چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
امکان سنجی خدمات تحویل مدرک در کتابخانه های تخصصی شهر تهران
در این پژوهش به امکان‌سنجی خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی تهران پرداخته شده است. خدمات تحویل مدرک، تهیه نسخه چاپی یا الکترونیکی از منابع به منظور ارسال به اشخاص یا مؤسسات با اهداف انتفاعی یا غیرانتفاعی، با درنظر گرفتن حق مؤلف است. روش پژوهش، پیمایشی از نوع توصیفی و جامعه مورد پژوهش، یکصد و پنج کتابخانه تخصصی مستقر در شهر تهران است. امکانات مورد بررسی شامل تجهیزات دستی و ماشینی، نیروی انسانی متخصص و علاقه‌مند، بودجه کافی، و ... است.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ۴۲/۸% کتابخانه‌های تخصصی از وب‌سایت برای مکان‌یابی منابع موجود در کتابخانه استفاده می‌کنند. ۴۳/۵% کتابخانه‌ها به مقاله‌نامه‌ها برای مکان‌یابی دستی منابع رجوع می‌کنند. ۳۶/۵% ارسال درخواست متقاضیان از طریق تلفن صورت می‌گیرد. ۳۲/۲% کتابخانه‌ها به شکل حضوری به متقاضیان، مدرک ارائه می‌کنند. میزان آشنایی کتابداران با زبان انگلیسی۱۴/۳% و با فناوری اطلاعات ۲۸/۶% می‌باشد. ۲۷/۵% جامعه مورد مطالعه از کتابخانه ملی بریتانیا به‌عنوان مرکز تهیه مدارک خارجی استفاده می‌کنند. ۳۲/۵% کتابخانه‌ها، عضویت در طرح‌های همکاری بینکتابخانهای را برای رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران مناسب می‌دانند. حداکثر مدت زمان پاسخگویی به درخواست‌های داخلی و خارجی کاربران، به ترتیب سه هفته و یک ماه اعلام شده است. ۲۸/۳% تقاضاهای متقاضیان از نوع کتاب می‌باشد. در ۸۸/۶% کتابخانه‌های تخصصی تهران، دوره‌های آموزشی برای کسب مهارت در زمینه تهیه و تحویل مدرک برای کتابداران و کارکنان کتابخانه برگزار نمی‌شود. ۲۹/۸% جامعه آماری، نبود تجهیزات کافی را مشکل اصلی در تهیه و تحویل مدرک بیان نموده‌اند.
بنابراین یافته‌ها، خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران با توجه به‌امکانات موجود، در حد مطلوب نیست.
● مقدمه
تا مدت‌ها قبل، اکثر کتابخانه‌ها سعی داشتند منابع خود را انحصاری نگه دارند، اما رشد فزاینده حجم اطلاعات در شکل‌های گوناگون (از منابع چاپی تا دیسک‌های نوری و خدمات پیوسته) از یک‌سو و ناتوانی در گردآوری تمام یا حتی بخش عمده‌ای از اطلاعات (به دلیل بودجه محدود کتابخانه‌ها)، ضرورت استفاده از اطلاعات بدون توجه به مکان و محمل نگهداری آن و نیاز شدید استفاده‌کنندگان به اطلاعات روزآمد، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و کتابداران را در سراسر جهان به تفکر عاقلانه «مالکیت در برابر دسترسی» واداشته است تا نیازهای اطلاعاتی مراجعان خود را از طریق اشتراک منابع، امانت بینکتابخانهای، پایگاه‌های اطلاعاتی و خدمات تحویل مدرک پاسخ دهند. امروزه اکثرکتابخانه‌های بزرگ و مراکز اطلاع‌رسانی و مخصوصاً کتابخانه‌های تخصصی سعی در استفاده از فناوری‌های جدید در ارائه خدمات تحویل مدرک دارند و حتی بسیاری از آنها وب‌سایت خدمات تحویل مدرک خود را از طریق اینترنت به کاربران معرفی می‌کنند و هنگامی که کتابخانه‌ای قادر به تحویل مدرک از مجموعه موجود در مخازن خود نباشد با استفاده از روش امانت بینکتابخانهای و مراکز ارائه‌دهنده خدمات تحویل مدرک داخلی و خارجی، اطلاعات موردنیاز مراجعان را از هر نقطه جهان تهیه، و به متقاضی تحویل می‌نماید.
تحقیق حاضر در نظر دارد با معرفی روش‌های مختلف خدمات تحویل مدرک، کاربران و مراجعان را در دستیابی به نیاز اطلاعاتی خود یاری رساند.
● بیان مسئله
در این پژوهش سعی شده ابتدا با شناخت بیشتر از روش‌های خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی، در جهت فراهم‌آوری اطلاعات و منابع مورد لزوم مراجعان و بالا بردن سطح دانش تخصصی و روزآمد نگه‌داشتن کارکنان و محققان گام برداشته شود؛ سپس با توجه به حجم روزافزون انتشارات و افزایش ابعاد نیازهای کاربران خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی، به جامعه استفاده‌کننده در تأمین نیاز اطلاعاتی با سرعت بیشتر، هزینه و زمان کمتر و کیفیت بهتر، یاری رسانده شود.
بنابراین در این پژوهش خدمات و امکانات موجود در کتابخانه‌های تخصصی مستقر در تهران که به تحویل مدرک می‌پردازند مورد بررسی قرار می‌گیرند.
