آثار و پاداش خوف از عذاب های الهی

عذاب به معنای عقوبت, مجازات, شکنجه و ایجاد درد شدید است

عذاب به معنای عقوبت، مجازات، شکنجه و ایجاد درد شدید است. اصل تعذیب در زبان عربی چنان که راغب اصفهانی در مفردات الفاظ قرآن کریم بیان کرده، زدن زیاد با انتهای تازیانه و بند شلاق است. از این رو عذاب را می توان معادل شکنجه در زبان فارسی دانست.

در قرآن کسانی که بر خلاف آموزه های عقلانی و وحیانی عمل می کنند، به عذاب، انذار داده شده اند. در این آیات، انواع و اشکال عذاب های دنیوی و اخروی به عنوان عقوبت عصیان کاران بیان شده است. هدف از بیان عذاب ها، ایجاد ترس و خوف در بشر و وادار کردن اختیاری به اطاعت و ترک عصیان است.

نویسنده در این مطلب با بررسی آموزه های قرآن قصد دارد تا عوامل و آثار خوف از عذاب را در زندگی بشر تبیین کند که باهم آن را ازنظر می گذرانیم.

● انواع عذاب

عذاب و عقوبت های الهی در اشکال مختلف برای اهداف گوناگون صورت می گیرد؛ چراکه برخی از عذاب ها، تنبیهی و هشداری و برخی دیگر امتحانی و آزمونی و برخی دیگر عذاب های کیفری و پاداشی است، چنان که عذاب های الهی حتی به شکل نعمت نیز خودنمایی می کند بطوری که بر خلاف ظاهر آن، باطن آن نعمت چیزی جز عذاب نیست. بنابراین نمی توان گفت که همه عذاب های الهی یکسان و برای دست یابی به یک هدف است؛ هرچند که می توان گفت که هدف نهایی در همه این موارد، توبه و بازگشت بشر به مسیر اصلی و صراط مستقیم اسلام و تسلیم و اطاعت است.

در آیات قرآنی از نزول باران های توفان زا به عنوان ابزار عذاب (هود آیه۴۴ و آیات دیگر)، عذاب کردن با ابرهای هلاکت بار (شعراء آیات۱۷۶تا ۱۸۹)، نزول آتش سوزنده (قلم آیات۱۷تا۱۹)، بارش برف قرمز(اعراف، آیات۱۳۰و ۱۳۴)، فرو رفتن در زمین (نحل آیه۴۵و اسراء آیه۶۸)، سیل بنیان کن(سباء آیات۱۵تا۱۷)، ثروت و مال(توبه آیه۵۵) به عنوان نمونه ها و مصادیقی از عذاب های الهی یاد شده است که می توان از این نمونه ها پی برد که تنوع عذاب تا چه اندازه است.

عذاب های الهی هم چنین به شکل بسته شدن دهان (یس آیات۶۴و ۶۵)، عذاب آسمانی(بقره آیات۴۷و ۵۸و ۵۹ و عنکبوت، آیات۳۳ و ۳۴)، محرومیت از امداد الهی (آل عمران آیات۲۱و ۲۲و نساء آیه۱۷۳)، مسخ شدن (بقره آیات۶۵و ۶۶)، نابودی محصولات(کهف آیات۳۲و ۳۴و ۴۲) ذلت و خواری(بقره، آیه۹۰)، استیصال و استدراج و لعنت انجام می شود که انسان می بایست همواره هوشیار باشد تا گرفتار یکی از این ها نشود. راه رهایی نیز جز استغفار و توبه در هنگام گناه و خطا و عصیان و انجام واجبات و ترک محرمات در طول عمر نیست.

سبب تنوع عذاب های الهی و اشکال مختلف آن در دنیا و آخرت از آن روست که براساس نظام مجازات الهی می بایست میان گناه و عذاب تناسب باشد (بقره آیات۱۴و ۱۵ و اعراف آیه۵۱ و توبه آیه۶۷ و آیات دیگر) بنابراین، با این که عذاب های الهی حتمی و تردیدناپذیر (انعام آیه۱۳۴) و مختلف هستند، ولی این تنوع و اختلاف به سبب تنوع و اختلاف در گناه و خطایی است که از بشر بروز پیدا می کند.

