شاید دلیل افت تحصیلی او افسردگی باشد

ریشه های افت تحصیلی از افسردگی و کم توانی ذهنی تا استرس های محیطی و ضعف سیستم آموزشی

یکی از مسایل شایع دوران کودکی و نوجوانی، ضعف و افت تحصیلی است که دلایل متعددی در بروز آن نقش دارد. معمولا با توجه به چگونگی بروز، شرح حال، علایم و وضعیت‌های همراه می‌توان این عمل را از هم تفکیک و پس از تشخیص نسبت به رفع آن اقدام کرد...

از شایع‌ترین موارد و علل منجر به ضعف یا افت تحصیلی می‌توان به «کم‌توانی ذهنی»، «نقص تمرکز و توجه»، «اختلال یادگیری»، «اضطراب» و «افسردگی» اشاره کرد. ضعف در سیستم آموزشی هم از علت‌های ضعف تحصیلی است که در این موارد باید به آن توجه و در صورت وجود، آن را اصلاح کرد. البته در مواردی هم مشکل تحصیلی، ناشی از هیچ‌کدام از موارد بالا یا هر اختلال روانی دیگری نیست و در فردی اتفاق می‌افتد که توانایی هوشی کافی دارد و به اختلال یادگیری هم مبتلا نیست. در این موارد عوامل روان‌شناختی دیگری دخیل هستند که لازم است شناخته شوند و مورد بررسی و درمان قرار گیرند. در صفحه «کودکان و نوجوانان» این هفته در مورد هرکدام از علل شایع ضعف تحصیلی توضیح‌هایی ارائه می‌شود.

● کم‌توانی ذهنی

«کم‌توانی ذهنی» یا آنچه بیشتر به‌عنوان «عقب‌ماندگی ذهنی» می‌شناسیم به معنای آن است که کارکرد هوشی عمومی فرد به میزان چشمگیری زیر حد متوسط است و باعث می‌شود، فرد قادر به انطباق با موقعیت‌های محیطی و پیرامونی نباشد و عملکردش در حوزه‌های مختلف از جمله یادگیری، تحصیل، فعالیت‌های روزمره و مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی مختل ‌شود. بهره هوشی فرد براساس تست‌های استاندارد هوش سنجیده می‌شود ولی علایم آن در زندگی روزمره او مشهود است. به این صورت که توانایی‌های عملکردی و یادگیری فرد در هر سنی، پایین‌تر از توانایی‌های موردانتظار برای آن سن است.کم‌توانی ذهنی از نظر شدت درجه‌های مختلفی دارد. در نوع خفیف ممکن است علایم در سال‌های اول زندگی مشخص و چشمگیر نباشد و به تدریج با افزایش سن، فاصله توانایی‌های فرد با همسالان مشخص می‌شود. از نظر تحصیلی مبتلایان به نوع خفیف عقب‌ماندگی ذهنی می‌توانند تا پایان دوره ابتدایی تحصیل کنند ولی طی دوره تحصیل، سطح پایین‌تری از همکلاسی‌ها دارند و باید انتظار و توقع از آنها را با سطح هوشی آنها متناسب کرد و انتظار زیادی از آنها نداشت، زیرا توقع بیش‌ازحد باعث افزایش مشکل و افت بیشتر تحصیلی می‌شود.

● وضعیت تحصیلی در کودکان مبتلا به کم‌توانی ذهنی

در موارد متوسط عقب‌ماندگی ذهنی ممکن است فرد قادر باشد تا کلاس دوم ابتدایی تحصیل کند و گرچه بعید به نظر می‌رسد در شرایط عادی بتواند بیش از این تحصیل کند ولی می‌توان با آموزش مهارت‌های زندگی، ارتباطی و اجتماعی به او کمک کرد تا بتواند کیفیت زندگی بهتری داشته باشد و از پس زندگی روزمره خودشان برآید. در موارد شدید عقب‌ماندگی فرد قادر به تحصیل کلاسیک نیست و آموزش مهارت‌ها و نظارت و سرپرستی مداوم برای وی موثر است.