▪ هدف پژوهش: هدف از این تحقیق، امکان‌سنجی خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران به‌منظور ارائه خدمات بهینه آتی است.
▪ فایده پژوهش: فایده این پژوهش آشنایی کتابداران، اطلاع‌رسانان و کاربران با خدمات تحویل مدرک درکتابخانه‌های تخصصی شهر تهران است. به دلیل آن که مراکز تحویل مدرک با توجه به زمینه اطلاعاتی، سرعت، سهولت، زبان، هزینه، نوع مدرک، موضوعات تحت پوشش، امکانات دستیابی، روزآمد بودن اطلاعات، انعطاف‌پذیری، و عوامل دیگر با یکدیگر متفاوت‌اند، کاربران با انتخاب مناسب‌ترین خدمات کتابخانه موردنظر بر مبنای نیاز اطلاعاتی خود، می‌توانند به منبع اطلاعاتی موردنظر دست یابند.
پرسش‌های اساسی تحقیق: این پرسش‌ها به قرار زیرند:
۱) روش‌های تهیه و تحویل و دسترسی به مدارک در کتابخانه کدام است؟
۲) آیا کارکنان کتابخانه تخصص لازم در تهیه و تحویل مدرک را دارند؟
۳) آیا کتابخانه برای تهیه اطلاعات موردنیاز مراجعان از کارگزاران اطلاعاتی استفاده می‌کند؟
۴) آیا در کتابخانه، از همکاری بینکتابخانهای در تبادل اطلاعات و تحویل مدرک استفاده می‌شود؟
۵) زمان پاسخگویی به نیاز اطلاعاتی مراجعان چقدر است؟
۶) درخواست‌های مراجعان برای چه نوع مدارکی است؟
۷) آیا بودجه کافی برای بخش تحویل مدرک در کتابخانه اختصاص داده شده است؟
۸) آیا برای کتابداران، دوره‌های آموزشی به منظور کسب مهارت در زمینه تحویل مدرک برگزار می‌شود؟
▪ روش پژوهش: روش انجام این پژوهش، پیمایشی توصیفی با نگرش تحلیلی است و از آنجا که محقق مطالعات خود را پس از گردآوری مورد تحلیل قرار می‌دهد از نوع تحلیلی است.
▪ جامعه آماری: جامعه آماری در پژوهش‌حاضر، کتابخانه‌های تخصصی مستقر در شهر تهران هستند. برای شناسایی کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران از کتاب «راهنمای کتابخانه‌های تخصصی، دانشگاهی ایران» (تعاونی ۱۳۸۲) استفاده شد. آدرس تعدادی از این مراکز به دلیل جابه‌جایی، تغییر نموده است. تعدادی از کتابخانه‌ها هم به دلیل اینکه خدمات موردنظر را ارائه نمی‌دادند از دور تحقیق خارج شدند و در مجموع ۱۰۵ کتابخانه تخصصی مورد بررسی قرار گرفت.
▪ روش نمونه‌گیری: به دلیل محدود بودن تعداد کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران، نمونه‌گیری صورت نگرفته و همه این مراکز مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
▪ روش جمع‌آوری اطلاعات: شیوه در نظر گرفته‌‌شده برای جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق، مطالعه منابع مختلف برای تدوین پرسشنامه و بحث‌های نظری می‌باشد.
▪ ابزار گردآوری اطلاعات: با توجه به پرسش‌های اساسی موردنظر، پرسشنامه‌ای طراحی و تنظیم گردید که اطلاعاتی در خصوص تجهیزات، بودجه، روش‌های تحویل مدرک، و نظام‌های همکاری بینکتابخانهای به دست آید و با مراجعه مستقیم به کتابخانه‌ها، در اختیار کتابداران کتابخانه‌های تخصصی قرار گرفته است. هر پرسش برای سنجش و ارزیابی خدمات تحویل مدرک در جامعه مورد مطالعه به اجزای کوچک‌تر تجزیه شده تا هر یک از پرسش‌های موردنظر، جزئی از اهداف پژوهش حاضر را محقق سازند. پرسش‌های پرسشنامه به صورت بسته تنظیم شده‌اند. تعداد این پرسش‌ها ۲۶ عدد است. همچنین در مورد بعضی ازکتابخانه‌ها، از طریق تلفن اطلاعات مربوطه کسب شد. گاهی نیز مصاحبه حضوری صورت‌گرفته است.
▪ شیوه‌های تحلیل یافته‌ها: پاسخ‌ها بعد از توزیع پرسشنامه و تکمیل آنها توسط کتابداران، مورد بررسی قرار گرفت و داده‌های بهدستآمده در قالب جدول‌های یک متغیری و دو متغیری مورد تحلیل قرار گرفت. در بعضی از پرسش‌ها، پاسخگویان بیش از یک گزینه را به ترتیب اولویت انتخاب کرده‌اند و درصدها براساس جمع‌کل پاسخ‌ها محاسبه شده است.
● پیشینه پژوهش
▪ در ایران
«حسینی» (۱۳۵۲) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود به بررسی امانت بینکتابخانهای در ایران می‌پردازد. تاریخچه امانت بینکتابخانهای در جهان و ایران، آیین‌نامه امانت بینکتابخانهای ایران و نتیجه طرح آزمایشی ۵۱-۱۳۵۰ را مورد بحث قرار می‌دهد و نتیجه می‌گیرد که امانت بینکتابخانهای در ایران تا سال ۱۳۴۸ ناشناخته بوده و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران بنیانگذار و طراح امانت بینکتابخانهای در ایران است. تهیه فهرستگان ملی، تأسیس کتابخانه ملی امانی، و تدوین خط‌مشی امانت بینکتابخانهای از طرف انجمن کتابداران ایران، از پیشنهادهای او است.
