تاریخ چهل ساله جبهه ملی

در دوره اول زمامداری مصدق خط مشی کلی نهضت ملی متوجه اخراج استعمار انگلستان از پایگاهش شرکت نفت ایران و انگلیس بود در حالیکه توجه وافری به عمال داخلی استعمار ننمود و چه بسا طرفداران و عوامل بیگانه هنوز در رأس کارها بودند اگر چه شاید بتوان این اقدام دکتر مصدق را با توجه به ضعف کادر سیاسی نهضت اجتناب ناپذیر دانست اما این خود ایراد و اشکالی مهم به جبهه ملی است که با متمرکز ساختن نیروهای خود به مبارزات سیاسی بالفعل از اقدامات به آموزش سیاسی و تدارک نیروی کافی برای تصدی مناصب و مشاغل در دوران قدرت سیاسی غافل ماند

شکل‌گیری افکار و عقاید سیاسی نوین در ارتباط با اوضاع و شرایط سیاسی اقتصادی حاکم بر هر جامعه و قدرت بسیج و تجهیز سیاسی آن و جنبشهای سیاسی ،‌اجتماعی که برای تحقق آنها شکل می‌‌گیرند از موضوعات مهم مورد توجه هر جامعه شناس سیاسی است در ایران نیز بعنوان کشوری که محل تلاقی و برخورد سه لایه از تمدن‌های متفاوت ایران ، ‌اسلام و غرب است ،‌افکار سیاسی ای تکوین یافت که هر یک به تشکیل سازمانها،‌ احزاب و جبهه‌های سیاسی منجر شد.

هر یک از این جنبشها و سازمانها در تاریخ معاصر ایران منشأ آثار متفاوتی گشتند. شناخت آنها و تبعات سیاسی شان برای کسانی که خواهان کسب آگاهی عمیق از اوضاع سیاسی ایران هستند امری ضروری است.

از تحولات مهم در آغاز قرن سیزده هجری قمری در ایران که در اوان جنبش تنباکو موجودیت مشخصی یافت،‌ پیدایش روحیه ملی یا اندیشه ایران بودن یا ناسیونالیسم ایرانی بود. ناسیونالیسم ایرانی حاصل برخورد فکری ایرانیان تحصیل کرده ،‌ با فرهنگ و تمدن غرب و آشنایی با آثار سوء نفوذ استعمارگرانه کشورهای خارجی به ویژه روسیه تزاری و انگلستان در ایران و اخذ امتیازات عدیده اقتصای و سیاسی – که با توجه به حق کاپیتولاسیون ایران را مشابه یک کشور مستعمره قرار می‌داد – بود.

ناسیونالیسم ایرانی برای از بین بردن نفوذ سیاسی اقتصادی بیگانگان که به مثابه وسیله اثبات مجدد استقلال ملی و بهبودی و رفاه مادی مردم ایران به شمار می‌رفت حرکتش را آغاز نمود این مبارزه ملی که در اصل دارای تمامی عناصر یک حرکت مخالف با حضور خارجیان بود به شکل یک حرکت مردمی برای تغییر ساختار سیستم سیاسی درآمد.

بنابراین ناسیونالیسم در شکل دیگرش خواستار مبارزه با نظام سلطنتی خودکامه و درخواست ایجاد حکومتی که از اندیشه‌های لیبرال و ترقیخواه الهام گرفته باشد و عناصری از مذهب تشییع را نیز در برداشته باشد متجلی شد. باصدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ ه.ق ناسیونالیسم ایرانی برای اولین‌بار به هدفش دست یافت.

"ریچارد کاتم " ضمن اذعان به متفاوت بون ماهیت ناسیونالیسم ایرانی از ناسیونالیسم غربی با اشاره به مطلب فوق می‌نویسد"‌ نخستین ناسیونالیستهای ایرانی در ضمن ،‌از نخستین تجدد طلبان این کشور محسوب می‌شوند هدف این مردان در ایجاد حکومت متمرکز و مرکزی قوی ،‌آن بوده به کمک آن ،‌به عمر ناظم فئودالی و فساد حکومتی پایان دهند و نگذارند منابع کشور دربست در اختیار خارجیان و بیگانگان قرار گیرد. این هدف‌ها با ارزشهای ناسیونالیستی پیوند نزدیک دارند" ۱

نویسنده مزبور در جای دیگری از کتاب خود ،‌فرهیختگان سیاسی ایران معدود ولی متشکل در سه گروه روحانیون، بازاریان و روشنفکران دانسته و می‌نویسد:‌"‌ هر یک از این سه گروه مخالف ،‌خواهان کاسته شدن نفوذ اجنبیان ،‌انجام اصلاحات اجتماعی و اعمال کنترل نهاد انتخابی بر اعمال دربار مستبد بود." ۲

