قلب زمین بیمار است

شاید آن روز را كه انسان های غارنشین با افروختن نخستین گدازه های آتش به ابتكار بزرگی در پیشبرد نیازهای معیشتی و زندگی روزمره شان دست زدند, بتوان نخستین تجربه آن ها در آلوده كردن محیط زیست خود دانست, چرا كه آن ها سالیان سال با همین منوال افروختند و آتش زدند غافل از آن كه چگونه با هر شعله سلامت خود و آیندگان را به خطر می اندازند

شاید آن روز را كه انسان های غارنشین با افروختن نخستین گدازه های آتش به ابتكار بزرگی در پیشبرد نیازهای معیشتی و زندگی روزمره شان دست زدند، بتوان نخستین تجربه آن ها در آلوده كردن محیط زیست خود دانست، چرا كه آن ها سالیان سال با همین منوال افروختند و آتش زدند غافل از آن كه چگونه با هر شعله سلامت خود و آیندگان را به خطر می اندازند. نسل های بعدی هم مأموریت پنهان پدران و نیاكان خود را تكمیل كردند و با دست یافتن به انواع سوخت های فسیلی و استفاده از آن در زندگی شهرنشینی خود راه پیشینیان را ادامه دادند. بدین صورت بود كه به تدریج كره زمین تبدیل به سیاه چاله ای شد كه آسمان آن را میلیون ها تن گاز و ذرات زیان آوری فراگرفت كه در اثر احتراق ناقص سوخت های فسیلی حق طبیعی تمامی انسان ها را استشمام هوایی پاك و به دور از آلودگی را سلب می كنند. دیو سیاه امروزه چنان بر آسمان شهرهای بزرگ دنیا سیطره یافته است كه هر سال هزاران نفر از افراد ساكن در مناطق مختلف جهان فقط و فقط به جرم تنفس در هوای آلوده این شهرها جان خود را از دست می دهند.

● قلب زمین بیمار است

قاره كهن آسیا كه همواره به عنوان خاستگاه وسرمنشأ عظیم ترین تمدن های بشری جایگاه ویژه ای در میان مردمان كشورهای دنیا دارد و در دنیای اقتصاد و تجارت جهانی «قلب زمین» را به خود اختصاص داده است، امروز روزگار نابسامانی را سپری می كند. هزاره سوم برای این قاره كهن به غیر از تنش ها و اختلاف های فراوان درگستره های مختلف، مشكلی بیش از تصور مسئولان و كارشناسان جهانی به همراه داشته است. آلودگی هوا در شهرهای بزرگ موضوعی است كه هم اكنون بسیاری از كشورهای صنعتی و روبه رشد این قاره عظیم را به چالش كشانده است.

عمق این فاجعه زمانی هویدا شد كه پژوهشگران آمریكایی در یكی ازقله های مشرف به اقیانوس آرام نشانی از انقلابی صنعتی در هزاران كیلومتر آن سوی آب های جداكننده قاره آسیا و آمریكا یافتند. ذرات ریز معلق در هوای آسیای دور، از طریق باد راه به شمال سانفرانسیسكو پیدا كردند و در این هنگام بود كه كارشناسان با شتاب خبر از افزایش ناگهانی آلودگی هوا در كشورهای آسیایی دادند. جالب آن كه به عقیده آنها ۲۵ درصد ذرات معلق در آسمان لس آنجلس از چین به این منطقه آورده است كه پیش بینی می شود حتی در آینده نزدیك یك سوم آلودگی هوای آمریكا از طریق جابه جایی ذرات میان دو قاره باشد. درواقع افزایش مصرف سوخت های فسیلی در كشورهای آسیای دور در تغذیه اقتصاد تشنه خود بیشترین تأثیر خود را به جای شكوفایی بیشتر منابع اقتصاد و تجارت كشورها در به خطر انداختن سلامت انسان ها و كاهش كیفیت هوای این مناطق داشته است، به گونه ای كه هم اكنون سالانه میلیاردها دلار هزینه بهداشتی و تولید اقتصادی از دست رفته در كشورهای آسیایی ناشی از بروز و گسترش پدیده آلودگی هوا در این منطقه است. كیفیت هوای چند شهر بزرگ آسیایی نظیر جاكارتا و پكن به هیچ صورتی با معیارهای سازمان های جهانی برابری نمی كند و سالانه هزاران نفر جان خود را در این منطقه به علت استشمام هوای آلوده در طول عمر خود از دست می دهند. درواقع آن چه ۴۰ سال پیش همراه با فاجعه عظیم مه دود لندن ـ كه در سال ۱۹۵۲ میلادی موجب مرگ بیش از ۴ هزارنفر شد ـ هم اكنون به تدریج در گستره كشورهای آسیایی در حال وقوع است، با این تفاوت كه غول سیاه آلودگی به خاموشی چنان به آهستگی قربانیان خود را به دام می اندازد كه ابعاد آن به یكباره فقط در پایان سرشماری های سالیانه نمود پیدا می كند.

