آن‌ها اقدام نماید.

د) اصلاحات لازم را در زمینه برنامه‌های آموزشی و درسی و تعمیق و بهبود آموزش ریاضی، علوم و زبان انگلیسی انجام دهد.

هـ) ارتقای توانایی و مهارت حرفه‌ای معلمان، با تدوین استانداردهای حرفه‌ای معلم، از جهت دانش، رفتار و عملکرد، با استفاده از تجارب بین‌المللی و شرایط بومی کشور.

و) افزایش انگیزه شغلی معلمان، با تأمین جایگاه و منزلت حرفه‌ای مناسب و اصلاح نظام پرداخت متناسب با میزان بهره‌وری و کیفیت خدمات آن‌ها.

ز) در صورتی‌که خروجی نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش در طول سال‌های برنامه چهارم توسعه، بیش از میزان پیش‌بینی شده در جدول شماره (۹) این قانون برای دستگاه فوق باشد، آموزش و پرورش مجاز است پس از تاًیید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور نسبت به بکارگیری حداکثر نیمی از میزان مازاد بر سهمیه خروجی پیش‌بینی نشده، با اولویت در مناطق کمتر توسعه یافته و منحصراً برای امر آموزش اقدام نماید.

ح) تدوین و اجرای نظام سنجش صلاحیت علمی و رتبه‌بندی معلمان و ارتقای سطح آموزشی و تحصیلی آنان.

ط) برنامه‌ریزی برای تدوین برنامه آموزشی ارتقای سلامت و شیوه‌های زندگی سالم.

ی) تدوین و اجرای طرح راهبردی سوادآموزی کشور، با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی، زیستی، اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف کشور، با رویکرد جلب مشارکتهای مردمی و سازمان‌های ‌غیر‌دولتی به طوری که تا پایان برنامه چهارم، باسوادی افراد حداقل زیر سی سال، به طور کامل تحقق یابد.

ک) بهره‌گیری از فن‌آوری اطلاعات، در تدوین و اجرای برنامه‌های آموزشی و درسی کلیه سطوح و تجهیز مدارس کشور، به امکانات رایانه‌ای و شبکه اطلاع‌رسانی.

ل) روزآمد نگهداشتن دانش و مهارتهای کارکنان آموزش و پرورش، در زمینه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات.

م) پیش‌بینی تسهیلات و امکانات لازم، برای نوسازی، مقاوم‌سازی و استاندارد و متناسب نمودن فضاهای آموزشی، به ویژه مدارس دخترانه و تنظیم سازوکارهای حمایتی از خیّرین مدرسه‌ساز.

ن) وضع و اجرای مقررات لازم برای تأمین جذب و نگهداشت نیروی انسانی مورد نیاز مناطق کمتر توسعه یافته کشور از قبیل صدور مجوزهای استخدامی در قالب جدول شماره (۹) این قانون خرید خدمات آموزشی و اقدام‌های رفاهی.

س) فراهم کردن امکانات مناسب برای رفع محرومیت آموزشی از طریق گسترش مدارس شبانه‌روزی، روستا مرکزی و خوابگاه‌های مرکزی، آموزش از راه دور و رسانه‌ای و تأمین تغذیه، آمد و شد و بهداشت دانش آموزان و سایر هزینه‌های مربوط به مدارس شبانه روزی و نیز ایجاد و گسترش اماکن و فضاهای آموزشی، پرورشی و ورزشی به تناسب جنسیت و تهیه و اجرای برنامه‌های لازم برای گسترش آموزش پیش دبستانی و آمادگی به ویژه در مناطق دو زبانه.

ع) آیین‌نامه اجرایی بندهای «و»، «ح»، «ی»، «م» و «ن» این ماده به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.