در مراحل بعدی تاریخ ایران و سرخوردگی‌های ناشی از شکست مشروطه ،‌ تجربه تلخ جنگ جهانی اول در ایران و بی‌نظمی حاکم بر کشور و نیز حاکمیت رضا شاه مرحله جدیدی از ناسیونالیسم ایرانی با تأکید روز افزون بر غربی کردن زندگی دنیوی ،‌ تلاش برای کاهش نفوذ روحانیت و در هم شکستن قدرت رهبران مذهبی در حیات سیاسی کشور آغاز شد . با سقوط رضاشاه به دلایلی که موضوع این مقاله نیست – ناسیونالیسم مرحله دیگری از رشد خود را آغاز کرد مرحله جدید ناسیونالیسم ایرانی در اساس شکل مبارزه با فساد و نفرت از خارجیان را داشت و واکنشی نسبت به بی‌کفایتی مزمن دستگاه دولت بود و بالاخره بازتابی بود در برابر فساد دستگاه مالیاتی حکومت و عکس‌العملی بود در برابر ناتوانی حکومت در اجرا و گسترش حقوق اساسی افراد تقاضا برای تفکیک قوا به سبک رژیمهای سلطنتی اروپایی و حاصل کلام ،‌ واکنشی بود در قبال همه مشکلات اجتماعی .

به عبارت دیگر نهضت ملی ایران اکه فعالیتش را از راه مبارزه با انگلستان آغاز کرده بود،‌در اساس بازتاب نارضایتی گسرتده مدرم از طبقه ممتاز حاکم و اعتراض نسبت به نابرابری های اجتماعی و اقتصادی بود که طبقه حاکم را مسئول واقعی آن می‌دانستند .

لازم به ذکر است نکته ناسیونالیسم در مراحل اولیه خود ( جنبش تنباکو ،‌ واقعه رژیم ،‌ نهضت مشروطیت )‌ از حمایت روحانیت شیعه برخوردار بود و بخشی از روحانیت با بهره‌گیری از اصل اجتهاد به تطبیق مشروطیت با مبانی اسلام بر‌آمدند. به عبارت دیگر در سراسر مراحل اولیه ناسیونالیسم در حالیکه اندیشه تفکیک قوای حکومتی مورد حمایت بود، ‌اندیشه جدایی دین از سیاست یا مذهب از دولت کاملا نادیده گرفته شد. موضوع اخیر ناشی از نیاز به گسترده‌تر کردن شالوده جاذبه ناسیونالیسم بود با توجیه مشروطیت بر مبنای مذهب بر این اساس ناسیونالیسم به گونه چشمگیری قوام گرفت ،‌ اما در دوران رضاشاه و فرزندش اندیشه تفکیک دین از سیاست شدیدا مورد تأکید قرار گرفت اقدامی که به نادیده گرفتن یکی از نیروهای قدرتمند واجد پایگاه اجتماعی گسترده انجامید و مخالفتهای بعدی این گروه با عنایت به قدرت تجهیز و بسیج قابل توجهش به انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ ه.ش انجامید.

ناسیونالیسم در نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران از دیدگاه جامعه شناسی به این دلیل قابل توجه و امعان نظر است که اولا این اندیشه به یک جنبش سیاسی اجتماعی گسترده مبدل شد. موضوعی که ذاتا از دیدگاه جامعه شناسی سیاسی قابل توجه است چه این رشته از دانش در پی فهم و شناخت جنبشهای سیاسی – اجتماعی و مبانی فکری آنها است.

ثانیا اندیشه مزبور برای تحقق خواسته‌هایش با تشکیل گروهی سازمان یافته به نام "جبهه ملی " با بهره‌وری مناسب از فرصت به مسند قدرت سیاسی رسید و دو سال و چهارماه در جهت فعلیت بخشیدن به اهدافش تلاش کرد . اما چنانکه بعدا اشاره خواهد شد هرگز نتوانست بقای قدرت سیاسی‌اش را استمرار بخشد ثالثا جبهه ملی در این دوران که خود را پرچمدار ناسیونالیسم می‌دانست پس از کسب قدرت سیاسی با بی توجهی به یکی از گروههای واجد پایگاه اجتماعی نیرومند – روحانیت – و عدم درک حساسیت موقعیت سیاسی ،‌ مخالفی بر حلقه‌هٔای مخالفینش افزد و پایه‌های قدرت خود را هر چه بیشتر تضعیف نمود. عاملی که در سقوط دکتر مصدق در جریان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ه.ش بسیار مؤثر بود. ۳

بررسی جبهه ملی ایران از دیدگاه توسعه سیاسی و از نقطه نظر شکافهای فرهنگی نیز قابل توجه است و به اعتقاد نگرانده همین شکاف فرهنگی است که در نهایت به انشعاب جناح مذهبی از جناح غیر مذهبی و رویارویی آندو انجامیده و شکست جبهه را ورق می‌زند چه ،‌ بسیاری از رهبران جبهه طی تماس با لایه تمدن غربی آنرا پذیرفته و خود منادی ارزشهای آن گردیدند. امری که اغلب اوقات با لایه تمدن اسلای که جناح مذهبی منادی آن بود ،‌همخوانی و سازگاری نداشت.