همچنان که در این آیات و آیات دیگر فلسفه تنوع و اختلاف عذاب ها در دنیا و آخرت بیان شده فلسفه و هدف اصلی ایجاد نظامی به نام نظام مجازات الهی و عذاب نیز بیان شده است. براساس برخی از آیات، هدف و فلسفه وجودی کیفر و پاداش در دنیا و آخرت، تبیین حقانیت هدفمندی جهان هستی می باشد (ص آیات ۲۷ و ۲۸ و نیز جاثیه آیه ۲۲) البته آیاتی چون آیات ۷۴ تا ۷۶ سوره مؤمنون یکی دیگر از فلسفه های عذاب کافران و منحرفان را نجات از طغیان و تضرع به درگاه الهی برمی شمارد.

● عوامل عذاب های الهی

عوامل و موجبات عذاب های الهی در یک کلمه طغیان و عدم اطاعت از آموزه های عقلانی و وحیانی می باشد. این معنای عام، مصادیق بسیاری دارد که در آموزه های قرآنی بیان شده است. ازجمله می توان به آبروریزی و هتک حرمت افراد (نور آیه ۱۹)، آخرت فروشی (بقره آیه ۸۶)، آواره سازی مردم از خانه و کاشانه (بقره آیه ۸۵)، تفرقه و اختلاف افکنی (آل عمران آیه ۱۰۵) ادعای الوهیت (قصص آیه ۳۸ و ۴۰)، ادعای ربوبیت (نازعات، آیات ۲۴ و ۲۵)، ادعای نبوت (انعام آیه ۹۳)، اذیت و آزار پیامبر (توبه آیه ۶۱)، استراق سمع (صافات آیات ۷ تا ۹) اسراف (طه آیه (۱۲۷) اسطوره خواندن قیامت و قرآن (نحل آیات ۲۴ و ۲۶ و ۲۷ و نیز احقاف آیات ۱۷ و ۱۸) و اطاعت از شیطان (لقمان آیه ۲۱) و اطاعت از مستکبران (ابراهیم آیه ۲۱)، اعراض و رویگردانی از آیات خدا (انعام آیات ۴ تا ۶) و مانند آن اشاره کرد.

همه این ها در حقیقت بیانگر ترک اطاعت از خدا و اسلام (توبه آیه ۷۴) و اعراض از خداوند (فتح آیه ۱۷) و انکار معاد (انعام آیات ۲۹ و ۳۰) است که جلوه های مختلفی می یابد. برشمردن همه این مصادیق خارج از حوصله این مقاله است.

● خوف از عذاب

یکی از عوامل اصلی اطاعت افزون بر محبت به خدا و توجه یابی به جمال و رحمانیت خداوندی،خوف از مقام جلال الهی است. از این رو کسانی که نسبت به مجازات الهی در دنیا و آخرت ترسناک هستند، می کوشند تا با اطاعت از آموزه های عقلانی و وحیانی، در مسیری گام بردارند تا گرفتار عذاب نشوند.

خداوند در آیه ۵۷ سوره اسراء یکی از عوامل دعوت به توحید را ترس مردم از عذاب های الهی می داند. از این رو مؤمن آل فرعون از قوم خویش می خواهد تا به حضرت موسی(ع) ایمان آورند تا به کیفری هم چون عذاب های اقوام پیشین گرفتار نیایند. (غافر آیات ۲۸ تا ۳۰) وی همچنین در همین آیات به قوم خویش هشدار می دهد که این عذاب در قیامت نیز دامن گیر آنان می شود اگر به خداوند و پیامبرش ایمان نیاورند.

ترس و نگرانی حضرت ابراهیم(ع) از گرفتار شدن عمویش «آزر» به عذاب الهی نیز سبب می شود تا وی را به ایمان به خدا و اطاعت از فرمان های الهی دعوت کند. (مریم آیات ۴۱ تا ۴۵) همچنین ترس پیامبر(ص) از عذاب روز بزرگ قیامت و ابتلای رویگردانان از استغفار و توبه (هود آیات ۲ و ۳) موجب می شود تا ایشان را به توحید و عبادت خداوند دعوت کند.

