قانون اساسی تربیت, تحسین است

تا وقتی بچه دار نشوید, نمی توانید به خوبی درک کنید تربیت کودک چه مسوولیت سخت و مهمی است

تا وقتی بچه‌دار نشوید، نمی‌توانید به خوبی درک کنید تربیت کودک چه مسوولیت سخت و مهمی است. این وظیفه کار یک روز و یک هفته نیست که عزم خود را جزم کنید تا آن را به سرانجام برسانید و سپس نفس راحتی بکشید...

برای یاد دادن رفتارهای مختلف به کودک و تعلیم او، یک بار آموزش‌دادن اصلا کافی نیست. چیزهای زیادی برای یاد دادن به فرزندتان وجود دارد که مستلزم صرف وقت و حوصله است. از همه سخت‌تر اینکه کودک همیشه آماده آموختن نیست پس شرط اول این است که خودتان راه‌های آرامش یافتن را بیاموزید و بعد از آن شگردهای تربیتی را فرا بگیرید تا با اجرای خونسرد و صبورانه آنها، بتوانید به بهترین شیوه با کودکتان برخورد کنید. یکی از شگردهای مهم تربیتی، تشویق و تحسین است. روان‌شناسان کودک می‌گویند پاسخ بچه‌ها به رفتارهایی که مورد توجه قرار نمی‌گیرد، متوقف?کردن آن است پس کودکان نیاز دارند پیام‌های مثبت بشنوند تا رفتار دلخواه و مطلوب ما را ادامه دهند. گفتنش راحت است، اما چطور باید تحسین کنیم؟ این موضوع گفت‌وگوی ماست با دکتر بدری‌السادات بهرامی، مشاور خانواده و مدرس دانشگاه.

▪ یکی از موضوعاتی که این روزها گاهی باعث اختلاف همسران هم می‌شود، بحث بر سر اصول تربیتی فرزندشان است؛ یکی اهل برخورد جدی و تنبیه است و دیگری تشویق را می‌پسندد. چگونه باید کودکمان را تربیت کنیم که بهترین نتیجه را بگیریم؟

متاسفانه بین همسران جوان چنین اختلاف‌هایی زیاد دیده می‌شود و اشکال کار از آنجاست که ما عادت کرده‌ایم بدون برنامه‌ریزی زندگی کنیم. والدین این جروبحث‌ها و تبادل‌نظرها را باید قبل از تولد کودک یا وقتی که او خیلی کوچک است، داشته باشند نه اینکه بدون برنامه ادامه دهند تا مشکلی ایجاد شود و بعد در پی راه‌حل باشند. دومین نکته این است که آنها به این کار عادت کرده‌اند یعنی هیچ‌کس به دختر و پسر جوان ما شیوه برخورد با مسایل زندگی را نمی‌آموزد و آنها با آزمون و خطا و البته دردسرهای ناشی از آن، برای هر مشکل راه‌حلی پیدا می‌کنند. خیلی از والدین نمی‌دانند این شیوه برخورد برای تربیت کودک مناسب نیست و باید هر دو یکسان عمل کنند و پایدار و جدی باشند تا کودک تکلیف خود را بداند. پدرومادر باید بدانند دلشان می‌خواهد کودکشان چگونه باشد و مطابق الگوی ذهنی‌ای که دارند به رفتارهای ناخواسته‌ بچه بی‌توجهی نشان دهند و به رفتارهای مطلوبش توجه و او را تشویق کنند؛ تا در نهایت همه رفتارهای کودک به سمت‌و‌سویی که آنها دوست دارند، کشانده شود. اگر قرار باشد یکی عکس‌العمل مثبت به رفتار کودک نشان دهد و دیگری منفی، بچه سردرگم می‌شود و هیچ رفتاری در او تثبیت نخواهد شد و هرز می‌رود.