اینک پس از این مقدمه مختصر روند شکل‌گیری جبهه ملی اول و تحولات بعدی آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

● جبهه ملی اول و بستر سیاسی شکل‌گیری آن

تشکیل جبهه ملی اول حاصل ضرورت سازماندهی توده‌های سیاسی نامنظم و غیر متشکل و لزوم ایجاد پایگاه قدرت و کانون مبارزه سیاسی علیه دولت پس از جنگ دوم جهانی بود چه این نکته به وضوح احساس می‌شد که تعداد توده‌ ها هرچند سلاح سیاسی مؤثر و نیرومندی است اما تأثیر آن منوط به تشکل و سازماندهی است به عبارت دیگر تعداد بعنوان ابزار و سلاحی سیاسی ،‌از تشکیلات جدایی ناپذیر است. به هر حال با شکست و تضعیف حزب توده در ایران بر سر مسأله آذربایجان و اختلافات درون حزبی که به انشعاب مورخه سیزدهم دی ماه ۱۳۲۶ انجامید و علاوه بر آن ایدئولوژی حاکم بر حزب نیز جاذبه‌ای برای ایرانیان نداشت در آستانه پایان یافتن عمر مجلس پانزدهم و فشرده تر شدن صف بندیها و مرزبندیها نمایندگان و رهبران وقت جبهه ملی در صدد سازماندهی توده‌های نامنظم جامعه برآمدند.

دکتر مصدق که در مجلس پانزدهم از صحنه سیاست بدور بود بدعوت اقلیت دوره پانزدهم وارد صحنه سیاست شد و بعنوان رهبر جبهه اپوزیسیون و به عنوان اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم به اتفاق ۱۸ نفر دیگر در دربار متحصن شد.۴ بست نشینی دکتر مصدق و طرفدارانش پس از دو روز و بدون دستیابی به هیچ نتیجه‌ای خاتمه یافت، متعاقب آن ملیون در خانه دکتر مصدق تجمع کردند. احساس همه شرکت کنندگان این بود که به یک چارچوب سیاسی ای نیاز دارند که نام و برنامه مشخصی داشته باشد. و در مورد ماهیت و نوع سازمان سیاسی ای که این گروه در صدد برپایی آن بودند نیز اختلاف نظر وجود داشت.

سرانجام بر سر تشکیل جبهه توافق حاصل شد. مباحثی نیز پیرامون مسائل تشکیلاتی و اینکه آیا جبهه متشکل از افراد و یا سازمانها و یا احزاب سیاسی موجود باشد در گرفت ، در نهایت تصمیم بر این شد که جبهه از سازمانها و احزاب تشکیل گردد بالاخره در روز دهم آبان ۱۳۲۸ه. ش جبهه ملی رسما اعلام موجودیت کرد. ۵

پس از ترور عبدالحسین هژیر (وزیر دربار)‌ از سوی سید حسن امامی – از اعضای فداییان اسلام – رژیم مجبور به ابطال انتخابات تهران گردید و متعاقب انتخابات مجدد مجلس شانزدهم دکتر مصدق ، بقایی ، ‌مکی ،‌نریمان ،‌شایگان ،‌آزاد و صالح و آیت‌الله کاشانی از تهران انتخاب شدند و اعضای فراکسیون پارلمانی جبهه ملی را تشکیل دادند.

اساسنامه و آیین نامه جبهه ملی اول چنین بود:

ماده ۱) جبهه ملی از هیأت مؤسس و دستجات مختلف ملی که طرفدار تأمین عدالت اجتماعی و حفظ قانون اساسی هستند تشکیل می‌شود.

ماده ۲) مؤسسین اولیه ،‌ هیأت مدیره جبهه ملی را تشکیل می دهند و دستجات مختلف ملی هر یک نماینده‌ای تعیین می‌نمایند که از اجتماع آنها هیأت مدیره شورای جبهه ملی تشکیل می‌شود ولدی الاقتضاء نمایندگان مختلف شهرستانها نیز که اعتبارنامه آنها را هیأت مدیره تصویب کرده باشد در شورا شرکت می‌کنند.

ماده ۳) هدف جبهه ایجاد حکومت ملی بوسیله تأمین آزادی انتخابات و آزادی افکار است.

ماده ۴) هیج فردی نمی‌تواند مستقیما عضو جبهه ملی بشود و عضویت افراد مشروط به این است که عضو جمعیتی باشند که آن جمعیت سمت وابستگی جبهه لی را تحصیل کرده باشد. ۶

جبهه ملی در بیست و پنجم اسفند ماه ۱۳۲۸ برنامه خود را به شرح زیر اعلام کرد:

مخالف با قرارداد ساعد – گس حفظ و حراست از آزادی فردی و اجتماعی و اینکه برای عملی شدن برنامه خود از هر فرصتی که دست داد در اجرای مواد چهارگانه زیر دریغ ننمایند:

۱) اصلاح قانون انتخابات تا اینکه نمایندگان حقیقی مردم انتخاب شوند.

۲) تجدید نظر در قانون مطبوعات تا جراید بتوانند وزرای خائن و دزد را به جامعه معرفی کنند و دولت هم نتواند قبل از محاکمه آنها را توقیف و مدیر آنها را زندانی کند و ضرب و جرح بر آنان وارد سازد.

۳) تجدید نظر و اصلاح حکومت نظامی تا دیگر دولتها نتوانند با این حربه هر روز مخالفین خود را تهدید کنند و اگر کسی زبان به انتقاد گشود او را بدون محاکمه ماهها و سالها بازداشت نمایند.

