تضمین سلامت جسم و روان کودک با شیر مادر

۱) از نام‌گذاری هفته اول ماه آگوست (۱۰ الی ۱۷مرداد) تحت عنوان «هفته تغذیه با شیر مادر» توسط سازمان جهانی بهداشت و یونیسف تنها دو دهه می‏گذرد. اما این امر به خوبی گویای درک روزافزون اهمیت تغذیه نوزاد با شیر مادر و ضرورت آگاهی‏رسانی بیشتر کارشناسان این مراکز معتبر به مادران گرامی در سال‌های اخیر است.

این تصمیم با توجه به تحقیقات گسترده و شناسایی هرچه بیشتر ترکیبات گوناگون موجود در شیر مادر و کشف سازگاری بی‏رقیب آن در مقایسه با سایر روش‌های تغذیه نوزاد به خصوص در ماه‌های اول زندگی، برای برآورده کردن کامل نیازهای طفل در حال رشد است و با وجود پیشرفت تکنولوژی، هنوز هیچ روشی برای تغذیه کامل نوزاد به جای شیر مادر به دست نیامده است. دلیل اختصاص مطالب این ستون به موضوع فوق در چند هفته اخیر هم با توجه به اهمیت بی‏نظیر این موضوع در تضمین سلامت جسمی و روانی کودک و کاهش هزینه‌های درمانی مرتبط است.

با توجه به مسلمان بودن اکثریت مردم کشور عزیزمان ایران، بد نیست این نکته را هم یادآوری کنیم که توصیه موکد به استفاده از شیر مادر در آیات و روایات متعدد اسلامی از ۱۴قرن پیش (و نه از ۱۰ یا ۲۰سال قبل) وجود داشته است (از جمله آیه ۲۳۳ سوره بقره، آیه ۱۵ سوره احقاف و آیه ۱۴ سوره لقمان) که با مراجعه به این آیات به خوبی درمی‏یابیم که به صراحت و به وضوح، استفاده از شیر مادر تا دوسالگی توصیه شده است.

تا جایی که اطلاع دارم در دیگر کتاب‌های الهی نیز اشاره‌هایی به این موضوع حیاتی وجود دارد (مثلا در سفر پیدایش تورات یا همان عهد قدیم در ماجرای شیردهی سارا به اسحاق و... ). جالب است بدانید که در گرایش‏های مذهبی ریشه‏دارتر و رادیکال‏تر، توجه به این مساله بیشتر است. مثلا در بین کاتولیک‏ها دو سال شیردهی به نوزاد مرسوم‏تر از پروتستان‏ها یا ارتدوکس‏ها است. به هر روی، این هفته را هم در ادامه بحث هفته گذشته اختصاص می‌دهیم به ذکر چند نکته دیگر درباره برتری ترکیبات موجود در شیر انسان نسبت به شیر گاو و از هفته آینده به چگونگی شروع غذاهای کمکی و مکمل از شش‌ماهگی خواهیم پرداخت.

۲) یکی از اساسی‏ترین تفاوت‌های ترکیبی شیر انسان با شیر گاو در میزان و نوع چربی‏های موجود در آنهاست. از آنجا‏ که مهم‌ترین منبع تامین انرژی لازم برای سوخت‏وساز و رشد نوزاد در سال‌های اول زندگی چربی‏ها هستند، توجه به میزان و نوع آنها در غذای دریافتی‏شان بسیار مهم است. هیچ فکر کرده‏اید چرا میزان ابتلا به دیابت و مشکلات قلب و عروق در افرادی که در دوران شیرخوارگی خود از شیر مادر بهره‏مند بوده‏اند، کمتر است؟ شیر انسان در قیاس با شیر گاو از اسیدهای چرب غیراشباع و ضروری بسیار بیشتری برخوردار است (از جمله اسید لینولئیک و مشتقات آنکه در تشکیل سیستم عصبی و مغز نقش اساسی دارند) در صورتی‏که شیر گاو آکنده از چربی‏های غیراشباعی است که علاوه بر هضم و جذب سخت، اثرات نه‏چندان مطلوب آنها کاملا شناخته شده است.

آیا گمان می‌کنید چربی‏های اشباع‏شده فقط در سنین بالا در رگ‏ها رسوب می‌کنند؟ با این توضیحات، باید توجه داشت استفاده از شیر کم‏چرب گاو نیز جایگزین مناسبی برای شیر مادر نخواهد بود. نکته دیگری که بسیار شگفت‏انگیز است، تغییر ترکیب شیر مادر در حین تغذیه نوزاد است. در ابتدای هر وعده شیردهی، شیر مکیده‏شده، چربی کمتری دارد و درعوض، مقدار آب و ویتامین‏های محلول در آن بیشتر است.

این موضوع باعث می‌شود آب کافی همراه با ویتامین‏های مورد نیاز، قبل از سیر شدن وارد دستگاه گوارش طفل شود. در ادامه و به مرور، شیر دریافتی غلیظ‏تر شده و میزان چربی آن بیشتر می‌شود و تا زمان سیر شدن ادامه خواهد داشت. کاملا روشن است که رعایت این مساله به ظاهر ساده ولی خیلی مهم، در تغذیه نوزاد با شیر گاو یا شیر خشک قابل اجرا نیست. از سوی دیگر وجود آنزیم لیپاز در شیر مادر به هضم و جذب چربی موجود در آن کمک موثری می‌کند.

۳) در مورد املاح موجود در شیر مادر از دیدگاه مقایسه‏ای نیز باید به اختصار بگوییم که علاوه بر مقدار، درصد آنها نسبت به یکدیگر هم به گونه‏ای است که بهترین حالت ممکن را از نظر میزان جذب به وجود آورده‏اند. مثلا نسبت کلسیم به فسفر در شیر مادر ۵/۱ است که ایده‏آل‏ترین نسبت است. این موضوع در کنار سایر عوامل همچون اسیدی بودن دستگاه گوارش نوزادی که با شیر مادر تغذیه می‌شود (که هفته گذشته به آن اشاره کردیم)، باعث شده جذب کلسیم موجود در شیر مادر به‏رغم وجود کلسیم بیشتر در شیر گاو، بسیار راحت‏تر و بالاتر باشد.

این مهم وقتی نمود پیدا می‌کند که بدانیم املاحی همچون کلسیم و فسفر از جمله نیازهای بسیار حیاتی این دوران هستند و هر میلی‏گرم آنها می‌تواند در روند رشد و تکامل کودک تاثیرگذار باشد. هرچند آهن شیر مادر کم است، اما با توجه به ارزش بیولوژیکی بالایی که دارد، نسبت به آهن موجود در شیر گاو یا شیر خشک جذب بسیار بیشتری دارد.

حمید خواجه‏پور