▪ به نظر شما عملی‌ترین توصیه‌ای که می‌شود به این دختران و پسران جوان آموزش‌ندیده که حالا پدر و مادر شده‌اند داشت، چیست تا بتوانند در امر تربیت موفق شوند؟

سعی نکنند مسایل و مشکلات کاری و اجتماعی یا اختلاف با همسر و... را وارد این وظیفه خطیر کنند. اگر حس می‌کنند از جاهای دیگر دلخور و خسته هستند تا فرزندشان کوچک است، با یک روان‌شناس یا روان‌پزشک مشورت کنند و حتی اگر نیاز دارند، درمان شوند تا با آرامش‌خاطر و حوصله به فرزندشان برسند. هر چه کودک بزرگ‌تر می‌شود، باید دقت بیشتری در رفتار و گفتار داشت و اگر قرار باشد پدر یا مادر به دلیل آشفتگی روانی و برخوردارنبودن از سلامت روان تمرکزی بر این امر نداشته باشند، موفق نخواهند شد. والدین باید یاد بگیرند از روش تحسین‌ استفاده کنند چون بچه‌ها به دلیل انگیزه‌های بیرونی‌شان کار می‌کنند و رفتاری نشان می‌دهند. اولش شاید سخت باشد که فقط از این روش استفاده کنند اما کم‌کم عادت می‌کنند و تاثیر مثبت آن را خواهند دید.

▪ چگونه باید کودک را تحسین کنیم؟

برای بزرگ‌ترها خیلی آسان است که فقط به رفتارهای نادرست بچه‌ها توجه کنند و کارهای خوب آنها را نبینند پس اول باید یاد گرفت تمام رفتارهای کودک را دید. در یک جمع مهمانی، چند بچه بدون سروصدا در اتاق بازی می‌کنند و ما مشغول خودمان می‌شویم. شاید آنها ساعت‌ها با هم دوستانه بازی و اسباب‌بازی‌ها را تقسیم کنند و در طول این همه مدت هیچ بزرگ‌تری سراغشان نمی‌رود تا آنها را تحسین کند اما به محض اینکه دعوایشان شود، پدر یا مادر عصبانی می‌شوند و سر آنها داد می‌کشند. نباید آنقدر در تربیت بچه‌ها غرق شد که کارهای خوب آنها را ساده و بدیهی دید و فقط اشتباهاتشان را به رخشان کشید. نکته ظریف این است که باید رفتار درست را ببینیم و تحسین کنیم اما به شخصیت کودک کاری نداشته باشیم.

▪ منظورتان را واضح‌تر بیان می‌کنید؟

خیلی از والدینی که برای حل مشکلات فرزندشان با ما مشورت می‌کنند، کودک خود را با صفاتی مانند لجباز، تنبل، خودخواه، شلخته و... توصیف می‌کنند. این توهین به شخصیت بچه‌هاست و تغییر شخصیت بچه‌ها به مراتب سخت‌تر از شناسایی و تغییر رفتار مشکل‌دار آنهاست. اگر می‌بینید کودک اتاقی را به‌هم ریخته به جای اینکه مثلا به او بگویید شلخته و... رفتارش را زیر سوال ببرید و مطابق سنش از جمله‌هایی مانند این استفاده کنید: «دارم با چشمای بسته میام جلوی اتاق دختر گلم ببینم اسباب‌بازی‌هاشو جمع کرده یا نه، چون می‌خواهیم یه بازی خوب با هم بکنیم. بیام؟ بیام؟» و به بچه‌های بزرگ‌تر می‌توان گفت: «شرط می‌بندم به محض اینکه اومدی، لباساتو آویزان کردی و کتاباتو سرجایش گذاشتی و حالا آماده‌ای ناهار بخوریم. تا میز را می‌چینم یک سر به اتاقت بزن ببین همه چی مرتبه؟»

▪ ولی گاهی با این تعریف و تمجیدها هم آن رفتار خوب و دلخواه ایجاد نمی‌شود. چه باید کرد؟