۴) تغییر اصل ۴۸ قانون اساسی تا وکلا بتوانند آزادانه اظهار نظر کنند و مجلس در معرض تعطیل و انحلال قرار نگیرد.

با نگاهی به اسانامه جبهه ملی اول می‌تواندریافت که جبهه فاقد ایدئولوژی مشخصی بوده و خواستار مبارزه سیاسی در رژیم است نه مبارزه سیاسی با رژیم چه، معتقد به حفظ قانون اساسی و نهاد سلطنت بود و از سوی دیگر ماده ۳ که مشعر بر هدف ایجاد حکومت ملی از سوی جبهه است مبهم بوده و تاکتیک یا تاکتیکهای دستیابی به آن بیان نشده است. و فراتر از همه ،‌ برنامه اعلام شده یکسویه و تک بعدی بوده و به مسائل اساسی جامعه به غیر از امر انتخابات نپرداخته است مسأله‌ای که برای طبقات گوناگون جامعه جاذبه چندانی نمی‌توانست داشته باشد. به بیان دیگر برنامه اعلام شده معطوف به دموکراسی سیاسی بود نه دموکراسی و عدالت اجتماعی.

● از اپوزیسیون تا کسب قدرت سیاسی

نیل به مسند قدرت سیاسی از سوی دکتر مصدق و جبهه ملی مرهون جنبش ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس بود که به صورت قیام سیاسی علیه سلطه و نفوذ انگلستان در ایران انجامید . جبهه ملی با انتخاب این شعار بعنوان یک هدف سیاسی توانست با برانگیختن احساسات سیاسی توده‌ها آنانرا براحتی بسیج کرده و در مسیر جنبش قرار دهد.

دکتر مصدق پس از شهریور ۱۳۲۰ و در اولین انتخابات نسبتا آزاد دوره چهاردهم مجلس (۱۳۲۲ه.ش) از تهران انتخاب شد و در این مجلس بشدت با امتیاز طلبی‌های شووری و انگلستان مخالفت کرد. هر چندخود وی در مجلس پانزدهم حضور نداشت اما اقلیت پارلمانی معدود آندوره مقارن پایان عمر مجلس ۱۵ با سخنرانیهای طولانی علیه قرارداد گس – گلشائیان (الحاقی)‌ ۱۹۳۳ انگلستان و ایران شدیدا مخالفت کردند تا اینکه در مجلس شانزدهم ،‌دکتر مصدق از تهران وارد مجلس شد. در این دوره در رأس یک کمیسیون هشت نفری ،‌مبارزه ملی و ضد استعماری را با شعار "‌ ملی شدن نفت در سراسر کشور "‌ آغاز کرد که مورد حمایت وسیع اقشار مختلف جامعه و همراهی جناح مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی قرار گرفت.

به هرحال پس از تصویب قانونی ملی شدن صنعت نفت در سراسر ایران در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۳۰ دکتر مصدق به پیشنهاد جمال امامی رهبر اکثریت و تصویب اکثریت به نخست وزیری رسید. احتمالات ممکن در آن زمان چنین بود که یا مصدق زمامداری را به دلیل فقدان تشکیلات و نیروی لازم برای استقرار حکومت ملی به معنای واقعی رد می‌کند و با رد آن شعار ملی کردن نفت نیز مدفون می‌شود و یا پیشنهاد نخست‌وزیری را می‌پذیرد و بدلیل وجود ضعفهای موجود به سرعت از کار بازمانده و حمایت مردم را از دست داده و با یک کودتا سرنگون می‌شود که در نهایت نیز چنین شد.

در هر حال دکتر مصدق در حالیکه نیروی کافی برای انجام رسالتش نداشت،‌نخست وزیری را پذیرفت. ۸ دوران زمامداری وی از آغاز تا بیست و پنجم تیر ماه ۱۳۳۱ و دوره دوم از سی‌ام تیرماه ۱۳۳۱ تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ جمعا به مدت دو سال و چهار ماه طول کشید.

به قدرت رسیدن دکتر مصدق در ایران از این رو حائز اهمیت است که وی بعنون یکی از دو رهبر عمده جنبش ملی کردن صنعت نفت در ایران با تلفیق دو هدف نهضت توانست فصل نوینی در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران باز نماید. نهضتی که در آغاز به هدف از میان بردن نفوذ سیاسی اقتصادی انگلستان آغاز گردید و جنبه‌ای کاملا ضد خارجی و ضد بیگانه داشت توانست پس از بسیج توده‌ها برای هدف مزبور با چرخش به داخل کشور ،‌ تغییر ساختار سیستم سیاسی و اصلاح ساختار اجتماعی – اقتصادی ، بهبود ساختار اداری و استقرار و گسترش حقق اساسی افراد و کاهش نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی جامعه را وجه همت خود قرار دهد عامل اخیر نقش مهمی در همبستگی کلیه نیروهای مخالف و ناراضی از وضع موجود در جامعه و از حکومت و برپایی پرچم ناسیونالیسم ایفا نمود که احساس قیام علیه هیأت حاکمه ابتدا متوجه شرکت نفت ایران و انگلیس گردید.

