اخلاقیات رایانه

«انقلاب اطلاعاتی» زندگی بشر امروز را از جنبه های گوناگونی شدیداً متحول کرده است تجارت, اشتغال, درمان, امنیت, حمل ونقل, سرگرمی, و بسیاری جنبه های دیگر

«انقلاب اطلاعاتی» زندگی بشر امروز را از جنبه‌‌‌های گوناگونی شدیداً متحول کرده است: تجارت، اشتغال، درمان، امنیت، حمل ونقل، سرگرمی، و بسیاری جنبه‌‌‌های دیگر. نتیجتاً، مقوله‌‌ اطلاعات و فناوری ارتباطات (ICT)، هم از جهت مثبت و هم منفی، بر زندگی اجتماعی، زندگی خانوادگی، روابط انسانی، آموزش، تخصص و آزادی، تأثیر گذاشته است. «اخلاقیات رایانه و اطلاعات» را در وسیع‌ترین معنایش، می‌‌‌تواند به عنوان آن بخش از اخلاق کاربردی که به تحلیل و مطالعه‌‌ تأثیرات اجتماعی و اخلاقی (ICT) می‌‌‌پردازد معرفی کرد.

عبارت خاص‌تر «اخلاقیات رایانه» معمولاً اشاره به آثار آن دسته از فلاسفه‌‌ متخصصی دارد که به‌طور سنتی در مورد نظریات مختلف اخلاقی در غرب، مانند فایده‌‌‌گرایی، نظریه‌‌ اخلاق کانتی، یا اخلاق فضیلتگرا، کار می‌‌‌کنند ولی درصددند از نظرگاه این تئوریها به مسائل اخلاقی که پیرامون رایانه و شبکه‌‌‌های رایانه‌‌‌ای مطرح می‌‌‌شود بپردازند. «اخلاقیات رایانه» همچنین در مواردی به کار می‌‌‌رود که قصد داریم به آن نوع از اخلاق حرفه‌‌‌ای که متخصصین علوم رایانه در کار خودشان به عنوان کدهای اخلاقی برای مشخص کردن کاربردهای اخلاقاً خوب یا بد از رایانه استفاده می‌‌‌کنند اشاره کنیم. به‌علاوه، اسامی خاص تری مانند «سیبرنتیک» و «اخلاق اینترنت» برای اشاره به آن جنبه از اخلاقیات رایانه بکار می‌‌‌رود که مربوط به اینترنت باشند.

در اواسط دهه‌‌ ۱۹۴۰، پیشرفت های نوآورانه در علم و فلسفه منجر به خلق شاخه‌‌ جدیدی در اخلاقیات شد که بهتر است آن را «اخلاقیات رایانه» یا «اخلاقیات اطلاعات» بنامیم. پایه‌‌‌گذار این رشته‌‌ جدید فیلسوف امریکایی نوربرت وینر، استاد ریاضیات و مهندسی دانشگاه ام.آی.تی بود. در طی جنگ دوم جهانی، وینر به توسعه‌‌ رایانه‌‌‌های الکترونیکی و سایر فناوری‌‌‌های اطلاعاتی کمک کرده بود. در این میان وینر به همراه همکارانش شاخه‌‌ جدیدی در علوم کاربردی با عنوان «سیبرنتیک» (ریشه‌‌ این کلمه در یونانی به معنای ناخدای کشتی است.) را به جهان معرفی کردند. وینر در همان زمان به چشم‌‌‌انداز کاربردهای اجتماعی و اخلاقی وسیع حاصل از ترکیب سیبرنتیک و رایانه آگاهی یافت. او پیش‌بینی کرد که پس از جنگ، جهان انقلاب صنعتی دومی را تجربه خواهد کرد. چیزی که جنبه‌‌‌های خیر و شر زیادی خواهد داشت و موجب بروز چالش‌های اخلاقی جدیدی خواهد شد.

وینر البته هرگز خود را بنیانگذار شاخه‌ای جدید در اخلاقیات نمی‌نامید. اصطلاحات «اخلاقیات رایانه‌ای» یا «اخلاقیات اطلاعات» سالها بعد از وینر به کار رفتند. با وجود این او از همعصران خود، که گاهی او را دانشمندی عجیب که درگیر تخیلات فانتزی در باب اخلاق است می‌دانستند، بسیار جلوتر بود.

سال ۱۹۸۵ سال مهمی در تاریخ اخلاقیات رایانه بود، و این به خاطر آثاری بود که دو متفکر بزرگ این حوزه به نامهای دبورا جانسون و جیمز موور پدید آوردند. موور در مقاله‌‌‌اش با عنوان «اخلاقیات رایانه چیست؟» مفهومی از این عبارت ارائه داد که بسیار وسیع‌تر از تعریف‌های پیشین بود. او به بررسی این مسئله پرداخت که چرا فناوری رایانه در مقایسه با سایر فناوری‌ها این چنین عمیق و شدید با مسائل اخلاقی درآمیخته است. او جواب این سؤال را در ویژگی «به لحاظ منطقی انعطاف‌‌‌پذیر» بودن رایانه‌‌‌ها می‌‌‌جست. او می‌‌‌گوید: رایانه‌ها به لحاظ منطقی انعطاف پذیرند طوری که می‌‌‌توان آنها را به هر شکل و صورتی که بخواهیم برای هر فعالیت و انگیزه‌‌‌ای مدل کنیم ... چراکه در حقیقت محدودیت رایانه‌‌‌ها تنها به اندازه‌‌ محدودیت خلاقیت خود ما می‌تواند باشد.