● شهرهای غوطه ور در دود

آلودگی هوا هم اكنون لقب قاتل شهرنشینان آسیایی را به خود اختصاص داده است. میزان آلاینده های هوا در شهرهای آسیایی حتی از بزرگ ترین شهرهای اروپایی و صنعتی ترین مناطق قاره های اروپا و آمریكا نیز وخیم تر است. پاریس، لندن و نیویورك كه همواره به عنوان آلوده ترین شهرهای قاره صنعتی جهان شناخته شده اند در مقایسه با شهرهای كشورهای چین و هندوستان دارای هوای پاكیزه و به دور از آلاینده هستند! چرا كه وخیم ترین شهرهای آسیایی هم اكنون به میزان ۵ برابر شهرهای اروپایی آلوده بوده و طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هر یك از این مناطق ۶ برابر معیارهای كنونی این نهاد انواع آلاینده های محیط زیست را در هوای خود دارند. به رغم تمامی فعالیت های نهادهای مختلف در زمینه افزایش سطح دانش و آگاهی عمومی مردم از سیاست های كاهش آلودگی هوا در سرتاسر كشورهای دنیا و همچنین اعمال قوانین خاص تردد وسایل نقلیه موتوری در كشورهای آسیایی شهرهای این قاره همچنان از كمترین میزان ایمنی سلامت شهروندان خود در زمینه انواع بیماری های ناشی از هوای آلوده برخوردار است. در این میان شهرهای پكن، داكا، هانری، هوچی مین، كاتماندو، جاكارتا، دهلی و شانگهای شرایط بسیار ناگواری را تجربه می كنند. سرطان ریه، سرفه های طولانی و انواع ناراحتی های مزمن كشنده دیگر در پكن و دهلی نو بیداد می كنند به طوری كه هر ساله از شمار ۷۵۰ هزارنفری كه در سرتاسر دنیا به علت انواع بیماری های ناشی از دود غلیظ حاضر در مناطق شهری و صنعتی جان خود را از دست می دهند نزدیك به ۵۳۰ هزار نفر از آنها را افراد ساكن در كشورهای آسیایی تشكیل می دهند. برای همه بسیار دشوار است كه تصور كنند ذره ای با نام PM۱۰ با اندازه ای غیرقابل رؤیت تا این وسعت بتواند فاجعه انگیز باشد. در این میان دهلی نو و پكن كه همواره در دهه های اخیر به عنوان دو شهر نمادین آسیایی در زمینه پیشرفت یكباره اقتصادی و فناوری شناخته شده اند شرایط بسیار نامناسبی نسبت به دیگر شهرهای این قاره دارند. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۵ میلادی میزان آلاینده های هوای پكن در هر مترمكعب نزدیك به ۱۴۲ كیلوگرم برآورد شده است كه این میزان در مقایسه با شهرهایی نظیر پاریس با متوسط ۲۲ میكروگرم در مترمكعب و لندن و نیویورك هر یك با میزان ۲۴ و ۲۷ میكروگرم آلوده ترین شهر دنیا نام گرفت. این درحالی است كه معیار سنجش سازمان جهانی بهداشت ۲۰ میكروگرم در هر مترمكعب از هوا تعیین شده است. ابعاد گسترده آلودگی هوا در شهرهای آسیایی تا اندازه ای است كه در آخرین ماه سال ۲۰۰۶ میلادی گروه بسیاری از كارشناسان خدمات شهری و سازمان های فعال در زمینه های اقتصادی و بهداشتی با همایش و گردهمایی گسترده خود دركشور اندونزی جوانب مختلف این پدیده نوظهور و رویكرد آن در اقتصاد و شكوفایی كشورهای منطقه را مورد بحث و چالش خود قرار دادند و با رایزنی های مداوم در این زمینه سعی در دست یافتن به راهكاری مناسب داشتند.