در این قسمت به جای توجه به توصیف تاریخی دوران حکومت دکتر مصدق و ذکر جزئیات سیاست داخلی و خارجی وی ،‌ و شرح نحوه رابطه نیروهای سیاسی جامعه به تحلیلی از بعد جامعه‌شناسی سیاسی به اقدامات وی خواهیم پرداخت و از همین دیدگاه علل شکست دولت و جبهه ملی را مطالعه و بررسی می نمایئم .

● ارزیابی حکومت دکتر مصدق

در دوره اول زمامداری مصدق خط مشی کلی نهضت ملی متوجه اخراج استعمار انگلستان از پایگاهش شرکت نفت ایران و انگلیس بود در حالیکه توجه وافری به عمال داخلی استعمار ننمود و چه بسا طرفداران و عوامل بیگانه هنوز در رأس کارها بودند . اگر چه شاید بتوان این اقدام دکتر مصدق را با توجه به ضعف کادر سیاسی نهضت اجتناب ناپذیر دانست اما این خود ایراد و اشکالی مهم به جبهه ملی است که با متمرکز ساختن نیروهای خود به مبارزات سیاسی بالفعل از اقدامات به آموزش سیاسی و تدارک نیروی کافی برای تصدی مناصب و مشاغل در دوران قدرت سیاسی غافل ماند. به بیان دیگر باید بی‌توجهی به کادر سازی سیاسی و تکیه بر شخصیتهای موجود را از ضعفهای اساسی جبهه ملی بشمار آورد.

ترکیب فکری و شخصیتی شرکت کنندگان در جنبش ملی شدن نفت با اغراض گوناگون در حمایت از جبهه ملی از دیگر نکات قابل توجه است.

به عبارت دیگر نیروها و شخصیتهای سیاسی مؤثر دارای انگیزهای سیاسی یکسان نبوده‌اند ‌، در حالکیه از ضرورتهای مسلما برای استمرار و تداوم یک جنبش سیاسی – اجتماعی توافق همگونی و هماهنگی فکری و عملی کادرهای رده بالای آن است چه در صورت فقدان هماهنگی فکری ،‌ با رفع موانع سیاسی موجود احتمال انشعاب و انشقاق در کارد جنبش بسیار زیاد و تکیه بر وفاداری سیاسی آنها به ویژه در شرایط بحرانی به شدت کاهش می‌یابد. بعنوان مثال نزدیکی زاهدی به جبهه ملی و مصدق نه بدلیل اعتقاد وی به استقرار جنبش ملی شدن نفت و اعمال و گسترش حقوق اساسی افراد و تحدید اختیارات شاه بود بلکه انگیزه مخالفت با رزم‌آرا و کسب منصرب جانشینی احتمالی وی – مصدق و دیگر سران جنبش نیز با رزم‌آرا مخافت می‌ورزید و در واقع قدرت پرستی و جاه طلبی شخصی وی سبب حمایت از مصدق شده بود به بیانی دیگر وحدت و همراهی وی تاکتیکی بود در حالیکه جبهه ملی به همراهی استراتژیک و مبتنی بر اعتقاد به اصول جنبش ،‌ نیاز داشت . بهمین دلیل وی بعدا بعنوان عامل مهم کودتا علیه مصدق و جنبش ملی به ایفاء‌ نقش می‌پردازد. ۹

حفظ موازنه نیروهای سیاسی کشور از دیگر اقدامات دکتر مصدق در دوران اول زمامداری وی بود. چون اولین هدف جبهه ملی برطرف کردن و حل مشکل نفت بود، لذا یکپارچگی و وحدت ملی مردم به نظر وی دستاورد مقدسی بود که به هر قیمتی حتی به بهای عضویت برخی از نمایندگان بسیار بی اعتبار هیأت حاکمه در کابینه می‌بایست حفظ شود. ۱۰

صرفنظر از مسائل خرد در سیاست داخلی و خارجی این دوره دولت ملی از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس و پیروزی ایران در دادگاه لاهه می‌توان بعنوان بیلان کار دولت مصدق نام برد.

از اوایل سال (۱۳۳۱- ه.ق ) دکتر مصدق برخلاف سال گذشته حکومت خود،‌ با شناخت نیروهای تأثیرگذار بر سیاست ایران و موانعی که برخی از آنان برای انجام اصلاحات وی می‌توانستند بوجود آورند در صدد برآمد به موازنه قدرت نیروهای سیاسی در داخل کشور توجه کند. لذا در بیست و پنجم تیر ماه ۱۳۳۱ بدنبال مدتها کشمکش با دربار جهت گرفتن سمت فرماندهی کل قوا از شاه و با مجلس هفدهم به منظور بدست گرفتن اختیارات فوق العاده با مقاومت هر دو گروه مواجه شد و در پی یک مانور سیاسی و اقدام حساب شده برای به چنگ آوردن وزارت جنگ و سلطه بر نظامیان در کار انتخابات ،‌ اقدام به استعفا کرد.

