جهانی كه «ماركز» روایت می كند

زمینه های روایت های ماركز و انسان هایی كه در این روایت ها زیستی همراه تلاش اضطراب, خیانت, عشق, انتظار, مرگ و دارند كاملاً عینی و محسوس است, یكی از این دلایل می تواند «روزنامه نگار» بودن ماركز در برخی دوران ها باشد

زمینه های روایت های ماركز و انسان هایی كه در این روایت ها زیستی همراه تلاش اضطراب، خیانت، عشق، انتظار، مرگ و ... دارند كاملاً عینی و محسوس است، یكی از این دلایل می تواند «روزنامه نگار» بودن ماركز در برخی دوران ها باشد، ماركز به همه جا سرك می كشید از اخبار ریز و درشت اطراف بی دقت نمی گذشت و در تمام آنها غور می كرد.

«من به كارهای مورد علاقه ام می پرداختم و خیلی خوب می دانستم چه می كنم، با فروتنی اعلام می كنم آزاده ترین مرد روی زمین هستم و به هیچ كس تعهدی ندارم. این را مدیون تلاش هایی هستم كه در طول زندگی انجام داده ام. تنها خواسته ام داستان نویسی بوده و هست، اگر به ملاقات دوستانم بروم بدون تردید برایشان داستانی تعریف می كنم.» این سخنان گابریل گارسیا ماركز است. به راستی او در چه فضایی زیسته و نوشته است. در قاره ای پر از اضطراب و وحشت، پر از حركت های چریكی و رعب آور كه پیش از آن كه دنیایی آرام و روشن بیافریند، دنیای خیالی و ذهنی انسان هایی كه با رؤیا می زیند را به هم ریخته و هستی آنها را آشفته می كند. قاره دلهره «آمریكای لاتین». این قاره كه در فرایند فكری و ایدئولوژیكش در اكثر مواقع با بخش شمالی آن در چالش و درگیری به سر می برد، جریان های مختلفی را به خود دیده است. شیلی و چهره ای به نام «پینوشه»، بولیوی و درگیری های داخلی كه موجب كشته شدن دیگر دوست او «چه گوارا» شد. كوبا وفیدل كاسترو دوست همیشگی ماركز، ساندینیست ها و سوموزیست ها در نیكاراگوئه، چریك های «مراه درخشان» در پرو و درگیری های داخلی بسیاری از كشورهای آمریكایی لاتین، جهانی است كه ماركز در آن زندگی می كند. گابریل گارسیا ماركز گرچه در تمام این كشورها زیست نداشته اما در واقع برآیندی از این وقایع و رویدادهاست. در واقع جهان ماركز كند و كاوی شهودی و پدیدار شناسی است در شخصیت ها و شرایط زیستی آنها، شرایطی كه از تمام فرایندهای این قاره تأثیر گرفته است. همه عناصر داستانی ماركز دارای زمینه اند، اگرچه رویكرد رئالیستی او وقایع نگارانه است و از زمینه هایی سخن می گوید كه می شود به بررسی و تحلیل تاریخی- جامعه شناختی گزارده شود و جالب این كه در این رویكرد گاه خرافه های عامیانه و مردم پسند كه از رمز و رازی غبار آلود سخن می گوید و از رمز و اسطرلاب ها بیرون می آید. تأثیرات بسزایی دارند، او را در پیر مردان و پیرزنان، حركت های متافیزیكی در عینی ترین زمان داستان آنچنان تأثیر و حضوری دارند كه مخاطب اگر چه ممكن است به آن حتی اعتقادی نداشته باشد اما با جان و روان می پذیرد... «پل ریكور» در باره زمینه های داستان معتقد است: «متون اصلی ای كه به معنای خاص فاقد زمینه اند (و آنها را متون بی جهان نامیده است) از متونی كه درباره متون بی جهان هستند و باز تاب زمینه ای خاص محسوب می شوند، جدایند. متونی كه اشاره و دلالتی به زمینه ای خاص ندارند به خود باز می گردند و جهان ویژه خویش را می آفرینند، ادراك این متون از راه ایجاد مناسبتی میان آنها و متون دیگر درست نیست و جنبه یكه، ناب و اصیل آنها را از میان می برد. تعداد متون اصلی ای كه از ارجاع بیرون رها یند یعنی متون بی جهان اندك است. این متون نه به چیزی در جهان بل به خود جهان اشاره دارند.»