رایانه این امکان را فراهم آورده که انسانها امکان انجام کارهایی را داشته باشند که پیش از آن ممکن نبود.

مثال یکی از جنبه‌‌‌های مهم تأثیر رایانه در زندگی ما، نقش آنها در محل کار است. رایانه‌‌‌ها به عنوان یک «ابزار جهانی» که علی‌‌‌الاصول می‌‌‌توانند وظایف بسیاری را به عهده بگیرند تهدیدی برای بسیاری از مشاغل به حساب می‌‌‌آیند. اگر چه آنها به تعمیر نیاز دارند، اما هرگز نمی‌‌‌خوابند، خسته نمی‌‌‌شوند و نیازی نیست برای استراحت به مرخصی یا به خانه بروند. در عین حال، رایانه‌‌‌ها اغلب در انجام کارهای زیادی بسیار تواناتر از انسانها هستند. این ویژگیها سبب شده‌‌‌اند که جایگزین کردن رایانه‌‌‌ها به جای انسان به لحاظ اقتصادی بسیار باصرفه‌‌‌تر باشد و بنابراین به سرعت گسترش یابد. به عنوان نمونه‌‌‌ای از این دست مشاغل می‌‌‌توان، مشاغل خطوط تولید و مونتاژ، شست شوی اتومبیل، متصدی تلفن، تایپیست‌‌‌ ماشین تحریر، گرافیست، سیستم‌‌‌های امنیتی، و غیره و غیره را نام برد. بعلاوه حتی پزشکان، حقوقدانان، معلمین، حسابداران و روانشناسان هم دریافته‌‌‌اند که بسیاری از کارهایی را که آنها بطور سنتی باید انجام می‌‌‌دادند، می‌‌‌توانند به عهده‌‌ رایانه‌‌‌ها بگذارند.

اما چشم‌‌‌انداز اشتغال از سوی دیگر ابداً بد نیست. برای مثال این واقعیت را در نظر بگیرید که صنعت رایانه به خودی خود گستره‌‌ وسیعی از مشاغل جدید را به وجود آورده است: مهندسی نرم‌‌‌افزار، مهندسی سخت‌‌‌افزار، تحلیل سیستمها، وب سازی، معلمین فن‌‌‌آوری اطلاعات، فروشندگان و ارائه‌‌‌دهندگان خدمات رایانه‌‌‌ای و غیره. حتی در مواردی که رایانه‌‌‌ها شغلی را به کلی حذف نمی‌‌‌کنند، غالباً آن را شدیداً دگرگون می‌‌‌کنند. خلبانان هواپیماها اگرچه هنوز در جایگاه کنترل هواپیما می‌‌‌نشینند، اما واقعیت این است که در بخش زیادی از پرواز آنها تنها نظاره‌‌‌گراند و این سیستم‌های رایانه‌‌‌ای هستند که کنترل هواپیما را در دست دارند و آن را هدایت می‌‌‌کنند. بنابراین ممکن است رایانه‌‌‌ها باعث شوند که کارگران و کارمندان برای ادامه‌‌ شغلشان نیازمند آن باشند که روشهای قدیمی را ترک کرده و مهارت های جدیدی را بیاموزند.

یکی دیگر از موضوعات پر اهمیت در «فلسفه‌‌ اطلاعات» موضوع جرائم رایانه‌‌‌ای است. در این زمینه موضوع ویروس‌های رایانه‌ای و جاسوسی‌‌‌های بین‌‌‌المللی توسط هکر‌‌‌هایی که هزاران مایل آن طرفتر هستند مطرح است. این موضوع روشن است که امنیت رایانه‌‌‌ها یکی از موضوعات اصلی اخلاقیات رایانه است. سه محقق به نامهای اسپافورد، هیفی و فربراش موضوع امنیت رایانه‌‌‌ها را به پنج جنبه اصلی مربوط می‌‌‌کنند:

۱) قابلیت اعتماد و امنیت اطلاعات شخصی

۲) تمامیت یعنی اطمینان از اینکه داده‌‌‌ها و برنامه‌‌‌ها خارج از اختیار کاربر مورد اصلاح یا تغییر قرار نمی‌‌‌گیرند.

۳) خدمات بی‌‌‌خطر

۴) سازگاری اطمینان از اینکه داده‌‌‌ها و رفتارهایی که ما امروز می‌‌‌بینیم فردا هم به همین صورت خواهند بود.

۵) کنترل دسترسی به منابع.

جرائم رایانه‌‌‌ای مانند دزدی یا اختلاس یا طراحی«بمبهای منطق» توسط اشخاصی صورت می‌‌‌گیرد که اجازه استفاده از آن رایانه را دارند. بنابراین موضوع امنیت رایانه‌‌‌ها باید همچنین فعالیت‌های اشخاص مورد اعتماد برای استفاده از آنها را هم شامل شود. از سوی دیگر هکرهای بین‌‌‌المللی به خرابکاری و دزدی اطلاعات می‌‌‌پردازند که تعریف و تعیین این جرائم موضوع مهمی در نظریه‌‌ اخلاق رایانه است.

مسائل بسیار دیگری هم وجود دارد که فیلسوفان اخلاقیات رایانه باید به آنها بپردازند. مسئله‌‌ حریم خصوصی مردم در دنیای مجازی، دارایی‌های معنوی، مسئولیت‌های حرفه‌‌‌ای، جهانی‌‌‌شدن و بسیاری مسائل دیگر که همگی متفکران این حوزه را به خود مشغول کرده‌‌‌اند.

منبع: بخش هایی از مقاله «اخلاق اطلاعات و رایانه» از دانشنامه فلسفی استنفورد.