در موارد کم‌توانی ذهنی، فرد علاوه بر ضعف تحصیلی در حوزه‌های دیگر زندگی و عملکرد فردی و اجتماعی هم دچار مشکل است و شاخصه این علت ضعف تحصیلی است. در این موارد باید محیط زندگی و تحصیل فرد غنی از آموزش‌های مداوم باشد و مهارت‌های اجتماعی و حرفه‌ای مورد توجه قرار گیرد تا در نهایت کیفیت زندگی وی بهبود یابد. هوش مرزی، میزانی از بهره هوشی است که از کم‌توانی ذهنی بالاتر است ولی از هوش طبیعی پایین‌تر است که در این مورد هم فرد مبتلا در حوزه تحصیل و ارتباط و مهارت‌ها دچار ضعف و نقص است و نیاز به آموزش مداوم و غنی دارد و همیشه باید به میزان توانایی‌های وی توجه شود و انتظار از وی متناسب با این توانایی‌ها بوده تا دچار ضعف اعتمادبه‌نفس و اضطراب و افسردگی نشود. تدریس خصوصی و صرف زمان بیشتر برای آموزش حوزه درگیر است.

● اختلال توجه

اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی اختلال شایع و شناخته‌شده‌ای است که بیشتر آن را به‌عنوان بیش‌فعالی می‌شناسیم ولی جزو عمده این اختلال، حواس‌پرتی، بی‌توجهی، کم‌دقتی و فراموشکاری است. کودکان مبتلا ممکن است به دلیل نقص و ناتوانی در تمرکز روی یک موضوع به خصوص موضوع‌ها و فعالیت‌های ذهنی مثل تحصیل و انجام تکالیف از روی آوردن به آنها طفره بروند و حتی از این فعالیت‌ها نفرت داشته باشند.

● وضعیت تحصیلی در کودکان مبتلا به اختلال توجه

این کودکان در کلاس قادر به تمرکز روی آموزش‌های داده شده نیستند و در یادگیری دچار مشکل می‌شوند. همچنین آنها در انجام تکالیف، نوشتن دیکته و امتحان‌ها غلط‌های بی‌دقتی مرتکب شوند و درنتیجه نمره‌های پایینی می‌گیرند. در مواردی که بهره هوش کودک مبتلا بالاست در سال‌های اول تحصیل این ضعف را جبران می‌کند ولی به‌تدریج و با سخت‌تر شدن درس‌ها به تدریج دچار افت تحصیلی خواهد شد. در عین حال با کاهش اعتمادبه‌نفس کودک که از پیامدها و عوارض آن است این افت تشدید می‌شود. اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی معمولا و به مرور زمان و در سال‌های نوجوانی بهبود می‌یابد ولی برای جلوگیری از بروز عوارض تحصیلی، لازم است تا زمان بهبود مورد درمان قرار گیرد و همچنین مدیریت و نظارت بر تحصیل کودک از سوی والدین و معلمان می‌تواند در این زمینه موثر باشد. لازم است این کودکان جلوی کلاس بنشینند تا معلم نظارت بیشتری روی آنها داشته باشد و در صورت امکان در امتحانات زمان بیشتری در اختیارشان بگذارند. در منزل هم تکالیف به چند بخش تقسیم شود و کودک در فواصل انجام هر بخش، فرصت کوتاهی برای استراحت داشته باشد و در عین حال والدین به وی نظارت داشته باشند.

● اختلال یادگیری

در این اختلال به‌رغم اینکه فرد بهره‌هوشی طبیعی دارد ولی در حوزه‌های خاصی از تحصیل مثل خواندن، نوشتن یا ریاضیات دچار ضعف است و در عین حال در سایر حوزه‌های تحصیل، عملکرد طبیعی دارد. این اختلال هر چه زودتر تشخیص داده شود درمان آسان‌تر و سریع‌تر خواهد بود.