زمینه های روایت های ماركز و انسان هایی كه در این روایت ها زیستی همراه تلاش اضطراب، خیانت، عشق، انتظار، مرگ و ... دارند كاملاً عینی و محسوس است، یكی از این دلایل می تواند «روزنامه نگار» بودن ماركز در برخی دوران ها باشد، ماركز به همه جا سرك می كشید از اخبار ریز و درشت اطراف بی دقت نمی گذشت و در تمام آنها غور می كرد. در جایی می نویسد: «كافی است كه امروزه در مطبوعات خبری و جنجالی نگاهی بیندازید تا ببینید چه اتفاقات عجیبی در مملكت می افتد، ماهیگیری با تورش فیل و زرافه از دریا می گیرد و در جایی نامعلوم با كمك اوراد كرمی از گوش گاوی بیرون كشیده می شود.»

درخت تنومند شخصیت ها، فضا و زمان و اتفاقات داستان های ماركز ریشه های متعددی دارد: اول همان طور كه ذكر شد فضای جغرافیایی و روح فراگیری كه در آمریكای لاتین جریان داشت، كه این روح كلی با ذهن فعال، پرسشگر خیال انگیز و گزارشگرانه ماركز در هم آمیخته و فضایی با عنوان رئالیست جادویی ساخت. ریشه دوم فرهنگ قومی و عادات و آداب سرزمینی بود كه او در آن می زیست، دوران كودكی گابریل با پدر بزرگ و مادربزرگش گذشت، پدر بزرگی كه سرهنگ بازنشسته بود و در بسیاری از داستان هایش حضوری محسوس دارد و مادر بزرگی كه جهانی پر از «مسخ» را برایش ترسیم كرده بود، جهانی كه در آن اوراد و ستارگان می توانستند سرنوشت انسان ها را تغییر دهند. ریشه دیگری كه درخت تناور و هستی داستانی گابریل گارسیا ماركز را شكل داده حضور نویسندگان دیگر به شكلی بینامتنی در آثار اوست. نگاه ولف، كافكا، فاكنر، همینگوی، بالكز و توماس مان و ... در شكل گیری اولیه تفكر سیال او تأثیر گذار بوده اند.

«گابو» بزرگترین مرد كلمبیا و مرد سال ۱۹۹۹ آمریكای لاتین تا كنون آثار بسیاری از خود به جا گذاشته است، آثاری كه او را در تاریخ پرتنش ادبیات جهان ماندگار كرده است. آثاری چون «كسی به سرهنگ نامه نمی نویسد»، «صدسال تنهایی»، «پاییز پدر سالار»، «گزارش یك مرگ از پیش اعلام شده»، «عشق در سال های وبا»، «زنده ام كه روایت كنم»، «عشق و دیگر شیاطین»، «گزارش یك آدم ربایی»، «زائران غریب» و چند اثر دیگر. این آثار بخشی به همان نگاه ماركز بر می گردد كه می گوید: «تنها اسطوره ای كه كشورهای عقب افتاده و وابسته به فرهنگ و تاریخ جهان تحویل می دهند «دیكتاتور» است.» و بخشی دیگر مربوط به عشق و زیستن عاشقانه اگر چه نمی شود در این آثار برخی مضامین بكر و اجتماعی را كه در جوامع جهان سومی بیشتر نمود دارد نادیده گرفت.

● «صدسال تنهایی»

با همسرش مرسدس به پستخانه می رود تا نسخه اصلی «صدسال تنهایی» را به بوینس آیرس بفرستد. او این نسخه را با ماشین تایپ نوشته است. به دلیل نداشتن پول كافی به پیشنهاد مرسدس كتاب را دو بخش می كنند، یك بخش را می فرستند و بخش دیگر را به امید این كه بزودی پولی به دست بیاورند نگه می دارند، بعد متوجه می شوند كه بخش دوم كتاب را ارسال كرده اند. ماركز می گوید: هجده ماه تمام بود كه داشتم مبارزه می كردم تا رمان را تمام كنم، كتابی كه فكر می كردم تمام چیزهایی كه می خواستم در آن بود. این كتاب در سال ۱۹۶۵ شروع می شود و سال ۱۹۶۸ به پایان رسید، ماركز می گوید: «شش ماه آخر واقعاً خیلی سخت و طاقت فرسا بود، دوستان نزدیك ما كه وضع ما را می دانستند مدام به ما سر می زدند و به من دلگرمی می دادند كه كارم را ادامه دهم. در این میان كه كار تقریباً تمام شده بود نامه ای دریافت كردم كه در آن نوشته شده بود تمام حقوق آثارت را می خواهم، توی خودم نمی گنجیدم...»