«محقق» (۱۳۷۴) در پایان‌نامه خود چنین نتیجه گرفته که اساساً نظام مستقلی به نام مبادله اطلاعات و منابع وجود ندارد، یا کتابدار متخصص و آموزش‌دیده‌ای کارهای مربوط به آن را انجام نمی‌دهد. منابع و اطلاعاتی که کتابخانه‌ها با یکدیگر مبادله می‌کنند عبارت‌اند از: کتاب، مقاله، اطلاعات مرجع تلفنی، ارجاع دانشجو، و مبادله اطلاعات تخصصی کتابداری. در ضمن بیشترین منبع مورد مبادله، مقاله است و مبادله مجله، پایان‌نامه و دیسکت‌ها کم‌ترین میزان را دارد.
«نشاط» (۱۳۷۵) در پایان‌نامه خود به این نتیجه می‌رسد که تنها ۲۸ درصد کتابخانه‌ها به طورجدی با یکدیگر همکاری و مبادله اطلاعات دارند. کتابداران، ارزش همکاری را به عنوان وسیله‌ای برای‌تقویت مواد و خدمات مرجع پذیرفته‌اند، ولی ساختار سازمانی کتابخانه‌ها فاقد توانایی درونی و بیرونی برای همکاری‌های مؤثر و موردنیاز است. استفاده از فناوری در کتابخانه‌ها در حد بسیار پایینی قرار دارد و بیش از نیمی از کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی ایران از روش‌های سریع دستیابی به منابع بی‌بهره‌اند. وی نبود فهرست‌های مشترک روزآمد، نبود تخصص کافی در مدیران، کمبود امکانات و تجهیزات، مقررات اداری و سازمانی موجود را مهم‌ترین دلایل عدم همکاری در کتابخانه‌ها می‌داند.
«غفاری» (۱۳۷۶) توان کتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران را از نظر مکان‌یابی، ارائه مدرک، شناسایی مشکلات مربوط به دستیابی به مدارک، پیشنهادها و راه‌حل‌های مناسب برای دسترسی به مدارک، و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در این زمینه را بررسی می‌نماید. بر اساس نتایج، ۸۴/۷۷ درصد منابع بهدستآمده، مقالات مجلات بوده‌اند. مدت زمان پاسخگویی به نیاز داخلی، دو برابر مدت‌زمان دریافت منابع از کتابخانه بریتانیا است. بیشترین منابع تهیه‌کننده اطلاعات در شهر تهران، سازمان‌ها و مؤسسات تحقیقاتی هستند و دانشگاه‌ها نقش عمده‌ای در تهیه اطلاعات ندارند.
«محسنی» (۱۳۷۶) هدف از پژوهش خود را بررسی چگونگی دسترسی به مقالات غیرفارسی در مراکز آموزش و تحقیقات وابسته به معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی بیان می‌کند. در این تحقیق، وضعیت دسترسی به مقالات غیرفارسی از جهات زیر بررسی شده است:
ـ همکاری بینکتابخانهای در دسترسی به مقالات غیرفارسی؛
ـ استفاده از خدمات کارگزاران اطلاعات در دسترسی به مقالات غیرفارسی؛
ـ سرعت، میزان دسترسی، قیمت، و سهولت استفاده از خدمات تحویل مدرک در دسترسی به مقالات غیرفارسی؛
- امکانات، لوازم و تجهیزات، و نیروی انسانی کتابخانه در دسترسی به مقالات غیرفارسی.
از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش «محسنی» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در ۵۹ درصد مراکز هیچ بخش خاصی عهده‌دار خدمات تحویل مدرک نیست و این وظیفه در کنار دیگر وظایف نهاد اطلاع‌رسانی انجام می‌پذیرد. ۸۹/۷ درصد مراکز اقدام به خرید نشریات غیرفارسی نمی‌کنند و ۵ مؤسسه مادر از طریق سیستم سفارشات متمرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی، مجلات غیرفارسی موردنیاز را تهیه می‌کنند. ۹۲/۳ درصد مراکز بودجه‌ای مستقل برای تهیه مقالات غیرفارسی ندارند و ۸۰ درصد مراکز، کمتر از ۳۰۰ دلار در سال برای تهیه مقاله خارج از کشور هزینه می‌کنند. ۷۹/۵ درصد مراکز برای تهیه مقاله موردنیاز از همکاری بینکتابخانهای استفاده می‌کنند. ۳۸/۵ درصد مراکز برای دریافت مقاله غیرفارسی، بیشتر از ۲۰ روز و ۲۸/۲ درصد بین ۱۵ تا ۲۰ روز وقت صرف می‌کنند. ۶۱/۵ درصد مراکز برای تهیه مقالاتی که در داخل کشور وجود ندارد، از طریق خارج از کشور نیز اقدام می‌کنند.
