رو در رو با ارتش جان سخت آنوفل

یکی از مصیبت هایی که در پایان جنگ دوم جهانی گریبانگیر مردم جهان شده بود, بیماری مالاریا بود در این دوره تقریبا در همه کشورهای جهان موارد ابتلا به این بیماری به چشم می خورد خوشبختانه با گذشت زمان و البته برنامه ریزی و سرمایه گذاری در کشورهای توسعه یافته, این بیماری از بسیاری از کشورهای جهان رخت بر بست و در کشورهای پیشرفته یکسره ریشه کن شد, اما این تنها یک روی سکه بود

یکی از مصیبت‌هایی که در پایان جنگ دوم جهانی گریبانگیر مردم جهان شده بود، بیماری مالاریا بود. در این دوره تقریبا در همه کشورهای جهان موارد ابتلا به این بیماری به چشم می‌خورد. خوشبختانه با گذشت زمان و البته برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری در کشورهای توسعه یافته، این بیماری از بسیاری از کشورهای جهان رخت بر‌بست و در کشورهای پیشرفته یکسره ریشه‌کن شد، اما این تنها یک روی سکه بود.

در روی دیگر سکه کشورهای بسیار دیگری، بخصوص در قاره آفریقا قرار داشته و دارند که هیچ‌گاه طعم رهایی از این بیماری را نچشیده‌اند و خسارات جانی و مالی فراوانی بابت ابتلا به آن می‌پردازند. شاید نه باورش که تصورش هم بسیار دشوار باشد که ابتلا به مالاریا اکنون ۳‌/‌۳ میلیارد نفر را در سراسر جهان و بویژه در کشورهای کم درآمد تهدید می‌کند. مطمئن باشید اشتباهی در کار نیست. این آمار سازمان جهانی بهداشت است که می‌گوید اکنون نیمی از مردم جهان در معرض ابتلا به مالاریا قرار دارند، ۱۰۴ کشور دنیا هنوز از شر آن خلاص نشده‌اند و در برخی مناطق هم وضع بسیار ناگوار است. مثلا ۴۰ درصد مبتلایان به مالاریا فقط در سه کشور کنگو، هند و نیجریه زندگی می‌کنند.

● پشه‌های مزاحم

مالاریا، مهم‌ترین و شایع‌ترین بیماری انگلی جهان است. این بیماری از طریق نوعی پشه به نام «آنوفل» به انسان سرایت می‌کند. پشه آنوفل ماده هنگام شب به خونخواری می‌پردازد و در این حین انگل مالاریا از طریق نیش پشه وارد خون فرد می‌شود. این انگل پس از ورود به بدن انسان و تکثیر بسیار زیاد در کبد وارد خون می‌شود و به گلبول‌های قرمز حمله کرده و پس از تغذیه از هموگلوبین موجود در این سلول‌ها تولید مثل می‌کند. پس از اتمام ذخیره هموگلوبین هر گلبول و تکثیر فراوان، انگل‌های مالاریا گلبول قرمز را پاره کرده و وارد جریان خون می‌شوند تا گلبول‌های دیگر را درگیر سازند و این روند به نحوی فزاینده ادامه می‌یابد.

این روند سبب بروز تب‌های دوره‌ای و متوالی می‌شود به این ترتیب که مثلا بیمار دو روز تب ندارد و روز سوم دچار تب می‌شود و به همین ترتیب. این فعالیت انگل مالاریا در بدن بیمار دو مشکل اساسی را با خود به همراه دارد: نخست، کم خونی ناشی از مصرف هموگلوبین و دیگری از کار افتادن بدن به دلیل تب‌های شدید حتی تا بیش از ۴۰ درجه سانتی‌گراد. با این همه، همه موارد ابتلا به مالاریا مهلک نیست. برخی انواع آن خوش‌خیم بوده و آنها را می‌توان از طریق تجویز دارو و ظرف مدت چند روز درمان کرد‌، اما برخی انواع این بیماری، خطرناک و کشنده است. متاسفانه برخی از انواع بدخیم امروزه به داروها مقاوم شده و این خود یکی از معضلات حال حاضر در مبارزه با مالاریا در مناطق بلاخیز است.

● چرا روز جهانی؟

مالاریا در گذشته‌ای نه‌چندان دور نیز درست مانند امروز از مشکلات بزرگ قاره آفریقا به شمار می‌رفته است. این مساله سبب شد ۴۴ کشور مالاریاخیز آفریقا سال ۲۰۰۰ و در آبوجا ـ پایتخت نیجریه ـ‌ بیانیه مهمی در این زمینه صادر کنند که به «بیانیه آبوجا» معروف شد. سال ۲۰۰۱،‌ درست یک سال پس از صدور این بیانیه، اجلاس سران آفریقا روز بیست‌وپنجم آوریل را «روز مالاریا» در قاره آفریقا نامگذاری کرد.

این نامگذاری باعث شد تا به دلیل اهمیت مسأله ابتلا به مالاریا و مرگ و میر ناشی از آن در سراسر جهان،‌ مجمع جهانی بهداشت سال ۲۰۰۷ این روز را «روز جهانی مالاریا» نامگذاری کند تا از این طریق بر اهمیت توجه و مبارزه با این مشکل جهانی تاکید کند. این روز، فرصتی است برای برجسته‌کردن نیاز پیوسته به سرمایه‌گذاری و پایبندی کشورهای گوناگون به تعهد خود در قبال پیشگیری از ابتلا به مالاریا و مهار موثر آن. به عبارت دیگر فرصتی است:

ـ برای کشورهای واقع در مناطق مالاریا‌خیز تا با تبادل تجربیات‌شان میزان آگاهی خود را نسبت به این بیماری افزایش دهند و در کنار آن از تلاش‌های یکدیگر نیز حمایت کنند.

ـ برای داوطلبانی که تمایل دارند به همکاری برای مبارزه جهانی علیه مالاریا ملحق شوند.

ـ برای موسسات دانشگاهی و پژوهشی تا یافته‌ها و پیشرفت‌های علمی خود را هم در معرض دید متخصصان و هم عموم مردم قرار دهند.

ـ و سرانجام برای موسسات، جمعیت‌ها و گروه‌هایی که در یک همکاری گسترده بین‌المللی قرار دارند تا کوشش‌های‌ خود را در این زمینه به نمایش بگذارند.

در کنار این مجموعه بزرگ،‌ سازمان جهانی بهداشت نیز از این فرصت برای تشریح این که مالاریا مساله بغرنج سلامت در کدام منطقه از جهان به شمار می‌رود، بهره می‌برد. همچنین این سازمان از فرصت پدید آمده در این روز برای تسهیل تبادل تجربیات میان کشورها جهت اقتباس و الگوبرداری روش‌های موفق و موثر و نیز تقویت تلاش‌ها در جهت مهار مالاریا استفاده می‌کند.

● گام‌های امید

با وجود گستردگی بیماری مالاریا، در سراسر جهان به لطف سرمایه‌گذاری‌های جهانی و نیز کوشش‌های فراوان بسیاری از فعالان در دو دهه اخیر در گوشه گوشه جهان، اقدامات موثری صورت گرفته که نتایج امیدبخش قابل توجهی در پی داشته است: میزان مرگ و میر ناشی از ابتلا به مالاریا از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون بیش از ۲۵ درصد کاهش یافته است. این کاهش در آفریقا موفقیت‌آمیزتر بوده و آمارها در این قاره بهبود ۳۳ درصدی را نشان می‌دهد. به علاوه بیش از ۹۰ کشور اکنون عاری از مالاریا شده‌اند و ۲۶ کشور نیز با هدف رسیدن به چنین وضعی فعالانه در عرصه مبارزه با مالاریا حضور دارند. در این میان ۵۰ کشور دنیا در مسیر کاهش ۷۵ درصدی میزان ابتلا به مالاریا قرار داشته‌اند. این خط سیر نزولی هدفی است که مجمع جهانی بهداشت برای سال ۲۰۱۵ در سراسر جهان تعیین کرده است؛ البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که این ۵۰ کشور تنها ۳ درصد تعداد کل موارد ابتلا به مالاریا را در بر می‌گیرند. به همین دلیل تا رسیدن به هدف تعیین‌شده سازمان جهانی بهداشت، راه دشوار و طولانی در پیش است. برای درک بهتر این مسأله کافی است صرفا به این نکته توجه کنید که ۸۰ درصد موارد ابتلا فقط در ۱۷ کشور جهان بروز می‌کند.