رمان «صد سال تنهایی» روایت سوم شخص است از شش نسل یك خانواده با نام «بوئندیا» كه در «ماكوندو» ساكن هستند. خوزه آركادیو بوئندیا با اورسولا ازدواج می كند و صاحب ۳ فرزند می شوند. ۲ پسر و یك دختر. ۲ پسر یكی به جنگ می رود و سرهنگ می شود، «سرهنگ آئورلیانو» و پسر دیگر «خوزه آركادیو» كارهای خلاف اخلاق می كند. سرهنگ آئورلیانو با «رمیدیوس» ازدواج می كند اما او خیلی زود می میرد و سرهنگ از دیگر همسرانش پسران زیادی می آورد. خوزه آركادیو هم با دختری به نام «ربكا» ازدواج می كند و حاصلش فرزند پسری می شود با نام «آركادیو».

خواهر این برادرها هیچ وقت ازدواج نمی كند. در این رمان چند شخصیت فالگیر و جادویی هم حضور دارند: «اورسولا»، «پیلار ترنرا»، «ملكیادس» كه یكی كولی است. این رمان وضع یك خانواده را شرح می دهد اما در آن «ماركز» با نازك بینی و دقت مفاهیمی چون بی اعتمادی، خیانت، ظلم و دیكتاتوری، انحرافات اخلاقی، آیین ها و خرافه های بومی و تاریخی و ... را با دقیق ترین توضیحات و بدون اشاره به صورت مستقیم بیان می كند و توضیح می دهد. هر كدام از این شخصیت ها بخش های پنهان ذهن «گابریل» هستند. در شكل دیكتاتوری شاهدیم كه پسر سرهنگ آئورلیانو در غیاب پدر چگونه به مردم دهكده ظلم می كند. یامثلاً در حوزه تخیلی و جادویی داستان كه با وجود غیر واقعی بودن اما شكلی وصله ای در داستان پیدا نمی كند، آنجایی كه «رمیدیوس» در حال ملحفه پهن كردن به آسمان می رود، هدف گلوله قرار گرفتن پیشانی كسانی كه صلیب روی پیشانی داشته اند و ... ملكیادس همان جادوگر كولی كه با كولی های دیگر وارد دهكده ماكوندو شده بود می نویسد: نخستین فرد این خانواده یعنی «خوزه آركادیو بوئندیا» با بسته شدن زیر یك درخت می میرد و آخرین فرد خانواده خوراك مورچه ها می شود. داستان این گونه پایان می پذیرد كه آئورلیانو در حال خواندن واقعه توفان در جریان مرگ خود در توفان قرار می گیرد و دیگر از اتاق «ملكیادس» بیرون نمی آید. «چنین پیشگویی شده بود كه شهر آینه ها یا سراب ها درست در همان لحظه كه آئورلیانو كشف رمز نوشته ها را به پایان برساند با توفانی از نوع نوح از روی كره خاكی محو و از خاطرات بشر زدوده خواهد شد و آنچه در نوشته ها آمده است، از ازل تا ابد دیگر تكرار نخواهد شد. زیرا نسل های محكوم به صد سال تنهایی فرصتی دوباره برای زندگی دوباره بر روی كره زمین نخواهند داشت» (از متن صد سال تنهایی) ماركز به دلیل آثار ادبی ارزشمندی كه به ادبیات جهان سپرد در سال ۱۹۸۲ از سوی بنیاد نوبل مستحق دریافت این جایزه شد. او با آثارش فرهنگ و ادب و پایه های زندگی انسان های یك قاره را به نگارش در آورده بود.

حسن گوهر پور

---