«شهمیرزادی» (۱۳۸۰) در تحقیق خود کلیه مؤسسات و مراکز تحقیقاتی - دانشگاهی ایران که دارای خدمات تحویل مدرک و تهیه اسناد از خارج از کشور بوده‌اند را از نظر هزینه، زمان، سازوکار درخواست و دریافت، روش پرداخت، نوع منبع، و ... به روش پیمایشی بررسی کرده و همگام با آن ۱۰ سایت مهم دارای بیشترین فراوانی استنادی در راهنماهای درون‌خطی را از نظر ساختاری و محتوایی (پوشش، زمینه موضوعی، سازوکارهای درخواست و تحویل مدرک، هزینه، خدمات ویژه، زمان پاسخگویی، و ...) مورد توجه قرار داده است. اهم نتایج عبارت‌اند از اینکه برای تأمین کتاب‌های نایاب و پایان‌نامه‌ها «یو‌ام‌آی» [۲] ، امانت کتاب «بی‌ال‌دی‌اس‌سی» [۳] ، از نظر تنوع مدرک «بی‌ال‌دی‌اس‌سی»، گزارشهای فنی «ان‌تی‌آی‌اس» [۴] ، استانداردها «ال‌اچ‌آی» [۵] ، پروانه ثبت نوآوری «بی‌ال‌دی‌اس‌سی» مناسب‌اند و شیوه تحویل و دریافت در تمامی آنها تقریباً مشابه است. لازم به ذکر این که بر اساس این تحقیق ۳۷/۳ درصد از مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی از خدمات تحویل مدرک استفاده می‌کنند.
«تاجور» (۱۳۸۲) هدف تحقیق خود را بررسی وضعیت موجود خدمات تحویل مدرک در ایران بیان می‌دارد. در این راستا شیوه‌های ارائه اسناد در سه جامعه آماری از نظر هزینه، روش‌های تقبل هزینه و ارسال صورتحساب، نحوه دریافت سفارش، نحوه ارسال مدرک، پوشش، زمان پاسخگویی، حق مؤلف، ضریب اطمینان تأمین اطلاعات، سهولت دسترسی به خدمات و استفاده از ابزارها، سرعت انواع مدرک، انعطاف‌پذیری، و عوامل دیگر مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز به دلیل جامعیت موضوعی، سهولت دسترسی به خدمات و استفاده از ابزارها، ضریب اطمینان تأمین اطلاعات، داشتن بیشترین روش‌های دریافت و ارسال مدرک به عنوان مرکز تهیه مدارک، دارای بیشترین امتیاز می‌باشد.
«حیدری» (۱۳۸۳الف و ب) پیشینه و وضعیت خدمات تحویل مدرک در جهان و ایران را با استفاده از دو روش تحقیق مجزا مورد مطالعه قرار داده: ابتدا با استفاده از روش تحلیل محتوا، وب‌سایت‌های‌خدمات تحویل مدرک در جهان و سپس با استفاده از روش تحقیق پیمایشی، خدمات تحول‌مدرک در ایران بررسی شده‌اند. بر اساس نتایج این پژوهش، ۵۷/۵ درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور استفاده می‌کنند و ۹۷/۵ درصد این مراکز هم در زمینه خدمات تحویل مدرک داخل کشور فعالیت می‌کنند. ۵۸/۸ درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی استفاده‌کننده از خدمات تحویل مدرک خارج از کشور، از مرکز تهیه مدرک کتابخانه بریتانیا استفاده می‌کنند. مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران هم با تهیه اطلاعات برای ۳۹ درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی، بیشترین خدمات را در بین مراکز داخلی تحویل مدرک ارائه می‌دهد. ۴۲/۷ درصد از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داخلی از پست برای جابه‌جایی مدارک استفاده می‌کنند. از میان منابع اطلاعاتی مورد استفاده در خدمات تحویل مدرک، مقالات‌مجلات ۶۱/۳ درصد از درخواست‌ها را به خود اختصاص می‌دهند.
«کولائیان» (۱۳۸۳) در مقاله خود نگاهی به تعریف خدمات تحویل مدرک و مفاهیم مرتبط با آن می‌اندازد و سیر تاریخی آن را به‌صورت فشرده بیان می‌کند و نیز به معرفی فرآیند خدمات تحویل مدرک، لوازم، ابزارها و شرایط لازم برای انجام چنین فعالیتی و آشنایی با شرح وظایف کارکنان می‌پردازد.
▪ در خارج از ایران
در این قسمت از کلیدواژه‌های Special Library و Document Delivery Services استفاده شده و منابع زیر یافت شده است:
۱) «فینی» [۶] (۱۹۹۸) در کتاب خود به اهمیت خدمات تحویل مدرک در جهان امروز و فرصتهای جدیدی که نتیجه ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی است اشاره می‌کند و رهنمودهایی برای انتخاب بهترین عرضه‌کنندگان خدمات تحویل مدرک، چگونگی رویارویی با مسائل مختلف نظیر انتخاب تجهیزات، تدوین شاخص‌های عملکردی، برآورد هزینه خدمات تحویل مدرک و یکپارچه‌سازی خدمات جدید در چارچوب کاری موجود ارائه می‌نماید.
۲) «موریس» [۷] و «بلگ» [۸] (۱۹۹۸) نتایج تحقیقات خود را در حوزه خدمات تحویل مدرک و امانت بینکتابخانهای در کتابخانه‌های دانشگاهی بریتانیا ارائه می‌دهند و موضوعاتی از قبیل موجودی کتابخانه‌ها، دستیابی و استفاده از خدمات تحویل مدرک، روش‌های درخواست و تحویل مدرک از کارگزاران، روش‌های ارسال مدرک، هزینه، درخواست موضوعات مختلف و انواع مواد، کیفیت تحویل مدرک، طول‌زمان درخواست تا دریافت، آسانی استفاده و رضایت استفاده‌کنندگان در ۱۶۵ کتابخانه دانشگاهی بریتانیا و استفاده آنها از انواع کارگزاران تحویل مدرک را مورد مطالعه قرار می‌دهند و نتیجه می‌گیرند که همه کتابخانه‌ها از «بی‌ال‌دی‌اس‌سی» استفاده می‌کنند و بیشترین تقاضا، از این کارگزار به عمل آمده است.