رأی مجلس به نخست‌وزیری قوام السلطنه ،‌عکس العمل شدید آیت‌الله کاشانی و دعوت مردم به مقابله با قوام تحصن فراکسیون نهضت ملی در مجلس و تقاضا برای استعفای نخست وزیر جدید ، اعتصاب و تعطیلی روز سی تیر ۱۳۳۱ به منظور اعتراض به حکومت قوام و تقاضای بازگشت مصدق را در پی داشت و در نهایت منجر به صدور فرمان نخست وزیری مجدد مصدق و اعطای فرماندهی کل قوا و اختیارات قانونی ۶ ماهه از سوی مجلس به وی شد.

تحولات چند روزه از بیست و پنجم تا سی‌ام تیرماه ۱۳۳۱ دو نکته اساسی را بخوبی نشان می‌دهد "‌ اولا ضعف بینش و فقدان ثبات نظر سیاسی ساختار قوه مقننه کشور در این جریانات بسیار مشهود بود. پارلمانی که میتوانست قدرتمندترین حامی جنبش ملی شدن نفت ایران در رویارویی با انگلستان باشد،‌ بجز فراکسیون نهضت ملی ،‌ بقیه نمایندگان نه تنها نسبت به نخست‌وزیری قوام اعتراضی نکردند بلکه به وی رأی اعتماد نیز دادند. این نکته عدم همراهی آنان با ملت و بی‌اعتقادی عدم وفاداری به اصول و اهداف جنبش را می‌نمایاند.

ثانیا سیاست قوام در زمینه دور کردن روحانیون از سیاست در آن مقطع زمانی از تحولات ایران بنوبه خود در ایجاد قیام سی تیر بسیار مؤثر بود چه،‌ اساس نهضت ملی برای از میان بردن نفوذ انگلستان ، بدلیل توجیه آن و رنگ مذهبی قوی که داشت ،‌به اندازه‌ای گسترش یافته بود که اندیشه‌ای مانند جدایی دین از سیاست به سختی می‌توانست مورد قبول مردم قرار گیرد.

به عبارت دیگر در این زمان نهضت ملی از چنان سرشت مشترک سیاسی – مذهبی برخوردار شده بود که تفکیک دو بعد سیاسی و مذهبی آن از همدیگر ناممکن بود. ۱۱ و تلاش کابینه جدید بری تحقق این مهم نشانگر عدم شناخت آنان نسبت به عوامل محرک جنبش ملی بود.

در دوره دوم ‌،دکتر مصدق پس از کسب پیروزی و بعد از حل مشکل نفت ،‌تلاش جدید یرا برای بهم زدن الگوی مناسبات قدرت سیاسی در ایران آغاز کرد ۱۲ اقداماتی که مصدق برای تحکیم حکومت خود بعمل آورد عبارت بودند از : اثبات سلطه خود بر ارتش و گرفتن مقام وزارت جنگ و محدود کردن نفوذ باقیمانده شاه که بوسیله درباریان اعمال می‌شد و بدست آوردن اختیارات فوق‌العاده برای شخص خود به منظور اصلاح دستگاه اداری و توسعه اقتصاد ملی ۱۳

تلاش مصدق برای تصفیه ارتش از عوامل فاسد ( بازنشسته کردن افسران فاسد و بی‌لیاقت )‌و کاهش بودجه نظامی در واقع مبارزه مستقیم با قدرت شاه بود و طبعا بحران جدیدی را در روابط آن دو پدید می‌آورد.

هدف مصدق این بود که وظایف ارتش را به امور غیر سیاسی کردن ارتش ،‌ کانون افسران بازنشسته آمادگی زیادی برای پیوستن به مخالفان مصدق پیدا کرد . از سوی دیگر ملاکین و ثروتمندان با بعضی از اصلاحات وی مانند افزایش سهم دهقانان از محصول و تجدید نظر در سیستم مالیاتی مخالفت کردند بعلاوه انجام اصلاحات در دادگستری سبب تشکیل یک گروه مخالف نیرومند از قضات عالی مقام گردید دکتر مصدق در روابطش با روحانیت و علمای شیعه نیز با دشواریهای جدی روبرو بود. این دشواری حاصل دو نگرش و دیدگاه متفاوت نسبت به تحولات جامعه و محصول شکاف فرهنگی موجود در جامعه بود چه ،‌ مصدق که اساسا سیاستمداری غیر مذهبی و لیبرال بشمار می‌رفت،‌ عقیده داشت که روحانیت باید به طور کامل در بسی مردم برای حمایت از حکومت جبهه ملی شرکت کند اما طالب کسب قدرت، بویژه در قسمت اجرایی آن نباشد. این مشکل بین جناح مذهبی و غیر مذهبی جبهه ملی هرگز حل نشد. ۱۴

عوامل فوق در کنار مخالفت گروهی از نمایندگان محافظه کار مجلس که نگران قطع احتمالی روابط سیاسی ایران و انگلستان بودند، گروههای چپ و کمونیستی مرتبط با همسایه شمالی و مطرح شدن به صورت یک خطر جدی،‌ - این عامل تا حدی سبب نزدیکی دربار و جناح مذهبی جنبش ملی گشت – درخواست اختیارات فوق العاده برای خود جهت تسریع در کار اداره امور اقتصادی و مالی کشور به صورت لوایح قانونی، جدایی برخی از نزدیکترین یاران مصدق از وی مثل حسین مکی،‌ تحریکات کشورهایی مانند انگلستان و آمریکا و برخی از تاکتیکهای نا مناسب برخورد مصدق مانند اقدام به تعطیلی مجلس هفدهم و انتخابات ۱۵ مجدد مجلس سبب شدند که شاهد عکس‌العمل شدید مردم در برابر کودتاچیان مانند قیام سی‌تیر ۱۳۳۱ نباشیم و برای اولین بار پس از جنبش مشروطیت که اندیشه‌ای توانست به صورت سازمان و جنبش اجتماعی درآید به شکست انجامید.