خداوند در آیات ۲۲ و ۲۷ سوره معارج بیان می کند که نمازگزاران از ترس عذاب الهی به نماز رو می آورند و خداوند را عبادت می کنند. به هر حال یکی از علل و عوامل اطاعت و تسلیم و بندگی در برابر خداوند، خوف مردم از عذاب های الهی در دنیا و آخرت است.

● آثار خوف از عذاب

خداوند در آیاتی به آثار خوف از خدا و عذاب هایش توجه می دهد که در این جا به بخشی از آن ها اشاره می شود.

از کارکردهای خوف از خدا و عذاب الهی آن است که انگیزه برای کارهای خوب و نیک و اطاعت از خداوند فراهم می آید و حتی انسان هایی برای رضای خداوند و ترس از دوزخ و عذاب هایش به احسان و ایثار رو می آورند. آیات ۸ تا ۱۰ سوره انسان به نمونه ای از این ایثار اشاره می کند که در آن اطعام خالصانه مسکین، یتیم و اسیر به سبب ترس و خوف از روز سخت قیامت بیان شده است.

از دیگر کارکردهای خوف از عذاب، عبرت و پندگیری است تا به سوی کارهای بد و زشت گرایشی پدید نیاید و انسان به سبب آن که کیفر ستمگران را می بیند به سوی ستمگری رو نیاورد. (ذاریات آیات ۳۲ تا ۳۷ و نیز هود آیات ۱۰۲ و ۱۰۳)

فرار از جنگ با مومنان و فتنه گری، از دیگر کارکردهای خوف است که خداوند در آیه ۴۸ سوره انفال با اشاره به فرار ابلیس از میدان جنگ بدر به آن اشاره می کند. ابلیس در گزارشی که خداوند می دهد، علت گریز و فرار خویش را ترس از گرفتار شدن در عذاب الهی می داند. ابلیس با آن که از سوی خداوند تا قیامت مهلت گرفته است، با این همه هراسان بود که اگر در میدان جنگ علیه مومنان باقی بماند، عذاب الهی در همین دنیا وی را در برگیرد و مجازات سختی را ببیند. از این رو از ترس عذاب الهی در دنیا از میدان جنگ علیه مومنان می گریزد.

اصولاً اگر کسی احتمال بدهد که عمل فتنه انگیز او هزینه گزافی برایش به همراه خواهد داشت، دست از فتنه گری بر می دارد و دست به آن عمل نمی زند. بنابر این می توان گفت که ترس از عذاب و شکنجه و هزینه های سنگین موجب می شود تا شخص احتیاط کرده به سادگی به گناه تن ندهد و در آشوب و بلوایی شرکت نکند که هزینه آن گزاف است.

خداوند در آیه ۱۵ سوره یونس تبیین می کند که ترس پیامبر (ص) از عذاب آخرت، مانع پاسخ مثبت دادن آن حضرت (ص) به درخواست مشرکان شده است. به این معنا که ترس از مجازات قطعی، آدمی را محتاط می کند و اجازه نمی دهد تا خودسرانه و بی احتیاط گام در راهی نهد که هزینه گزافی بر او تحمیل می کند.

● پاداش خوف از عذاب

ترس از عذاب الهی همانگونه که آثار و کارکردهایی در دنیا دارد، موجب می شود تا شخص از آثاری به عنوان پاداش نیز بهره مند شود.

خداوند در آیات ۲۷ و ۲۸ و ۳۵ سوره معارج، خوف از عذاب پروردگار را سبب تکریم شخص در بهشت می داند. به این معنا که پاداش بهشت تنها برای کسانی نیست که خداوند به سبب محبت پرسش می کنند، بلکه حتی اگر انگیزه اطاعت و تسلیم دربرابر خداوند، ترس از دوزخ و عذاب های الهی باشد، پاداش بهشت بر آن مترتب می شود. به این معنا که آن چه در این آیات مورد تاکید قرار می گیرد، توجه به انگیخته یعنی اطاعت و تسلیم در برابر خداوند است و توجه و اهتمامی به انگیزه یعنی عامل و موجب تسلیم و اطاعت یعنی خوف از عذاب نمی شود.