۳) «بویل» [۹] و «دیویس» [۱۰] (۱۹۹۹) در مقاله خود «دسترسی در برابر نگهداری» و عملکرد خدمات تحویل مدرک را مطرح می‌کنند. این مقاله بر روی کار دانشگاه لیورپول متمرکز می‌شود و خدمات ارسال مدارک موجود و آینده را که مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته‌اند، ترسیم می‌کند.
۴) «کراولی» [۱۱] (۱۹۹۹) در مقاله‌ای بیان می‌کند که ۶۵% هزینه امانت بینکتابخانهای در کتابخانه‌های تحقیقاتی، صرف کارکنان می‌شود. با توجه به این مقدار هزینه و اصرار استفاده‌کنندگان برای دسترسی هرچه بیشتر به اطلاعات، مدیران کتابخانه‌ها به استفاده از خدمات تحویل مدرک بی‌واسطه تمایل بیشتری یافته‌اند. داده‌های جمع‌آوری‌شده شامل الگوهای کاربردی استفاده از روش‌های تحویل مدرک مختلف وکارگزاران تحویل مدرک، هزینه اقلام، مسائل و مشکلات استفاده‌کنندگان در برخورد با خدمات تحویل مدرک، و رضایت آنان است.
۵) «اسمیت» [۱۲] و «اسبورن» [۱۳] (۲۰۰۰) در مقاله‌ای یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در کتابخانه‌ها را افزایش دسترسی به ویرایش‌های الکترونیکی مجلات منتشرشده توسط ناشران بزرگ می‌دانند. دستیابی پیوسته، سریع و به صورت مجازی به متن کامل مقالات، بازنگری اساسی به چگونگی فراهم‌آوری اطلاعات و خدمات کتابخانه‌ها برای استفاده‌کنندگان را ضروری می‌سازد و پس از آن، پرسش‌هایی را درباره خدمات سنتی و نوین و استفاده‌کنندگان نهایی دارد و در نهایت، تهیه‌کنندگان اطلاعات با شناخت و بررسی جایگاه خدمات تهیه و تحویل مدرک در الگوی جدید، خواهند توانست نقش بهتر و مفیدتری ایفا نمایند.
۶) «پراوز» [۱۴] (۲۰۰۰) در مقاله خود تحویل مدرک و امانت بینکتابخانهای در شرایط کنونی را بررسی می‌کند و به چهار گرایش که به تازگی در این حوزه مطرح شده‌اند، توجه بیشتری نشان می‌دهد. این چهار جنبه عبارت‌اند از امانت بینکتابخانهای بین‌المللی، رشد ابزارهای دستیابی به منابع، دسترسی‌پیوسته به متن کامل مقالات، مسائل امانت تک‌نگاشت‌ها، و دگرگونی به سمت تحویل مدرک پیوسته. تحویل مدرک در زمینه فراهم‌آوری و کار با نشریات در یک محیط الکترونیکی مسیر رو به رشدی را نشان می‌دهد.
۷) «گولد» [۱۵] (۲۰۰۱) در مقاله خود، متون مربوط به گرایش‌ها و چالش‌های جدید امانت بینکتابخانهای، تحویل تجاری مدرک، و اشتراک منابع را بررسی می‌کند و بر ایجاد توازن بین دستیابی به مقالات مجلات از طریق تحویل تجاری مدرک، اشتراک منابع از طریق شیوه‌های سنتی امانت بینکتابخانهای و دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی متن کامل ناشران تأکید می‌نماید. ارتباطات مرجع، خدمات پیوسته، و چالش‌های مربوط به فراهم نمودن دستیابی کارآمد به اطلاعات در کشورهای در حال توسعه، از دیگر مباحث مطرح‌شده هستند.
۸) «کانالی» [۱۶] (۲۰۰۱) در مقاله خود علاوه بر معرفی مقاله‌ها و تحقیقات انجام‌شده در این باره، به بررسی تأثیر دستیابی به منابع الکترونیکی بر خدمات تحویل مدرک می‌پردازد. وی همچنین پیامدهای‌تحویل مدرک (همچون حق مؤلف) و برخی همکاری‌های امانت بینکتابخانهای را که تکمیل‌کننده خدمات تحویل مدرک هستند، تشریح می‌کند.
۹) «سالگار» [۱۷] و «مورتی» [۱۸] (۲۰۰۲) به دلیل کاهش بودجه کتابخانه‌ها و پیوستن به انفجار اطلاعات، راه‌حلی برای تقاضاهای مراجعان پیدا کرده‌اند: خدمات تحویل مدرک از طریق مراکز اسناد با رایانه‌ای کردن کتابخانه‌های‌دانشگاهی و ایجاد شبکه و برپایی مراکز تحویل مدرک انجام گیرد.
● تحلیل فرضیه پژوهش
▪ فرضیه: خدمات تحویل مدرک کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران با توجه به امکانات موجود در حدمطلوب است.
