نفت در سالی كه گذشت

سال گذشته مهمترین حادثه در مورد نفت كه هنوز هم تأثیر خود را در جهان بر جا گذاشته و بحث و گفت وگوی بسیاری را موجب شده، افزایش قیمت بود. دلیل اصلی این افزایش نیز كاهش ظرفیت مازاد تولید نفت كشورهای تولیدكننده به ویژه اعضای سازمان كشورهای صادركننده نفت اوپك بوده است. حداقل ۲۰سال است كه در كشورهای عمده و بزرگ تولیدكننده نفت عضو اوپك هیچ سرمایه گذاری عمده برای افزایش تولید نشده بود و این امر به دلیل وقوع جنگ های بزرگی در این مدت در منطقه بود كه هر گونه سرمایه گذاری را مانع می شد.

عدم سرمایه گذاری در صنعت نفت این كشورها مازاد ظرفیت تولید در جهان را كه پیش از این تا ۶ میلیون بشكه بیش از سقف مصرف در جهان بود به عدد صفر نزدیك كرد و تعادل شكننده ای را میان عرضه و مصرف نفت در جهان برقرار كرد. این تعادل شكننده با هر حادثه ای بازار نفت را دچار تلاطم می كند و در این سال ها به ویژه دو سال گذشته قیمت های بی سابقه ای را در بازار نفت شاهد بوده ایم.

بخشی از آن تحول ناشی از ورود مصرف كنندگان بزرگ و جدید در بازار نفت است كه انتظار ظهور و تأثیر این گونه آنان بر بازار نفت نمی رفت، به طوری كه برخی تحلیلگران حضور این كشورها از جمله چین را عامل گرانی و افزایش قیمت نفت قلمداد كردند. چین در دو دهه اخیر با رشد بی سابقه و شتابان اقتصادی به مقام دومین مصرف كننده نفت جهان تبدیل شده و پس از آمریكا قرار گرفته است.تحولات بازار نفت آثار سیاسی اقتصادی فراوانی در جهان داشته و این آثار در سال های اخیر به شكل شفاف تری خود را در تصمیم گیری های سران كشورهای جهان نشان می دهد، چرا كه بی شك امنیت انرژی مهم ترین مسئله دو دهه آینده است و همه كشورها در رقابتی تنگاتنگ در این زمینه قرار دارند كه به نظر می رسد در پس این رقابت ها به یك تقسیم كار و توافق عمومی نزدیك می شوند.

●راه حل

برای حل بحران تولید و تأمین نیاز جهان به انرژی و افزایش ظرفیت مازاد تولید نفت در جهان، تكنولوژی تنها راه حل است. برای برداشت بیشتر از میدان های نفتی جهان كه اغلب آنها سال دوم عمر خود را می گذرانند و به كارگیری انرژی های جدید جایگزین نفت خام كه گاز مهم ترین آن است، تكنولوژی تنها راه حل است. تكنولوژی های جدید می تواند ضریب برداشت از حوزه های نفتی را تا حدی بالا ببرد كه تولید در جهان، تقاضای واقعی را پاسخ دهد و مازاد تولید كافی نیز برای جبران رویدادهای غیرمنتظره ایجاد كند. بسیاری از دست اندركاران نفت در جهان امروز به این نتیجه رسیده اند و با پذیرش شرایط جاری با تكیه بر تجربه های تاریخی مشابه تأكید می كنند كه بن بست جاری با فناوری های نوین شكسته خواهد شد.این امر نیز خود چالش جدیدی را ایجاد می كند كه باعث می شود تا كشورهای غربی بر حق خود بر در دست داشتن تكنولوژی های جدید در صنعت نفت تأكید كرده و از حضور و سرمایه گذاری جدی در این بخش تا وجود شرایط مناسب پرهیز كنند.

منطقه خاورمیانه به عنوان بزرگترین مركز تولید نفت جهان، مركز تحولات نفت است، چرا كه جایگزینی برای آن یافت نشده و نخواهد شد و به همین دلیل همه بحث ها و فشارها بر این منطقه متمركز شده است. شاید مهم ترین مسئله، نحوه حضور شركت های بزرگ در قراردادهای نفتی است كه سال هاست علاوه بر شرایط سیاسی به مانع اصلی سرمایه گذاری در این مناطق تبدیل شده است. منع قراردادهای مشاركت در تولید در حوزه های بزرگ وسیع و قابل دسترس در خاورمیانه موجب شده تا شركت های بزرگ حضور كمرنگی در این كشورها داشته باشند و با ایجاد سرپل هایی در انتظار تغییر شرایط به سر می برند. این شرایط در برخی كشورهای عربی با انعطاف در قراردادها بهتر شده و همكاری ها آغاز شده است. این انعطاف پذیری از جمله در قطر شرایط را برای دیگران دشوار كرده و آنان را در تنگنا قرار داده است. اجرای قراردادهای مشاركت در تولید، در این كشورها شرایط را رقابتی كرده و كشور هایی را كه در این مورد سختگیری را ادامه می دهند، در تنگنا قرار داده است. این شرایط به طور قطع راه حل میانه ای دارد كه به نفع طرفین است و منافع مصرف كننده در جهان را نیز تأمین خواهد كرد.

