نگاهی به نماز عید فطر ۵۷

در سال ۱۳۵۷ شاه به خاطر جدی شدن انقلاب تصمیم گرفت به نوعی روش رویارویی با مردم را عوض کند بنابراین, فردی را به عنوان نخست وزیر انتخاب کرد که بتواند تعامل خوبی با همه گروه ها داشته باشد

در سال ۱۳۵۷ شاه به خاطر جدی شدن انقلاب تصمیم گرفت به نوعی روش رویارویی با مردم را عوض کند. بنابراین، فردی را به عنوان نخست وزیر انتخاب کرد که بتواند تعامل خوبی با همه گروه ها داشته باشد. "شریف امامی" یک فراماسونر و مهرهنزدیک به آمریکا بود. روش او نیز به روش آمریکایی ها شباهت داشت. او از همان آغاز سعی کرد تمام مخالفین را به سمت خود جذب نماید.

بنابراین در نطق خود در مجلس ملی، از تغییرات گسترده در کشور دم زد. او خود را از خاندانی روحانی می دانست، بنابراین انتظار داشت محافل مذهبی، نسبت به او خوش بین باشند. البته برخی افراد ساده لوح، سخنان او را باور نمودند. شریف امامی، برنامهخود را بر اساس دولت آشتی ملی بنا نمود و اعلام کرد فضای کشور برای فعالیت سیاسی آزادتر می شود و مبارزه با فساد در راس برنامهاو قرار دارد. با شروع کار دولت آشتی ملی، چهارده حزب و گروه سیاسی جدید، اعلام موجودیت کردند. زودتر از بقیه، جبهه ملی که از ۸ ماه پیش چهارمین دورهفعالیت خود را آغاز کرده بود، ابتدا در بیانیه ای خواستار استقرار حاکمیت ملی، انحلال ساواک و محاکمه عاملان کشتار مردم و تضمین آزادی قلم و بیان شد.

در دومین هفته، شریف امامی در ادامه روند مماشات با جناح های مذهبی، آیت الله مرتضی پسندیده، برادر بزرگ امام خمینی و آیت الله ناصر مکارم شیرازی، صاحب امتیاز نشریه مکتب اسلام و از استادان حوزهعلمیه قم را از تبعید نجات داد. این سیاست گاه در سخنان بعضی روحانیون انعکاس می یافت. از جمله آیت الله صادق روحانی اعلام داشت مطابق متمم قانون اساسی، پنج روحانی طراز اول باید بر امور مجلس نظارت داشته باشند. خواستی که شریف امامی آماده، بلکه مشتاق قبول آن بود ، چرا که به مجلس رستاخیز مشروعیتی می بخشید(۱). شاه و آمریکا با دلگرمی مسائل را دنبال می کردند و مطمئن بودند که شریف امامی می تواند بر اوضاع مسلط گردد. در همان زمان " نامه ای با امضای کارتر برای شاه فرستاده شد، و در آن بر حمایت ایالات متحده از رژیم او تاکید گردید. " (۲) اما این خیالات ، مدت زیادی طول نکشید.

در واقع شاه و آمریکا بسیار زودتر از آنچه فکر می کردند، از شکست طرح جدید خود با خبر شدند. " آنچه تمام خوش بینی های آمریکائیان و اطرافیان شاه به کابینه شریف امامی، و آیندهرژیم را باطل کرد، حادثهبی سابقه ای بود که در روز سیزدهم شهریور رخ داد. از آخرین روزهای ماه رمضان، جناح مذهبی درصدد سازماندهی تظاهراتی بود که می بایست در روز عید فطر برگزار شود . در حالی که دولت می پنداشت مذاکره با جناح های میانه رو مذهبی و سیاسی، به خوبی پیش می رود، ناگهان آن روز به حماسه ای در تاریخ ایران ، و چه بسا حرکت های مردمی سراسر جهان بدل شد. " (۳)