با استفاده از پاسخ پرسش‌های ۱ تا ۶ و ۲۶ پرسشنامه به پرسش اساسی یک-روش‌های تهیه و تحویل و دسترسی به مدارک در کتابخانه کدام است؟- پاسخ داده شد و نتایج زیر حاصل گردید:
در ۸/۴۲% کتابخانه‌ها برای مکان‌یابی منابع موجود در کتابخانه در هنگام جستجو، از وب‌سایت‌ها استفاده می‌کنند. ۵/۴۳% این مراکز در هنگام مکان‌یابی دستی منابع موردنیاز استفاده‌کنندگان، به مقاله‌نامه‌ها رجوع می‌کنند. ۴/۳۶% متقاضیان درخواست خود را از طریق تلفن برای کتابخانه ارسال می‌کنند و ۲/۳۲% کتابخانه‌ها به شکل حضوری پاسخ درخواست‌های ایشان را تحویل می‌دهند. ۸/۶۴% این مراکز وابستگی بخش تهیه و تحویل مدرک را به بخش سفارش اعلام کرده‌اند. ۶۵/۵۸% کتابخانه‌های تخصصی تهران ضرورت ارائه خدمات تحویل مدرک را در کتابخانه‌ها بسیار زیاد می‌دانند و ۸/۲۹% این مراکز نبود تجهیزات کافی را از موانع اصلی در دسترسی کتابخانه‌ها به تهیه اطلاعات موردنیاز مراجعین بیان داشته‌اند.
پرسش اساسی دوم پژوهش- آیا کارکنان کتابخانه، تخصص لازم در تهیه و تحویل مدرک را دارند؟- با استفاده از پاسخ پرسش‌های ۷ و ۸ و ۹ پرسشنامه پاسخ داده شد و نتایج زیر حاصل گردید:
۲/۶۷% کتابخانه‌ها دارای نیروی متخصص کتابداری هستند؛ ۹/۶۱% این نیروهای متخصص دارای مدرک کارشناسی، و ۳/۳۷% آنان دارای سابقه کار کمتر از ۲۰ سال هستند. ۸۰% کتابخانه‌ها اعلام کرده‌اند که کارکنان بخش تهیه و تحویل مدرک به طور متوسط با زبان انگلیسی و ۲/۵۷% ایشان در حد متوسط با فناوری اطلاعات آشنایی دارند.
در پاسخ به پرسش اساسی سوم- آیا کتابخانه برای تهیه اطلاعات موردنیاز مراجعان از کارگزاران اطلاعاتی استفاده می‌کند؟- می‌توان چنین بیان کرد که:
۸/۶۴% کتابخانه‌ها برای تهیه و تحویل مدرک از کارگزاران اطلاعاتی استفاده می‌کنند. ۹/۳۸% این مراکز سرعت و سهولت در ارائه خدمات کارگزار را از دلایل انتخاب کارگزار برشمرده‌اند و ۵/۲۷% کتابخانه‌های مورد مطالعه، کتابخانه ملی بریتانیا را به عنوان کارگزار خارجی معرفی کرده‌اند. ۲/۶۸% کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران برای تهیه منابع اطلاعاتی داخلی مراجعان، با مراکز تخصصی هم‌نوع خود همکاری می‌کنند.
با استفاده از پاسخ پرسش‌های ۱۳ تا ۱۷ پرسشنامه به پرسش اساسی چهار- آیا در کتابخانه، از همکاری بینکتابخانهای در تبادل اطلاعات و تحویل مدرک استفاده می‌شود؟- پاسخ داده شد و نتایج زیر حاصل گردید:
۲/۶۹% مراکز تخصصی عضو طرح غدیر و ۸/۳۰% هم عضو طرح امین می‌باشند. ۵/۳۲% این مراکز به طور متوسط برای رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران، عضویت در طرح‌های همکاری بینکتابخانهای را لازم می‌دانند. ۴/۳۴% کتابخانه‌های مورد مطالعه، در حد «زیاد» از منابع موجود در کتابخانه‌های تخصصی داخلی برای رفع نیازهای متقاضیان استفاده می‌کنند. ۸/۴۲% نیز در حد متوسط، نیازهای کاربران را از طریق مراکز تخصصی خارجی تأمین می‌نمایند.
با استفاده از پاسخ پرسش‌های ۱۸ و ۱۹ پرسشنامه به پرسش اساسی پنج- مدت زمان پاسخگویی به نیاز مراجعان چقدر است؟- پاسخ داده شد و نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که در ۹/۸۲% کتابخانه‌های مورد مطالعه، تا سه هفته طول می‌کشد تا به درخواست‌های داخلی پاسخ دهند و ۸/۴۳% این کتابخانه‌ها مدت زمان لازم برای پاسخگویی به درخواست‌های خارجی متقاضیان را بیشتر از یک ماه می‌دانند.
به پرسش اساسی ششم- درخواست‌های مراجعان برای چه نوع مدارکی است؟- با استفاده از پرسش‌های ۲۰ و ۲۱ و ۲۲ پرسشنامه پاسخ داده شد و چنین استنباط می‌شود که ۳/۲۸% فرم‌های اطلاعاتی مورد تقاضا از نوع کتاب می‌باشد. ۳۹% این درخواست‌ها، درخواست‌های داخلی و بیشتر از ۲/۷۷% درخواست‌های متقاضیان، خارجی می‌باشد.