●آثار قیمت بر سیاست های اقتصادی

افزایش قیمت در اقتصاد كشورهای تولیدكننده و مصرف كننده، آثار مستقیم و مؤثری را گذاشته و خواهد گذاشت. كشورهای مصرف كننده به سیاست های ممیزی مصرف و كاهش مصرف و افزایش بهره وری مصرف انرژی روی آورده اند. این امر به طور طبیعی رقم مطلق كنونی مصرف نفت جهان را كاهش خواهد داد. بنابراین در درازمدت باید در انتظار كاهش در تقاضای مصرف بود كه در كشورهای جهان متفاوت است؛ متوسط این رقم حداكثر تا ۵ درصد از رقم فعلی خواهد بود. این امر تولید منابع جایگزین را نیز اقتصادی كرده و تولید انرژی های جایگزین مورد توجه قرار گرفته است. این امر نیز با توجه به پیشرفت هایی كه شده ولی هنوز با نفت و گاز نمی توانند رقابت كنند و قیمت های بالای نفت نیز نتوانسته مصرف آنها را اقتصادی كند. در آمریكا با وجود رسیدن قیمت بنزین به بالاترین میزان تاریخی، برای مصرف خودروهای برقی سوبسید پرداخت می شود و این امر با توجه به كیفیت خدمات آن در مقایسه با خودروهای بنزین سوز با استقبال روبه رو نشده است. بنابر این حداقل تا ۳۰سال آینده نفت نیاز عمده كشورهای مصرف كننده است و تولیدكنندگان نیز باید برای این شرایط آماده باشند. تولیدكنندگان كه با حجم بالای دلارهای نفتی روبه رو هستند، در آغاز دچار شور و شعف شدند و سرازیر شدن دلارهای نفتی را یك رویداد مثبت تلقی كردند ولی با گذشت زمان به سیاست های كنترلی و نظارت بر نحوه هزینه شدن این درآمدها روی آوردند. رشد بی سابقه درآمدهای نفتی كه منشأ آن نه تولید ناخالص داخلی كه تغییر شرایط در بازار نفت بود، در صورت فقدان مدیریت به آشفتگی و خسارت های جبران ناپذیر منجر خواهد شد.

●كشورهای عرب

كشورهای عرب حاشیه خلیج فارس كه بیشترین سود را از تحولات جدید كسب كرده اند با توجه به فقدان توان مدیریتی و نیروی انسانی كارآمد، طبق معمول به سوی شركت ها و مدیران غربی روی آوردند و با سپردن مدیریت منابع مالی خود به شركت های سرمایه گذاری خارجی و شركت های خدماتی و تولیدی آنها به جذب این درآمدها در اقتصاد ملی روی آوردند. آغاز این روند با توجه به شرایط و سابقه گذشته در این كشورها سیر عادی و آرامی داشت و در حال حاضر نیز ادامه دارد. ایجاد فرصت های شغلی فراوان در این كشورها نیروی كار اغلب كشورها را به خود جلب كرده و امروز شاهد هستیم كه شركت های عرب چند ملیتی در حاشیه خلیج فارس با مشاركت شركت های بزرگ غربی شكل گرفته و حضور مؤثری در اقتصاد منطقه و جهان دارند. الگوی خاص كشورهای عرب برای توسعه اگرچه هنوز میوه های خود را عرضه نكرده ولی به نظر می رسد راه حل مناسبی برای كل منطقه است كه در حال شكل گیری است. نقش نیروهای متخصص و كارشناس ایرانی در این روند غیر قابل انكار است و در اكثر این تحولات به ویژه در امارات متحده، نقش مثبت آنان غیر قابل انكار است.

در این زمینه شاهد هستیم كه بورس در اغلب این كشور ها فعال شده و شركت های بزرگی از دل فعالیت های اقتصادی در كشورهای یاد شده متولد شده اند كه در اقتصاد دیگر كشورها نیز حضور دارند. مثال های فراوانی در حال حاضر در این زمینه وجود ندارد، ولی در آینده نزدیك می توان شاهد افزایش آنها بود.