● خشکاندن ریشه بیماری

هدف اصلی و نهایی در مبارزه با مالاریا ریشه‌کن کردن آن است. این هدف نیازمند برداشتن گام‌های موثری است که در برنامه جهانی مقابله با این بیماری بر آنها تاکید شده است. طبعا اجرای دقیق و نتیجه بخش این برنامه نیازمند عزم راسخ جهانی است. موارد کلی برنامه جهانی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

۱ ـ مهار بیماری: مهار کردن مالاریا در کشورهایی که متحمل هزینه‌های سنگین این بیماری هستند و کاهش میزان ابتلا به این بیماری و مرگ و میر ناشی از آن در چنین کشورهایی.

۲ ـ حذف بیماری: حذف مالاریا از کشورهایی که متحمل هزینه‌های کمتری در این زمینه شده‌اند و «کوچک ساختن نقشه جغرافیایی مالاریا» از این طریق.

۳‌ـ تحقیقات: سرمایه‌گذاری در زمینه پژوهش‌های علمی و ساخت تجهیزات جدید برای مبارزه موثرتر با این بیماری و برداشتن گام‌های رو به جلو برای رفع مشکلات ناشی از مقاومت بیماری به داروهای موجود و مقاومت پشه‌های آنوفل در برابر حشره‌کش‌های رایج برای اجرای هر چه دقیق‌تر بندهای ۱و۲.

● نقشه جهانی مالاریا

مطابق آخرین آمار رسمی موجود سال ۲۰۱۰، مالاریا در این سال حدود ۲۱۹ میلیون نفر را مبتلا کرد که از این تعداد حدود ۶۶۰ هزار نفر در همان سال جان خود را از دست دادند. حال اگر به این نکته توجه کنیم که ابتلا به این بیماری و مرگ و میر ناشی از آن، از موارد قابل پیشگیری به شمار می‌رود،‌ بار سنگین این فاجعه را بسیار بیشتر بر دوش جامعه جهانی احساس خواهیم کرد. مطابق همین آمار، آفریقا آسیب پذیرترین قاره جهان در برابر مالاریا به شمار می‌رود: ۹۰ درصد مرگ‌و‌میر ناشی از ابتلا به این بیماری در همین قاره رخ می‌هد. متاسفانه اکثر این قربانیان را کودکان زیر پنج سال تشکیل می‌دهند و مالاریا یکی از سه عامل اصلی مرگ و میر کودکان آفریقایی است. علاوه بر این خسارات جانی، این بیماری زیان‌های مالی بسیاری نیز در پی دارد. مطابق گزارش سازمان جهانی بهداشت، در سطح کلان، سالانه هزینه مالاریا حدود ۱۲ میلیارد دلار تخمین‌زده شده است که این مبلغ مستقیما در قاره آفریقا صرف می‌شود. به علاوه در سطح فردی و خانوادگی، حتی موارد خوش خیم این بیماری نیز هزینه‌ساز است؛ زیرا در دوره ابتلا و درمان، والدین را از اشتغال به کار و کودکان را از رفتن به مدرسه باز می‌دارد و همین مسأله سبب از دست رفتن سرمایه و فرصت‌های کسب درآمد در خانواده می‌شود.

● وزن مالاریا در ایران

مطابق آمارهای رسمی ارائه‌شده از سوی مسئولان وزارت بهداشت در سال گذشته، کشور ما در زمره کشورهای مالاریاخیز به شمار نمی‌رود؛ البته سه استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان شاهد بروز بیشترین ابتلا به مالاریا در کشور است و لازم است تمرکز جدی پیشگیرانه و درمانی در این سه استان صورت پذیرد.

در همین راستا و به گفته مدیر صندوق جهانی مبارزه با مالاریا، ۳۷ درصد موارد ابتلا به مالاریا در سال گذشته در کشورمان از اتباع ایرانی به شمار نمی‌روند و از مرزهای شرقی کشور وارد شده‌اند.

به عبارت دیگر، یکی از مشکلات اصلی در زمینه مهار و حذف مالاریا همسایگان شرقی کشورمان است. به این ترتیب با کنترل دقیق‌تر بر مرزهای شرقی می‌توان کمک شایانی به اقدامات پیشگیرانه و درمانی داخلی در زمینه مالاریا کرد.

مسعود ایثاری