● اضطراب

بروز اضطراب در کودکان و نوجوانان می‌تواند روی تحصیل آنها نقش مخربی داشته باشد. اضطراب باعث کاهش اعتماد‌به‌نفس می‌شود و عملکرد فرد را در حوزه‌های مختلف و به‌خصوص توانایی وی در ادامه دانسته‌ها در حضور جمع و در امتحان کاهش می‌دهد. دستپاچگی و نگرانی در مورد امتحان باعث می‌شود کودک آنچه را خوانده است، ابراز نکند یا روی برگه‌های امتحانی نیاورد. از سوی دیگر، اضطراب تمرکز و دقت فرد را هم کاهش می‌دهد. اضطراب به‌خصوص وقتی به شکل اضطراب جدایی در سال‌های اول دبستان بروز می‌کند، باعث می‌شود کودک نتواند در مدرسه حاضر شود و این مساله خود زمینه‌ساز افت و ضعف تحصیلی وی می‌شود. اضطراب کودکان با علایم همراه دیگر مثل ابراز نگرانی‌های مختلف، بروز ترس‌های متعدد، افزایش وابستگی و چسبندگی به والدین، بهانه‌گیری و نشانه‌های جنسی مثل تعریق کف دست، تپش قلب و خشکی دهان و همچنین تظاهر نشانه‌های وسواسی خودنمایی می‌کند. اضطراب بچه‌ها باید شناخته شود و مورد توجه قرار بگیرد و درمان شود.

● افسردگی

معمولا کودکان و نوجوانان در زمان افسردگی نشانه‌های معمول و موردانتظار افسردگی را بروز نمی‌دهند و پرخاشگری، تغییر در خواب و اشتها، افت تحصیلی و مدرسه‌گریزی ممکن است نشانه‌های افسردگی در کودک و نوجوان باشند بنابراین اگر کودک یا نوجوانی از یک مقطع زمانی خاص در برخی عملکردها و فعالیت‌ها از جمله تحصیل دچار افت می‌شود باید به احتمال افسردگی توجه داشت. در عین حال وجود نشانه‌های همراه مثل کم‌خوابی یا پرخوابی، کم‌اشتهایی یا پراشتهایی، کم‌تحملی، تحریک‌پذیری، پرخاشگری و مواردی از این دست کمک‌کننده هستند. افسردگی کودکان و نوجوانان مهم بوده و باید درمان شود. درمان افسردگی می‌تواند ضعف تحصیلی را مرتفع کند.

● استرس و مسایل محیطی

مشکلات خانوادگی، مشکل در ارتباط با همسالان، وقایع پرتنش در محیط پیرامون، تغییرات زندگی روزمره، از دست دادن عزیزان، جابجایی محل زندگی و مدرسه و مهاجرت می‌توانند روی عملکرد تحصیلی فرد تاثیر بگذارند. این تاثیرات گاه مقطعی است و بعد از مدتی خودبه‌خود یا با کمک و حمایت اطرافیان برطرف می‌شود ولی گاه آثار آنها به حدی چشمگیر و طولانی است که به‌خودی خود قابل‌برگشت نیست و به مداخله نیاز دارد. این مداخله‌ها می‌تواند از سوی همسالان، والدین، معلمان و درمانگران انجام گیرد. حمایت همسالان، حمایت و نظارت والدین و تشویق و افزایش اعتمادبه‌نفس از سوی آنها، تامین محیط آموزشی سازنده و همراه با حس همکاری و توجه خاص به کودک و نوجوان درگیر مشکل از سوی معلمان و اقدام درمانگران در رفع تنش‌ها و درمان اختلال‌ها از مداخله‌های مهم و موثر در این زمینه است. گاهی برای رفع مشکلات محیطی به کمک مددکاران و نهادهای اجتماعی و انجام مداخله‌های روانی – اجتماعی نیاز است.

● ضعف سیستم آموزشی

در صورتی که هیچ یک از این علل وجود ندارد، باید به گزینه ضعف سیستم آموزشی فکر کرد و در صورت تایید از طریق اصلاح این سیستم، ضعف دانش‌آموزان را برطرف کرد.

دکتر محمدرضا کاظمی

فوق تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان، عضو هیات علمی دانشگاه ارتش