پرسش ۲۳ پرسشنامه به پرسش اساسی هفتم- آیا بودجه کافی برای بخش تحویل مدرک در کتابخانه اختصاص داده شده است؟- پاسخ داد و این نتیجه حاصل گردید که در ۹/۶۰% مراکز تخصصی، کمتر از ۲۰% از بودجه کتابخانه به بخش تهیه و تحویل مدرک اختصاص یافته است.
با استفاده از پاسخ پرسش‌های ۲۴ و ۲۵ پرسشنامه برای پاسخگویی به پرسش اساسی هشتم- آیا برای کتابداران، دوره‌های آموزشی به منظور کسب مهارت در زمینه تحویل مدرک برگزار می‌شود؟- این نتیجه به دست آمد که در ۶/۸۸% کتابخانه‌ها، دوره‌های آموزشی به منظور کسب مهارت در زمینه خدمات تهیه و تحویل مدرک برگزار نمی‌شود. در ۱۰۰% کتابخانه‌هایی که این دوره‌ها را برگزار می‌کنند نوع دوره‌های آموزشی مراکز، کوتاه‌مدت اعلام شده است.
● نتیجه‌گیری
از یافته‌های بهدستآمده نتیجه می‌گیریم که:
▪ در رابطه با روش درخواست متقاضیان از کتابخانه‌ها و همچنین ارسال اسناد مورد درخواست از کتابخانه‌ها به متقاضیان، در بسیاری از کتابخانه‌های خارج از کشور از پست الکترونیکی و دورنگار به عنوان رایج‌ترین روش انتقال اسناد استفاده می شود؛ اما کتابخانه‌های تخصصی داخل کشور از این روش بهره چندانی نمی‌برند. بنابراین، مدت زمان پاسخگویی به درخواست کاربران، بیشتر از کتابخانه‌های خارجی است.
▪ مسئله دیگر آشنایی کارکنان با زبان انگلیسی و فناوری اطلاعات است. در کتابخانه‌های تخصصی، با توجه به اینکه متقاضیان شامل دانشجویان و محققان می‌باشند، لازم است که کتابداران به منظور جستجو در منابع اینترنتی با فرایند جستجو و واژه‌های تخصصی کاملاً آشنایی داشته باشند و در کم‌ترین زمان، بهترین نتیجه جستجو را به متقاضی اعلام نمایند. ولی با توجه به نتایج بهدستآمده، آشنایی کتابداران با دو مهارت نامبرده در حد متوسط به پایین است.
▪ در اکثر کتابخانه‌های تخصصی به دلیل آن که اینترنت راه‌اندازی نشده یا بودجه و تجهیزات کافی برای اتصال به کتابخانه‌های خارج از کشور را ندارند، بنابراین به منابع موجود در کتابخانه اکتفا می‌شود و چه‌بسا مراجعان و محققان به نیاز اطلاعاتی خود دست پیدا نمی‌کنند.
▪ با توجه به تعداد محدود کتابخانه‌های تخصصی تهران که به عضویت طرح‌های همکاری بینکتابخانهای (امین و غدیر) درآمده‌اند، مشخص می‌شود که این طرح‌ها در ایران چندان موفق نبوده‌اند و کتابخانه‌ها حاضر به استفاده از منابع خود توسط کتابخانه‌های دیگر نمی‌باشند. یعنی کاربران کتابخانه‌های غیرعضو یا به منبع اطلاعاتی موردنظر دسترسی پیدا نمی‌کنند، یا زمان و هزینه زیادی برای تهیه منبع متقبل می‌شوند.
▪ مشکل دیگری که در این کتابخانه‌ها مشخص شد، عدم برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی در زمینه تهیه و تحویل مدرک برای کارکنان این مراکز می‌باشد. برگزاری این دوره‌ها با توجه به سرعت و کیفیت ارائه خدمات به مراجعین، از وظایف کتابخانه‌های تخصصی است و باید مورد توجه مدیران و سازمان‌های مادر قرار گیرد تا کتابداران با آگاهی کامل از وظایف خود، در کم‌ترین زمان و با سرعت بیشتر، پاسخگوی نیازهای تخصصی مراجعین باشند.
با توجه به کلیه نتایج بهدستآمده در فوق مشخص شد که خدمات تحویل مدرک کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران با توجه به امکانات موجود، در حد مطلوب نمی‌باشد، و در نتیجه فرضیه این پژوهش رد شد.
● پیشنهادهای پژوهش
با توجه به وظایف و اهداف کتابخانه‌های تخصصی بخصوص در زمینه تهیه و تحویل مدرک پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
▪ به استخدام و تربیت نیروهای متخصص و در رأس آنها مدیران و مسئولان متخصص اقدام شود.
▪ کتابخانه دارای بخش مجزایی به نام بخش تهیه و تحویل مدرک (شامل بخش‌های مدیر بخش، مسئول تهیه و تحویل داخلی، مسئول تهیه و تحویل خارجی، بخش حسابداری، ...) باشد.
▪ بودجه مجزا و قابل توجهی از طرف سازمان‌های مادر و مدیران کتابخانه به این بخش اختصاص یابد.
▪ امکانات استفاده از فناوری نوین (شبکه‌ها، پایگاه‌ها، ...) و دسترسی آسان کتابخانه‌ها به کتابخانه‌های داخل و خارج، و شرایط رایج شدن پست الکترونیکی، دورنگار و امکانات پیشرفته در فرایند تحویل مدرک فراهم شود.
▪ دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت حین خدمت به منظور کسب مهارت در زمینه خدمات تهیه و تحویل مدرک برگزار شود.
▪ سطح زبان خارجی کتابداران و نیروهای متخصص ارتقا یابد.