● روز واقعه

در روز ۱۳ شهریور سال ۱۳۵۷ " نماز و راهپیمایی میلیونی تاریخی عید فطر، به امامت حجت الاسلام والمسلمین دکتر مفتح در تپه های قیطریه برگزار شد. رهبری این تظاهرات را روحانیت مبارز تهران به عهده داشت. روزنامه اطلاعات تعداد راهپیمایان را بیش از سه میلیون نفر ذکر کرد. این تظاهرات بسیار آرام برپا شد و سربازان مستقر در بین راه ، با شاخه های گل و بوسه های مردم مسلمان روبه رو شدند. در پایان راهپیمایی، روحانیت مبارز مردم را به انجام راهپیمایی دیگری در روز ۱۶ شهریور دعوت کرد. میلیونها تن از مردم مسلمان سراسر کشور که در عید فطر شرکت کرده بودند، پس از انجام نماز، علیه رژیم دست به راهپیمایی زدند. روزنامه اطلاعات، خبر این مراسم را از شهرهای آمل، گرگان، ساری، نجف آباد، لنگرود، قزوین، اراک، شیراز، سبزوار، فسا، خرم آباد، گالیکش، اهواز، بناب، میاندوآب، خوی، اردبیل، کرج، آبادان، یزد، بهشهر و باختران گزارش کرد. در غالب مناطق کشور این مراسم به صورت آرام برپا شد لیکن در خمین، فسا، کرج و ایلام هشت نفر شهید و هشت نفر مجروح شدند. "(۴) بنابراین، این راهپیمایی مخصوص تهران نبود و در تمام شهرها انجام شد. اما آنچه در تهران موجب وحشت رژیم شد، حضور میلیونی مردم بود. تهران، هرگز چنین جمعیتی به خود ندیده بود. همین مساله موجب شد که رژیم به فکر چاره بیفتد. در پایان این راهپیمایی، تظاهرکنندگان خواستار برگزاری تظاهراتی دیگر در ۱۶ شهریور شدند. اما دولت شریف امامی هر گونه اجتماع را ممنوع اعلام کرد. " (۵)

● ماهیت مذهبی قیام ۱۳ شهریور

در انقلاب ایران، جریانهای مختلفی حضور داشتند. جناح مذهبی، به صورت جدی پس از سال ۴۲ وارد عمل شد، در صورتی که برخی گروه های مبارز غیرمذهبی ادعای قدمت بیشتری در مبارزه داشتند. جبهه های ملی، سابقهمبارزاتی خود را به دوران ملی شدن صنعت نفت (دهه۳۰) و حزب توده حتی خود را به اواخر دوران رضا خان (دهه۲۰) نسبت می دادند. اما چه چیز موجب شد که انقلاب ایران ، یک انقلاب اسلامی باشد؟ به نظر می رسد نماز عید فطر ۱۳۵۷، یکی از موثرترین عواملی بود که موجب شد اسلامی بودن قیام تثبیت گردد و مورد تایید همه گروه ها قرار بگیرد. مردمی که برای نماز عید بیرون آمده بودند، پس از نماز به تظاهرات پرداختند. در واقع جمعیت یک میلیونی مبارز، از خواندن نماز، به عنوان اعلام مخالفت خود استفاده نمودند و این بسیار معنی دار است. جناح های غیرمذهبی نهضت متوجه شدند که اگر بخواهند با مردم همراه شوند باید مذهب را به عنوان یک اصل مهم مبارزاتی بپذیرند. در روز ۱۳ شهریور، بین نماز و مبارزه پیوند برقرار شد. شعارهایی که در آن روز داده شد، تماما ماهیت مذهبی داشتند . شعارهایی مانند " سکوت هر مسلمان ، خیانت است به قرآن " (۶) ، " ان الحیاه ، عقیده و جهاد " (۷) "

برای حفظ قرآن، مردم به ما ملحق شوید " (۸) نکتهجالب اینکه ، مردم پس از راهپیمایی، نماز ظهر و عصر را در خیابان خواندند و این دوباره مطرح کردن یک نماد مذهبی در جریان مبارزه بود. حجت الاسلام هادی غفاری می گوید: "ساعت ۶ صبح نماز ]عید فطر [ تمام شده بود و مردم راه افتاده بودند و حالا ساعت ۱۰:۱۲ رسیده و ظهر شده بود. مردم شش ساعت این مسیر را آرام طی کرده بودند ... به هر حال در خیابان پهلوی برای نماز آماده شدیم . این جمعیت عظیم کنار خیابان وضو گرفته و نماز بسیار عارفانه ای خواندند ... نماز ظهر عید فطر روی آسفالت خیابان برگزار شد; بدون هیچ زیراندازی من عبای خود را پهن کردم روی زمین و نماز خواندیم. نماز جماعت یک میلیونی در آن خیابان برگزار شد . به نظر من آن حرکت روز عید فطر، سد مقاومت شاه را شکست ... نیازی نبود که مردم برای ناهار خوردن جایی بروند، از بس در بین مردم مواد خوراکی توزیع شده بود... عده ای از مغازه دارها برای مردم شیرینی و میوه می آوردند. " (۹)