بنابراین آنچه مهم است، انگیخته یعنی اطاعت از خداوند است و انگیزه هرچند که مهم می باشد ولی دراینجا جایگاهی ندارد. پس انسان اگر به هر انگیزه ای چون محبت یا ترس از خداوند، او را اطاعت کند، فرقی در گرفتن پاداش بهشت نخواهدداشت. البته اگر انگیزه محبت باشد، اطاعت، شیرین تر و گواراتر می باشد، ولی بسیاری از مردم تنها به انگیزه ترس از خداوند و عذاب های اوست که اطاعت می ورزند و عصیان نمی کنند.

از دیگر پاداش هایی که خداوند برای خوف از عذاب بیان می کند، سرور و شادمانی مؤمنان از جانب خداوند است که در آیات ۵ و ۱۰ و ۱۱ سوره انسان به آن اشاره شده است. در حقیقت سرور مؤمنان در دنیا و آخرت، می تواند به سبب خوف از عذاب الهی درقیامت باشد. به این معنا که خوف از عذاب در رستاخیز شخص را به سوی اطاعت الهی می کشاند و به طور طبیعی آثار اطاعت، سرور و شادمانی باطنی خواهدبود.

مصونیت از کیفر و پیامدهای آن، از دیگر آثار پاداشی خوف از عذاب های سخت است که خداوند در آیات پیش گفته برای ابرار و نیکان بیان می کند. بنابراین اگر کسی بخواهد از کیفر الهی ایمن شود باید از عذاب های الهی هراسان و ترسان باشد. همین ترس موجب می شود تا اطاعت وی خالصانه برای خدا گردد و در قیامت از دوزخ و عذاب های آن در امان باشد.

خداوند درآیه ۱۵ سوره انعام و نیز ۱۳ سوره زمر بیان می کند که عامل اصلی عذاب الهی عصیان است. بنابراین ترس از قیامت و عذاب های الهی در آن روز به عنوان عامل مهم بازدارنده از عصیان است و موجب می شود تا آدمی به سوی اطاعت کشیده شود و از آثار و پیامدهای طبیعی سود برد که از مهمترین آنها مصونیت یابی از کیفر، و دستیابی به بهشت و سرور می باشد.

به عبارت دیگر، ترس آدمی از عذاب الهی خود عامل بازدارنده ای از عصیان و محرک قوی برای اطاعت می باشد که به طور طبیعی آثار و پیامدهای اطاعت را برای آدمی موجب می شود. در آیات پیش گفته این معنا به اشکال مختلف مورد تاکید و اهتمام قرار گرفته است.

انسان اگر بداند که عذاب های الهی بس بزرگ (بقره آیه ۷ و آل عمران آیه ۱۰۵)، بی وقفه و مداوم (مریم آیات ۷۷ و ۷۹)، جاودانه و همیشگی (مائده آیه ۳۷ و توبه آیه ۶۸) تلخ تر از عذاب های زمینی (قمر آیه ۴۶)، دردناک (بقره آیه ۱۰ و ۱۰۴)، پلید و زشت (سباء آیه۵)، ذلت بار و خوارکننده (بقره آیه ۹۰) زشت و نگران (طلاق آیه۸)، سریع و بی تاخیر (بقره آیه ۲۰۲)، سوزان (انفال آیه۵۰)، شدید (ال عمران آیه۴)، فراگیر (هود آیه ۸۴)، هولناک (ابراهیم آیه ۴۲) و مانند آن است هرگز به سوی گناه و عصیان گرایش نمی یابد. مشکل این است که ما تصویر و ترسیمی درست از مفهوم عذاب نداریم و یا آن که آن را جدی نگرفته ایم وگرنه اگر بدانیم که عذاب های الهی از چه صفاتی هم چون صفات پیش گفته برخوردارند و انسان در دنیا و آخرت گرفتار آن خواهدشد، هرگز به خود اجازه عصیان نمی دادیم.

این آیات تنها به عنوان انذار و هشدار آمده است تا آدمی را درمسیر درست هدایت الهی یعنی صراط مستقیم اسلام و تسلیم و اطاعت قرار دهد. باشد با درنگ دراین آیات مسیر خود را تصحیح و اصلاح کنیم و به خود اجازه ندهیم درمسیری گام برداریم که با سرنوشتی چنین شوم و دردناک مواجه خواهیم شد.

سیدمحمدرضا یزدی