در پایان بررسی حکومت دو دوره‌ای دوره مصدق به طور اجمال علل اصلی شکست دولت و جبهه ملی را مرور می‌کنیم :‌

۱) اختلاف در دورن کادرهای رده‌ بالای جنبش در دو جهت الف" اختلاف بین مصدق و کاشانی و کاهش وحدت همبستگی جبهه ملی ،‌ ب:‌ اختلاف بین ملیون فاصله گرفتن حسین مکی و دکتر بقایی از مصدق

۲) فرد محوری مصدق و بی‌توجهی به نظرات سایر شخصیتهای ممتاز نهضت در عزل و نصبها و تصمیم گیریهای مهم مانند انتصاب مدیر عامل شرکت نفت، ‌سرلشگر وثوق و ... و در نتیجه تشکیل اپوزیسیون در درون نهضت و ساختار جبهه ملی به مرور زمان.

۳) یک بعدی کردن مبارزه جبهه ملی علیه دولت در داخل و غفلت از مسأله بسیج توده‌ها در راستای اهداف جبهه و فقدان آموزش مستمر سیاسی و نقص ساختار حزبی و عدم تناسب ساختار تشکیلاتی جبهه با اهداف و آرمانهای آن .

۴) نقش قدرتهای خارجی بویژه دخالت انگلستان و آمریکا – خصوصا دخالت سازمان جاسوسی سیا – علیه نهضت ملی و کمک به کودتاچیان و مخالفت آمریکا با پرداخت کمکهای اقتصادی به ایران و تحریم صادرات نفت ایران .

۵) نمایش قدرت حزب توده که هم بهانه خوبی به دست کشورهای غربی برای استفاده از مترسک کمونیسم و توجیه مداخله خود برای جلوگیری از نفوذ ادعایی آن داد و هم این تهدید بخشی از جناح مذهبی نهضت را به سمت نزدیک با دربار سوق داد.

۶) قائم به شخص بودن ساختار جبهه ملی به نحوی که پس از سقوط مصدق فاقد شخصیتی بود که بعنوان رهبری بلا منازع زمام اداره امور و رهبری آن را بعهده بگیرد.

۷) ضعف بینش سیاسی بدلیل بی‌توجهی به نقش سیاسی ارتش در مواقع بحرانی و عدم تشکیل کمیته‌های محلی و منطقه‌ای و گارد جبهه ملی به منظور دفاع از دولت ملی در صورت ضرورت و خوش بینی مفرط نسبت به پشتیبانی ارتش از نهضت ملی . ۱۶

پی نوشت ها:

۱) ریچارد کاتم ‌،ناسیونالیسم در ایران،‌ ترجمه احمد تدین (‌تهران :‌انتشارات کویر ، ۱۳۷۱)‌، ص ۳۵

۲) همان منبع ،‌ ص ۴

۳) سپهر ذبیح‌الله ایران در دوران دکتر مصدق ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی (تهران : موسسه مطبوعاتی عطایی، بی‌تا )‌،‌ ص ۳۹

۴) سید جلال آلین مدنی ، تاریخ سیاسی معاصر ایران ،‌ جلد اول ، (‌قم :‌ دفتر انتشارات اسلامی جاعه مدرسین حوزه علمیه قم ،‌ ۱۳۶۱ )‌،‌ ۱۷۹

۵) همایون کاتوزیان ،‌ مصدق و نبرد قدرت ، ترجمه احمد تدین (‌تهران :‌ موسسه خدمات فرهنگی رسا ، ۱۳۷۱)، ص ۱۵۱

۶) مدنی منبع پیشی ص ۸۰ به نقل از باختر امروز ش ۲۷۳ ،‌ ۱۰/۴/۱۳۲۹

۷) مدنی ،‌ همان ص ۱۸۰

۸) دکتر کریم سنجابی در کتاب خاطرات سیاسی خود تلویحا چنین نظری را در می‌کند و معتقد است که وجود عناصر محافظه کار در کابینه مصدق حتی الامکان میل داشت از عوامل محافظه کار استفاده کند به صورتی که کابنیه آش هم در انظار محافل داخلی و هم در محافل خارجی بصورت یک کابینه افراطی و ضد سلطنتی جلوه‌گر نشود. کریم سنجابی ،‌امیدها و ناامیدی ‌ها و خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی (لندن : مرکز نشر کتاب ،‌ چاپ اول ۱۳۶۴) ص ۱۷۴)