● چادر مشکی زنان; نماد مبارزه زنان در انقلاب اسلامی

موضوع دیگری که به تظاهرات آن روز رنگ مذهبی داد، حضور زنان با چادر مشکی بود. شاه که تبلیغ می کرد زنان با کنار گذاشتن چادر، به اجتماع راه پیدا کرده اند و خود را منجی و آزاد کننده زنان می دانست، با حضور چند صد هزار زن، با چادر مشکی مواجه شده بود که خواستار برکناری او بودند . هما ناطق در این مورد می گوید: "بزرگترین بسیجی که زنها کردند در انقلاب، روز عید فطر بود که مسلمانها ترتیب داده بودند و برای اولین بار بود که می توان گفت تعداد زنها بر مردان می چربید و اولین بار بود که در یک تظاهرات، همه نه تنها با حجاب اسلامی، بلکه با حجاب سیاه ]چادر[ آمده بودند و برای ماها که از دور نگاه می کردیم، این یکی از عجیب ترین منظره هایی بود که دیدیم. یعنی یکه خوردیم. " (۱۰) تظاهرات مذهبی مردم در آن روز کاملا جنبهخود جوش داشت. اگرچه روحانیت مبارز، نماز را ترتیب داده بود اما هیچ برنامه ای برای برگزاری راهپیمایی نداشتند. نماز به امامت شهید مفتح برگزار شد. سپس دو خطبه توسط ایشان ایراد شد. " بعد شهید باهنر صحبت کرد. صحبت های ایشان مفصل بود، البته خیلی تند نبود و بر سر تشکیل حکومت اسلامی و ضررها و مفاسد حکومتهای موجود بحث کرد. وقتی صحبت های ایشان تمام شد، ایشان اعلام کردند: برنامه ها تمام شد، با نظم و انضباط متفرق شوید. هرکس از شما شعار خواست جواب ندهید. کسانی که شعار بدهند از ما نیستند. بعد از ایشان هم طبق معمول آقای مرتضایی فر بلندگو را گرفت و دو سه بار با اصرار گفت: هرکس شعار داد، از ما نیست. " (۱۱) احتمالا این خواسته برگزارکنندگان نماز عید فطر از بیم واکنش شدید و خشن شاه بود. اما مردم شروع به دادن شعارهایی بر علیه رژیم نمودند و از جو مذهبی به نفع مبارزه سیاسی استفاده کردند . کار دیگری که در آن روز صورت گرفت تغییر نام خیابانها بود . خیابان کوروش کبیر به خیابان دکتر علی شریعتی، میدان ۲۴ اسفند به میدان انقلاب و خیابان شاهرضا به خیابان انقلاب. این تغییر نامها توسط مردم و با استفاده از ماژیک و اسپری صورت گرفت.(۱۲)

امینی در مصاحبه ای، می گوید "به شاه گفتم سازمان امنیت کارش چیست که در این روز عید فطر این جمعیت با این ترتیب رفته ؟ ]شاه [ گفت: خاک بر سر این دستگاه ! " (۱۴) اقدام مردم در برخورد با ارتش، تجربهجالبی برای همه بود . مردم بر خلاف تمام انقلابها ، با سنگ و اسلحه به سربازان حمله نکردند. بلکه سعی کردند، سربازان را به سوی خود جلب کنند. همین مساله موجب شد که در تهران کسی زخمی نشود و اصولا سربازان احساس نمی کردند که با دشمنان و یا خرابکاران مواجه هستند. این حرکت مردم، مورد تایید و تشویق امام خمینی(ره) قرار گرفت. در نزدیکی حسینیه ارشاد، چند ریو ارتش و شهربانی، مملو از سرباز ایستاده بودند. یکی از سرگردهای راهنمایی و رانندگی که با موتور سیکلت ایستاده بوده وقتی مردم برای او دست بلند کردند، او هم به مردم دست تکان داد و مردم با دیدن عکس العمل مثبت او، سرگرد را به دوش گرفتند. در این حالت، احساس عمومی به نفع شهربانی و ارتش بالا گرفت، به گونه ای که خود به خود این شعار بر سر زبان ها جاری شد: «ارتش برادر ماست، خمینی رهبر ماست». برای اولین بار مردم دور خودروهای حامل سربازان مسلح را گرفته و شعار می دادند: «برادر ارتشی چرا برادر کشی؟» سربازان اصلا خلع سلاح شده بودند. با این شعارها چهره سربازان باز می شد و خنده به لبشان می آمد. گاهی تعدادی از مردم از دکان گل فروشی که در مسیر راهپیمایی باز بود گل هایی را می خریدند و به سربازان می دادند. نرسیده به حسینیه ارشاد، یکی از تظاهر کنندگان بالای ماشین ارتش رفت و این گل های میخک را داخل لوله هر یک از تفنگ های این سربازان گذاشت.

این حرکت به لحاظ شکستن روحیه ارتش و بالا بردن روحیه مردم و ایجاد اعتماد به نفس ، خیلی موثر بود. (۱۵)

● نظاره تظاهرات عید فطر توسط شاه

خود شاه اصلا تصور نمی کرد که مخالفین او تا این حد جدی باشند. او که تجربه سال ۳۲ و خرداد ۴۲ را داشت فکر می کرد با همان تدابیر معمولی می تواند مردم را آرام کند و به وعده هایی آنها را دلخوش نماید. اما زمانی که خود از نزدیک خیل راهپیمایان را مشاهده کرد، متوجه شد که این بار، با قضیه ای کاملا متفاوت رو بروست. اوج تظاهرات مردم در هنگام ظهر ۱۳ شهریور بود. نزدیک ظهر، هلی کوپترهایی بر فراز سر مردم می پرید. به زودی مردم آموختند تا به سوی این هلی کوپتر ها، مشت تکان دهند، و شعارهای خود را فریاد کنند. یکی از این هلی کوپترها، نه متعلق به رادیو تلویزیون ، یا ژاندارمری و پلیس، بلکه از آن هوانیروز بود. "خسرو داد" فرمانده هوانیروز در کنار دست خلبان نشسته بود، در صندلی عقب کسی که با چشمان او حدقه در آمده، موج انسان ها از می نگریست، و همچون خوابزدگان، هر گاه که خلبان اجازه بازگشت می خواست، با سر پاسخ منفی می داد. او شاه بود. از بامداد آن روز، با براه افتادن جمعیت خبرها جسته و گریخته به شاه رسید. اما هیچکدام از کسانی که طرف پرسش او قرار گرفتند، رقم تظاهرکنندگان را از ده هزار بالاتر نبردند. درباریان می کوشیدند چون همیشه با «خاطر مبارک آسوده باشد» او را از واقعیت دور نگه دارند.

اما هر چه روز به ظهر نزدیک تر می شد التهاب او فزونی یافت. سپهبد صمدیانپور رییس کل شهربانی کشور، وقتی پای تلفن خواسته شد، ناچار گردید فاش کند که جمعیت تمام جاده قدیم شمیران را گرفته، ولی درگیری و مقاومتی وجود ندارد. چنین بود که شاه، ناگهان با فریاد از گارد خواست تا هلی کوپتر او را آماده پرواز کنند. فرح، درباریان، هویدا و نظامیان گارد با حداکثر تلاش خود، تنها توانستند او را وادار کنند که سوار بر هلی کوپتر هوانیروز شود. ساعتی بعد ، او از بالا، با چشم خود می دید که سیل بی پایان جمعیت، فریاد زنان به مرکز شهر رسیده اند. او هنگام بازگشت، در یک واکنش عصبی، حاضران از جمله فرماندهان نظامی و هویدا و درباریان را به سخت ترین ناسزاها بست. فحش های مستهجنی که تنها از زبان رضا شاه شنیده شده بود، همچون باران بر سر و روی حاضران باریده می شد. سرانجام از شدت خشم، لگدی بر بدنه اتومبیل کورسی لامبرگینی محبوبش کوفت. سوار بر آن شده و رفت. گویا صدای آن یک میلیون تن در گوشش بود که تا فردا هیچ کس را نپذیرفت در این زمان، حتی فرح همسرش نیز امکان ملاقات با او نیافت».(۱۶)