▪ از سوی کتابخانه‌های تخصصی، مرکز تهیه و تحویل مدرک به عنوان مرکز هماهنگ‌کننده مراحل تحویل مدرک ایجاد و تأسیس شود.
▪ کتابخانه‌ها برای عضویت در طرح‌های همکاری بینکتابخانهای تشویق شوند و از سوی دولت و سازمان‌های مادر بودجه بیشتری به این کتابخانه‌ها تخصیص یابد.
▪ کلاس‌هایی به منظور آشنایی مراجعان و کاربران با خدمات تحویل مدرک برگزار شود.
آسیه پورامامعلی کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه آزاد اسلامی
دکتر مهردخت وزیرپور کشمیری استادیار دانشگاه آزاد اسلامی- واحد تهران شمال
منابع
۱. تاجور، علی. ۱۳۸۲. خدمات تحویل مدرک در ایران: بررسی تطبیقی خدمات تحویل مدرک در کتابخانه منطقه‌ای علوم و تکنولوژی شیراز، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران و دانشگاه تربیت مدرس. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.
۲. تعاونی، شیرین. ۱۳۸۲. راهنمای کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی ایران به انضمام: راهنمای کتابخانه‌های زندان. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
۳. حسینی، حسن. ۱۳۵۲. امانت بین کتابخانه‌ای در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
۴. حیدری، غلام. ۱۳۸۳الف. ارزیابی ساختاری و محتوایی وب‌سایتهای خدمات تحویل مدرک جهان و مطالعه خدمات تحویل مدرک در ایران به منظور ارایه طرح پیشنهادی وب‌سایتهای خدمات تحویل مدرک در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه رازی.
۵. حیدری، غلام. ۱۳۸۳ب. بررسی وضعیت خدمات تحویل مدرک و امانت بین کتابخانه‌ای در ایران. فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی ۲۰(۱ و ۲): ۲۷-۱۳.
۶. سلطانی، پوری. ۱۳۷۹. دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. تهران: فرهنگ معاصر.
۷. شهمیرزادی، طیبه. ۱۳۷۹. مطالعه تطبیقی ساختار و محتوای سایتهای مهم خدمات تحویل مدرک در وب و ارایه الگوی عملیاتی مناسب جهت استفاده از خدمات تحویل مدرک در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال.
۸. غفاری، نسرین. ۱۳۷۶. بررسی وضعیت تهیه و تحویل مدرک در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاههای جامع شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
۹. کولائیان، فردین. ۱۳۸۳. ملاحظاتی در باب خدمات تحویل مدرک. فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی ۱۹(۳ و ۴): ۲۹-۱۹.
۱۰. محسنی، حمید. ۱۳۷۶. بررسی چگونگی دسترسی به مقالات غیرفارسی در مراکز آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
۱۱. محقق، نیلوفر. ۱۳۷۴. بررسی وضعیت مبادله اطلاعات و منابع میان کتابخانه‌های دانشگاهی شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
۱۲. نشاط، نرگس. ۱۳۷۵. بررسی وضعیت همکاری بین کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال.
۱۳. Boyle, F., and M. Davis. ۱۹۹۹. Access versus holdings: document delivery realities. The Electronic Library ۱۷(۲): ۱۰۵-۱۱۳.
۱۴. Connoly, P. ۲۰۰۱. Interlending and document supply: a review of recent literature – XXXIX. Interlending and document supply ۲۹(۱): ۲۸-۳۶.
۱۵. Crowley, G. H. ۱۹۹۹. Unmediated Document Delivery: a project using first search and EBS Codoc. Interlending & Document Supply ۲۷(۳): ۱۲۲-۱۲۷.
۱۶. Finnie, E. ۱۹۹۸. Document Delivery. London: Aslib.
۱۷. Gould, S. ۲۰۰۱. Interlending and document supply: a review of recent literature- XL. Interlending & Document Supply ۲۹(۳): ۱۳۳-۱۳۹.
۱۸. Morris, A., and E. Blegg. ۱۹۹۸. Current document delivery practices in UK academic. Library Management ۱۹(۴): ۲۷۱-۲۸۰.
۱۹. Prowse, W. S. ۲۰۰۰. Current trends in interlending and document delivery in the UK. Interlending & Document Supply ۲۸(۴): ۱۸۴-۱۹۱.
۲۰. Salgar, S. M. and T. A. V. Murthy. ۲۰۰۲.Enhancing access to information through document delivery system – INFLIBNET’s approach. Paper presented at the ۶۸th IFLA Council and General Conference: document delivery and Interlending.
۲۱. Smith, M., & M. Osborne. ۲۰۰۰. The changing role of the traditional players in the new information age: the future of document delivery services. Interlending & Document Supply ۲۸(۲): ۸۶-۹۰
پی‌نوشت‌ها
۱. برگرفته از: پورامامعلی، آسیه. ۱۳۸۵. امکان‌سنجی خدمات تحویل مدرک در کتابخانه‌های تخصصی شهر تهران پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی – واحد تهران شمال.
۲. UMI
۳. BLDSC
۴. NTIS
۵. LHI
۶ . Finnie
۷. Morris
۸. Blegg
۹. Boyle
۱۰. Davis
۱۱. Crowley, G.H.
۱۲. Smith
۱۳. Osborne
۱۴. Prowse
۱۵. Gould
۱۶. Connoly
۱۷. Salgar
۱۸. Murthy
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست