ناتوی آسیا رؤیا یا واقعیت

تمرین نظامی مشترك اخیر روسیه و چین برای اولین بار, ظرفیت و توان نظامی را نیز به عنوان فاكتوری مؤثر وارد معامله همكاری های نوپای این دو كشور كرد همكاری هایی كه وجود دغدغه های استراتژیكی نظیر مسأله تایوان و آسیای مركزی, اركان آن را تشكیل می داد, هم اكنون قابلیت های خود را در سطوح دیگری نیز مطرح كرده است

این تمرین نظامی در عین حال كه بیانگر همنوایی مسكو با پكن در هشدار به واشنگتن برای اجتناب از هر نوع دخالت در مورد مسأله تایوان است و می تواند مؤیددورخیز روسیه برای رویارویی با ناآرامی های بالقوه در آسیا نیز باشد، از نگاه كلان به عنوان نشانه ای از عزم روس ها برای ایجاد محور سه قدرت بزرگ آسیایی (چین، روسیه و هند) و امید چینی ها به تشكیل اتحادی نظامی علیه غرب در شرق نیز قلمداد می شود. به عقیده برخی از ناظران سیاسی تمرین نظامی مشترك میان چین و روسیه را باید بخشی از یك دستور كار گسترده تر دانست كه توافق وزیران دفاع ۶ كشور عضو «سازمان همكاری های شانگهای» شامل روسیه، چین، قرقیزستان، تاجیكستان، ازبكستان و قزاقستان رسیده است. مسكو و پكن امیدوار هستند تا این سازمان پا را از چارچوب های یك كارگاه گفت وگو و تعامل صرف در آسیای مركزی فراتر بگذارد و در اندازه های یك اتحاد امنیتی به سبك ناتو كه توان كنترل اوضاع در این منطقه را تا مرزهای چین دارا باشد، ظاهر شود.

روابط چند جانبه در برابر مناسبات دو جانبه

بعد از درگیری شدید مرزی دهه ۶۰ میان روسیه و چین و تداوم روابط سرد میان این دو كشور پس از فروپاشی اتحاد شوروی، شاید كمتر نظریه پرداز سیاسی تصور می كرد كه پكن و مسكو به سطح كنونی از تعامل و همكاری كشانده شوند. هم اكنون صرف نظر از دغدغه های اقتصادی و نظامی كه بیش از پیش روسیه و چین را به یكدیگر پیوند می دهند، نگرانی از تك قطبی شدن جهان و یكجانبه گرایی آمریكا، زمینه ایجاد و ارتقای بسترهای جدید از همكاری ها میان این دو كشور در سایر حوزه ها فراهم آورده است. روسیه امروز اصلی ترین تهیه كننده تسلیحات مدرن، فناوری هسته ای و انرژی چین به حساب می آید. ارزش تجارت اقتصادی میان این دو كشور نیز در سال گذشته به رقم ۲۰ میلیارد دلار رسید و قرار است كه این میزان تا سال ۲۰۱۰ به ۶۰ میلیارد دلار ارتقا پیدا كند. توان اقتصادی فزاینده و ظرفیت های روسیه برای تأمین نیازهای نظامی چینی ها به سنگ بنایی از مناسبات جدید میان این دو كشور تبدیل شد. این مناسبات دارای ویژگی هایی بود كه می توانست پتانسیل های منطقه ای و حتی جهانی خود را بی محابا به رخ بكشد. چین و روسیه اولین مخاطب خود را در این زمینه، سازمان همكاری های شانگهای انتخاب كردند.

روسیه و چین پیش از برگزاری آخرین اجلاس سران گروه ۸ و به فاصله كوتاهی پس از برگزاری نخستین اجلاس سازمان همكاری های شانگهای اولین شوك جدی را با انتشار بیانیه ای تحت عنوان «دستورالعمل بین المللی قرن بیست ویكم» به آمریكایی ها وارد كردند. در حالی كه این اشتراك نظر میان چینی ها و روسها برای تبدیل شدن به یك تهدید علیه حضور روز افزون آمریكا در منطقه كافی نبود و حتی تاحدی نیز به یك شوخی شباهت داشت، اما این در واقع جدی ترین چالش برای منافع واشنگتن در آسیای مركزی پس از حمله آمریكا به افغانستان در سال ۲۰۰۱ به حساب می آمد.

پیام بیانیه مشترك روسیه و چین پیش از اجلاس گروه ۸ به اعضای سازمان همكاری های شانگهای كاملاً روشن و صریح بود: واشنگتن برای استقلال آسیای مركزی یك تهدید به حساب می آید. مسكو و پكن با این بیانیه در واقع پیشنهادی اقتصادی و امنیتی مشابه آنچه واشنگتن داده بود، مطرح كردند. با این تفاوت كه بسته جدید تنها در راستای حفظ وضع موجود و ترغیب آسیای مركزی به اجتناب از اصلاحات دموكراتیك و اقتصاد بازار تهیه شده بود. بسیاری از كشورهای منطقه از بیم بروز مجدد انقلاب های رنگی این پیام را به خوبی درك و دریافت كردند.در ماه جولای، اعضای سازمان همكاری های شانگهای بار دیگر در شهر «آستانه» قزاقستان گرد هم آمدند تا در مورد تحولات سیاسی آسیای مركزی با یكدیگر تبادل نظر كنند. در حالی كه اجلاس پیشین این سازمان به طور اخص حول موضوع «سه نیروی شیطانی» (تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری) و نگرانی های چین پیرامون منطقه «سین كیانگ» و دسترسی این كشور به منابع انرژی جدید دور می زند، موارد مورد بحث در اجلاس ۵ جولای حكایت از این داشت كه كشورهای عضو با جمعیتی حدود ۵۰ درصد از جمعیت كل جهان مصمم هستند تا به نیرویی جدی در امور بین الملل تبدیل شوند. این عزم در دعوت از سه كشور ایران، هند و پاكستان به عنوان عضو ناظر اجلاس مذكور كاملاً ملموس بود. واكنش آمریكا به این جلاس با سفر وزیر دفاع این كشور به آسیای مركزی بروز یافت. «دونالد رامسفلد» به این منطقه اعزام شد تا از عدم خلل در توافقات دو جانبه گذشته با بازیگران كلیدی این منطقه اطمینان حاصل كند. اما این اقدام دیپلماتیك با درخواست اعلام یك ضرب الاجل از سوی سازمان همكاری های شانگهای برای عقب نشینی نیروهای آمریكایی از ازبكستان بار دیگر به چالش گرفته شد. این بدان معنا بود كه با وجود گرم بودن آتش درگیری ها در افغانستان و به اثبات رسیدن توان نفوذ واشنگتن تا قلب حوزه های دست نخورده بلوك شرق سابق، موتور قدرت های سیاسی سنتی آسیای مركزی در واكنش به این نفوذ در حال روشن شدن است.

تأكید واشنگتن بر روابط دوجانبه با كشورهای آسیای مركز نیز پیام روشنی برای سازمان همكاری های شانگهای داشت؛ این پیام كه آمریكایی ها نمی توانند - بخوانید نمی خواهند - اعضای این سازمان را به عنوان یك بلوك متحد قلمداد كنند. این سیاست درست در مقابل رویكرد روسیه و چین كه تلاش دارند اعضای آن سازمان را به منظور جلوگیری از نفوذ واشنگتن در منطقه به انجام اقدامات چندجانبه ترغیب كنند، قرار داشت. سفر رامسفلد به آسیای مركزی نشان داد كه آمریكایی ها به تأثیرات چنین سیاستی معتقد هستند. این اعتقاد با استقبال قرقیزستان و گرجستان از وزیر دفاع آمریكا بیش از پیش تقویت شد. دولت منتخب جدید در قرقیزستان هنوز در مورد سمت و سوی سیاست خارجی خود تصمیم نگرفته بود و حضور رامسفلد می توانست بر شكل دهی این سیاست تأثیر بگذارد. برای گرجستان نیز كه همیشه رویكردی موازنه آمیز را در برابر مهمان های خارجی خود، اتخاذ كرده است بهانه ای وجود نداشت تا رامسفلد را مورد بی مهری قرار دهد.مناسبات دو جانبه آمریكا توانست اولین شكاف ها را در میان اعضای سازمان پدید آورد. در پی فرار ۵۰۰ ازبك به قرقیزستان كه پس از ناآرامی های «اندیجان» ازبكستان صورت گرفت، قرقیزها ابتدا موضعی موافق دولت ازبكستان اتخاذ كردند و حدود ۹۰ تن از فراریان را به كشورشان استرداد كردند. اما این همراهی دیری نپایید. با فشار واشنگتن، سازمان ملل متحد وارد عمل شد و از قرقیزستان خواست كه از بازگرداندن ازبك ها به كشورشان خودداری كند. اما این پایان سناریوی واشنگتن علیه سركشی های دولت ازبكستان نبود. فاصله كوتاهی پس از اعتراض های ازبكستان، یك هواپیما حامل ۴۴۰ پناهنده ازبك قرقیزستان را به مقصد رومانی ترك كرد. این واقعه نشان داد كه توانایی واشنگتن برای تأثیر بر ژئوپولتیك آسیای مركزی حتی چند هفته پس از تشكیل جبهه متحد در سازمان همكاری های شانگهای برای حمایت از درخواست عقب نشینی آمریكا از این منطقه زیاد است. اما اهرم مناسبات دوجانبه در برابر دولت كریم اف در ازبكستان كارگر نیفتاد، زیرا او از بیم وقوع یك انقلاب رنگی، نقش حمایتی از دولت خود را به چین و روسیه واگذار كرده بود. درست در همان روزی كه پناهندگان ازبك به رومانی پرواز كردند، دولت ازبكستان فرمان خروج آمریكایی ها از پایگاه هوایی k۲ را كه باید به تصویب پارلمان این كشور می رسید - كه رسید - صادر كرد.اولین واكنش واشنگتن نسبت به این درخواست به تأخیر افتادن سفر یك هیأت عالی رتبه آمریكایی به ازبكستان بود. هیأت مذكور قرار بود پیرامون تحولات اخیر در این كشور با ازبك ها مذاكره كند. این اقدام تنها یك معنا داشت اینكه احتمالاً آمریكایی ها حاضر هستند پایگاه هوایی ازبكستان را فدای تغییر رژیم این كشور كنند. اما این شاید آخرین بخش از سناریوی واشنگتن باشد.

---