● جمع بندی

راهپیمای روز عید فطر، موجب تزریق نیرویی به ملت شد که روزهای بعد نیز به مبارزه ادامه دهند. «نخستین واکنش شریف امامی، در برابر راهپیمایی عظیم عید فطر، .... اعلام ممنوعیت راهپیمایی بود.(۱۷) اما مردم در روز ۱۶ شهریور نیز راهپیمایی عظیمی به راه انداختند. دولت و شاه مجبور شدند از آخرین حربه خود در روز ۱۷ شهریور استفاده کنند: کشتار و سلاخی مردم بی دفاع. اما مردم به قدرت ایمان و مذهب پی برده بودند.

از این راهپیمایی، حاصل دیگری هم به دست آمده و آن پی بردن گروه ها و دستجات سیاسی به تاثیر مذهب و نیروی سازماندهی جناح اسلامی نهضت بود. در صدها مسجد تهران، دسته هایی جمع شدند، که ساعتی بعد در پیچ هر خیابان به هم پیوستند. جویبارهایی که چون به دریا رسیدند، ترس از وجودشان رخت بر بست. هر کس در پناه جمع، خود را قادر به انجام هر غیرممکنی دید. (۱۸) امام خمینی(ره) در ۱۵شهریور به مناسبت این راهپیمایی عظیم پیامی صادر نمودند.

در این پیام آمده است: «مردم مسلمان ایران به دنبال برگزاری نماز عید ، دست به عبادت ارزنده دیگری زدند که آن فریادهای کوبنده علیه دستگاه جبار و چپاولگر برای بر پا داشتن حکمت عدل اسلام است که کوشش در این راه از اعظم عبادات است. .... نهضت خود را ادامه داده و هرگز سستی به خود راه ندهید که نمی دهید».(۱۹) واقعه روز عید فطر، کشورهای خارجی را نیز به نقش گروه های مذهبی و رهبری امام خمینی واقف ساخت. «مجموع تاثیرات راهپیمایی عید فطر، تا روزها پس از آن واقعه، در سرویس های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس، فرانسه، اسرائیل، مسکو و کشورهایی که خود را به نحوی درگیری علاقمند رویدادهای ایران می دیدند، بررسی می شد. توجه اصلی از گروه های سیاسی به جانب نجف و تهران برگشت».(۲۰)

پی نوشت ها:

۱- بهنود، مسعود; دولتهای ایران از سید ضیا تا بختیار; انتشارات جاویدان ، صفحه ۷۷۷، ۲- همان، صفحه ۷۷۸

۳- همان ۴- مولفین; هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی; بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، صفحه ۹۰۲ ۵- نعمتی زادگان، مرتضی; مبارزات شهید دکتر باهنر; مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صفحه ۱۲۶ ۶- مجموعه برنامه " داستان انقلاب" از رادیو; BBC تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، نشر تفکر، ۱۳۷۳، صفحه ۲۸۲ ۷- غفاری، هادی; خاطرات; حوزههنری سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴ صفحه ۲۸۰ ۸- همان، صفحه ۲۸۱ ۹- همان، صفحه ۲۸۲ ۱۰- مجموعه برنامه " داستان انقلاب " از رادیو BBC، صفحه ۲۸۵ ۱۱- غفاری ، صفحه ۲۷۹ ۱۲- همان، صفحات ۲۸۳-۲۸۰ ۱۳- بهنود، صفحه ۷۷۸ ۱۴- مجموعه برنامه " داستان انقلاب " از رادیو BBC، صفحه ۲۸۳ ۱۵- غفاری، صفحه ۲۸۰ ۱۶- بهنود، صفحات ۷۷۴-۷۷۸ ۱۷- همان، صفحه ۷۸۰ ۱۸- همان، صفحه ۷۷۱ ۱۹- امام خمینی، صحیفه نور، جلد سوم، صفحه ۵و۴۵۴ ۲۰- بهنود، صفحه ۷۸۲.