اولش سخت است اما باید هر پیشرفتی را ببینید. اگر به کودک خردسالتان گفته‌اید باید بعد از بازی اسباب‌بازی‌هایش را جمع کند و قبلا هرگز این کار را انجام نداده، پیشرفت‌های کوچکش را ببینید و تعریف کنید تا با این آفرین‌گفتن‌ها درست شود. مثلا دفعه اول برای برداشتن یکی از اسباب‌بازی‌ها از کف اتاق از او تعریف کنید (در حالی که او ۳ یا ۴ تای دیگر را رها کرده است) و آفرین بگویید: «چه کار خوبی کردی کامیونت را گذاشتی سرجاش. بگذار کمکت کنم بقیه رو هم جمع کنی». دفعه بعد به خاطر جمع کردن دو قطعه اسباب‌بازی‌ از او تعریف کنید و همین‌طور ادامه دهید تا رفتارش اصلاح شود. وقتی رفتاری تثبیت شد، برای حفظ آن به تحسین کمتری نیاز است و به مرور می‌بینید برای هر دوی شما این شیوه عادی خواهدشد و از آن لذت می‌برید.

▪ شنیده‌ام تحسین، به‌خصوص تحسین خردسالان، باید بلافاصله انجام شود تا موثر باشد، چه نکته‌های دیگری در تحسین موثر وجود دارد؟

درست است، حتی برای کودکان بزرگ‌تر هم که می‌توانند فاصله زمانی بین رفتار خود و پاسخ شما را درک کنند، باید بلافاصله علامتی مبنی بر اشاره مثبت داشت. فکر کنید پسر شما از دفتر نقاشی‌اش کاغذی می‌کند و به خواهر کوچک‌ترش می‌دهد تا روی آن خط‌خطی کند. این کارش را ببینید و بلافاصله با یک چشمک، بوسه از راه دور و خلاصه هر توجه مثبتی نشان دهید خوشحال شده‌اید. بچه‌ها دوست ندارند از توجه محروم شوند. آنها با همین در آغوش گرفتن‌ها، بوسه‌ها و تشویق‌ها بزرگ می‌شوند. برای تحسین بهتر است به جای جمله‌های تکراری و خسته‌کننده، خلاق باشید. عبارت‌های تکراری پس از مدتی تاثیر خود را از دست می‌دهند. گاهی نوشتن یک یادداشت و گذاشتن آن داخل کیف یا چسباندنش در کمد موثرتر است. «از اینکه می‌بینم به خواهرکوچکت اهمیت می‌دهی و هوایش را داری خوشحال می‌شوم. منظورم همون کاغذس!» (بچه‌های بزرگ‌تر از لحن آمیخته با شوخی یا رمزی خوششان می‌آید).

سعی کنید برای تشویق چیزی را در نظر بگیرید که بتوانید همیشه آن را برای همه عمر به کار ببرید. در نظر گرفتن رفتاری خاص یا هدیه‌ای ویژه که نتوانید آن را مدام تکرار کنید، اثربخش نخواهدبود. شاید بردن بچه‌ها به شهربازی برای بارهای اول جالب باشد اما تکراری و خسته‌کننده می‌شود. جایزه می‌تواند یک بازی جالب یا افزایش زمان کار یا فعالیت موردعلاقه خود کودک باشد. این حتی برای نوجوانان هم شدنی است. توجه ویژه و مشخص به ریز یک رفتار بسیار مهم است. به پسر نوجوانتان نگویید: «می‌بینم که اتاقتو مرتب کردی؛ آفرین!» بگویید «وای عجب تختخوابی! محشره! مثل هتل‌های شیک شده! کمدشو ببین، کتابخونشو! اتاقت دسته گل شده. عاشق این مرتبی‌هاتم. از بس گلی، قهوه میل دارین یا نسکافه؟ البته چای آماده هم داریم!» ابتکار عمل داشته باشید. بچه‌داری حوصله و صبر می‌خواهد. اگر واقعا اعصاب سروکله‌زدن با بچه‌ها را ندارید، تا وقتی شرایط لازم را برای تربیتشان به دست نیاورده‌اید، آنها را به دنیا نیاورید.

الهه رضاییان

توصیه دکتر بدری‌السادات بهرامی به تازه مادرها