۹) دکتر مصدق در خاطراتش متذکر این مسئله شده است:‌ نمایندگان جبهه ملی ... که این گروه از نمایندگان را هم می ‌توان از نظر فکر و عقیده به دو دسته تقسیم نمود:‌ الف‌:‌ نمایندگانی که به آزادی و استقلال مملکت ایمان داشتند و هیچ چیز آنها را از عقیده و ایمان خود منحرف ننمود و تا آخرین لحظه در عقیده خود باقی ماندند. ب) نمایندگانی که آزادی و استقلال را وسیله پیشفت اغراض و مقام قرار دادند و ... محمد مصدق ،‌ (‌ تهران: انتشارات علمی ۱۳۶۵ )‌،‌ص ۲۴۷)‌

۱۰) ذبیح ،‌ همان منبع ،‌ص ۵۷

۱۱) همان منبع ،‌ ص ۸۰

۱۲) همان منبع ،‌ ص ۴۵

۱۳) همان منبع ،‌ ص ۱۰۸

۱۴) دکتر سنجابی در خاطراتش که قهرا با تفکرات دکتر مصدق آشنایی بیشتر دارد می‌نویسد:‌ مصدق خلاصه با همه احترامی که نسبت به روحانیت داشت معتقد بود ه آنها نباید در امور عرفی و اداری و اجرایی مداخله کنند و روحانیت بعنوان مقام و سازمان دینی باید از سیاست جدا باشد. سنجابی ،‌ همان منبع ، ص ۱۹۵

۱۵) محمد علی ( همایون ) کاتوزیان خاطرات سیاسی خلیل ملکی ،‌ ( تهران :‌ شرکت سهامی انتشار ،‌ ۱۳۶۸)، ص ۱۰۰

۱۶) کاتوزیان ،‌مصدق و نبرد قدرت ، ص ۲۰۷

۱۷) نهضت آزادی ایران ،‌ اسناد نهضت مقاومت ملی ایران ،‌جلد ۵- اسناد درون سازمانی ،‌چاپ اول ،‌۱۳۶۳،‌ ص ۲۲ .

۱۸) همان منبع ،‌ ص ۱۰

۱۹) همان منبع ،‌ص ۴۱۰

۲۰) کاتوزیان ‌،مصدق و نبرد قدرت ،‌ ص ۹۲-۳۹۱

۲۱) غلامرضا نجات ،‌تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران ،‌ جلد اول (‌تهران :‌موسسه خدمتات فرهنگی رسا ،‌ ۱۳۷۱ )‌،‌ ص ۱۴۶ * ‌(‌همایون کاتوزیان در کتاب خود معتقد است که در یکی از روزهای تابستان ۱۳۳۹ در غیاب صالح و بدون مشورت با او گروهی در خانه او گرد آمده و تشکیل جبهه ملی را اعلام کردند ‌( خاطرات سیاسی خلیل ملکی )‌ص ۱۲۴

۲۲) اعضای مذاکره کنده از شورایعالی جبهه ملی دوم عبارت بودند از:‌ باقر کاظمی ،‌ غلامحسین صدیقی ، عبدالحسین اردلان و محمدعلی کشاورز صدر

۲۳) نجاتی ‌، همان منبع ،‌ ص ۱۷۲

۲۴) چون سخنرانی شاپور بختیار مخالف برنامه اعلام شده جبهه و بر خلاف سهنرانی کرمی سنجابی و دکت رصدیقی بود. وی برخلاف تصمیم شورایعالی جبهه که قرار بود پا را از بحث از اجرای قانون اساسی ،‌آازدیهای فردی و اجتماعی و تشکیل هر چه زودتر مجلس شورای ملی فراتر نگذارند در اثنای سخنرانی از حدود فوق فراتر رفت و به بحث درباره سیاست خارجی و روبط با دول غربی پرداخت

۲۵) نجاتی ،‌ همان منبع ،‌ص ۲۱۳-۲۱۲

۲۶) همان منبع ،‌ص ۱۴۷

۲۷) همان منبع ، ص ۱۴۸

۲۸) مقارن انتخابات دوره ۲۱ مجلس شورای ملی تعدادی از دانشجویان جبهه ملی دوم برای ارزیابی صحت و صمق ادعای رژیم مبنی بر آزاد نبودن انتخابات تصمی به برگزاری میتینگی در روز ۱۵ شهریور ۱۳۴۲ در میدان بهارستان گرفتند . علیرغم پاسخ ندادن وزارت کشور به تقاضای آنان و با حمایت جمعی از روحانیون و آیت‌الله میلانی از مشهد و جمعی ا زبازاریان و .. آنان مصمم به برگزاری آن بودند ولی روز قبل زا آن رهبران جبهه ملی پس از آزادی از زندان داشنجویان را از این کار رحذر داشتند و آ را اقدامی خلاف قانون اساسی دانستند اما میتنیگ برگزار و به زدو خورد با نیورهای امنیتی و دستگیری بیشاز یکصد تن انجامید پس از این واقعه اللهیار صالح با تأیید شورایعالی جبهه فعالیت سیاسی علنی را با توجه به واکنش شدید دولت پس از اللهیار صالح با تأیید شواریعالی جبهه فعالیت سیاسی علنی را با توجه به واکنش شدید دولت پس از پانزده خرداد ۱۳۴۲ ناممکن دانست و پیشنهاد کرد جبهه سیاست صبر و انتظار را در پیش گیرد این موضع بر دانشجویان گران آمد.

---