● جابه جایی جمعیت

روند روبه روشد شهرنشینی و رویكرد اكثر ساكنان مناطق روستایی به زندگی مدرن شهری، استفاده بی رویه مردم ساكنان شهرهای صنعتی آسیا از وسایل نقلیه موتوری با سوخت های دیزلی و مصرف انواع انرژی در آسیا از چالش های مهمی است كه فراروی تلاش های انجام شده برای حل مشكل آلودگی هوا قرار دارد. جالب آن كه در مقایسه با كشورهای اروپایی بسیاری از مردمان ساكن در مناطق آسیای دور از وسایل نقلیه جمعی و دوچرخه استفاده می كنند با این حال شاخص های آلاینده هوا بسیار ورای تصور كارشناسان امور بهداشت جهانی است. در چین از میان جمعیت ۱‎/۳ میلیاردنفری آن شاید بتوان گفت فقط یك درصد جمعیت آن اتومبیل های شخصی دارند كه اگر شرایط این كشور با كشوری نظیر آمریكا برابری می كرد این میزان باید به شمار ۷۷ درصد می رسید با این حال سیاست های ناگوار هدایت صنایع در این كشور و مناطقی نظیر آن فجایع خطرناكی را در سالیان دراز برای ساكنان آن پدیده آورده است كه هر روز ابعاد و گستره بسیار وسیعی نیز به خود می گیرد. البته در این میان نباید تلاش های شبانه روزی كشورهایی نظیر ژاپن را در حل معضلات ومسائل آلودگی اماكن صنعتی و مسكونی خود نادیده انگاشت. در شهر صنعتی توكیو كه جمعیتی در حدود ۳۵ میلیون نفر رادر خود جای داده است میزان آلاینده های شهری بسیار پایین تر از معیارهای آمریكا و اروپاست!

دوران ژاپن پس از جنگ چنان حاد و بحرانی بود كه عده بی شماری از مردم در همان روزهای نخستین به علت آلودگی هوا و آب آشامیدنی جان خود را از دست دادند و لیكن سیاست های دوراندیشانه مسئولان آن چنان كارآمد واقع شد كه این كشور هم اكنون به عنوان یكی از كشورهای سرآمد درزمینه پاكسازی آلاینده های محیط زیست در صحنه جهانی مطرح شده است. بانكوك نیز نمونه ای دیگر از شهرهایی است كه با تدابیر خاص مسئولانش توانست به موفقیت های چشمگیری به رغم روند روزافزون رشد اقتصادی و صنعتی خود دست پیدا كند. سیاست های منحصر به فرد این كشور در زمینه تردد وسایل نقلیه و اختصاص مالیات و عوارض سنگین برای وسایل نقلیه عبوری در شهر از اقدامهای برجسته ای بود كه كارشناسان سازمان های دولتی تایلند در ۲ دهه اخیر در پیش گرفتند. در این میان سنگاپور نیز با اجرای طرح محدودیت عبور و مرور وسایل نقلیه در مناطق مركزی خود و همچنین كنترل میزان خودروهای تولیدی و وارداتی به داخل بازارهای كشور توانست همپای دیگر رقیبان صنعتی خود در آسیا شرایط بسامانی را برای شهروندان و گردشگران بی شماری كه هر ساله به بهانه های مختلف تجاری به این كشور پا می گذارند فراهم آورد. شبكه حمل ونقل عمومی گسترده این ابرشهر صنعتی چنان توانست نیازهای روزمره مردم خود را برآورده كند كه آنها بی نیاز از استفاده از وسایل نقلیه شخصی خود به تردد در شلوغ ترین گذرگاه های سنگاپور می پردازند. همایش ۲۰ نماینده كشورهای آسیایی در اندونزی را می توان افق روشنی در بهبود معیارهای انتشار آلودگی و كیفیت سوخت در خودروهای جدید و دست یافتن به راهبردهای بیشتر برای كنترل انتشار آلاینده ها در هوای مسموم این قاره عظیم دانست. ترویج استفاده از انواع انرژی های نوین با قابلیت های تجدیدپذیری و جایگزینی، تشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی و ترویج فرهنگ اسكان شهری مناسب كه میزان مصرف انرژی و انتشار آلاینده ها را به میزان قابل توجهی كاهش دهد از اهداف عالی این همایش گسترده نمایندگان آسیایی بود كه انتظار می رود در سال های آینده برغول خاموش و سیاه حاكم بر آسمان آسیا غلبه كند!

لیدا هادی