دولتمداری ساسانیان

ساسانیان پارسی نژاد بعد از اشکانیان طی سال های ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی امپراتوری وسیع و مقتدری از ایران ساختند ساسان, متولی معبد آناهیتا در اصطخر فارس, با دختری از خاندان بازرنگی ازدواج کرد بعدها پسرشان بابک با کودتایی قدرت را از دست پدرزنش بیرون آورد

ساسانیان پارسی نژاد بعد از اشکانیان طی سال های ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی امپراتوری وسیع و مقتدری از ایران ساختند. ساسان، متولی معبد آناهیتا در اصطخر فارس، با دختری از خاندان بازرنگی ازدواج کرد. بعدها پسرشان بابک با کودتایی قدرت را از دست پدرزنش بیرون آورد. (۲۰۸م) بابک بر گوچیهر و پسرش اردشیر همزمان بر فرمانداران پارسی چیره شده و از شاه اشکانی درخواست عنوان قدرت کردند که در جواب آنها را سرکش و یاغی خواند و درخواست شان را اجابت نکرد.

پس از مرگ بابک پسر دیگرش شاپور جانشین وی شد. دیرزمانی نگذشت که او در پی سرکوب شورش ها در خانه یی مخروبه با فرو افتادن سنگی بر سرش به هلاکت رسید. پس از آن اردشیر به کرمان و دیگر استان های همجوار نفوذ کرده و نهایتاً در هرمزگان، اردوان آخرین شاه اشکانی را شکست داده و در ۲۲۶ میلادی تاجگذاری کرد. حکومت ساسانی با محوریت دین و بر اساس سیستم ملوک الطوایفی وحدت سراسری کشور را تامین کرده و هم طراز با امپراتوری روم یکی از دو قطب توانمند جهان شدند. آنها در طول حکومت خود از مغرب با رومیان، از مشرق با هپتالیان (چین) و از شمال با وحشی ها در نبرد بودند. از اقدامات مهم اردشیر بابکان می توان رسمیت بخشیدن به دین زرتشت، تقسیم طبقات مردم و تعیین حداقل معیشت، تجهیز و تحکیم سپاه، ایجاد امنیت عمومی به وسیله ماموران دولتی و تصرف هند تا پنجاب را برشمرد.

به این ترتیب اقتدار نوادگان ساسانی تا چهار قرن بعد تداوم داشت. یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی پس از حمله اعراب به کوه های زاگرس پناه برد و سپاهی فراهم کرد لیکن در مواجهه با سپاه اسلام در جنگ نهاوند شکست سنگینی خورد و پس از جنگ و گریزهای پیاپی به خراسان گریخت. وی که در ۱۵ سالگی تاج سلطنت به سر گذاشت به سال ۶۵۲ میلادی در ۳۴ سالگی در کلبه یی دورافتاده به دست آسیابانی به قتل رسید.

شاه جوان برای حفظ تاج و تخت تلاش های بسیاری کرد و به رغم استمداد از سران ولایات و حتی حکومت چین راه به جایی نبرد. سه تن از دختران او به مدینه برده شدند که یکی از آنان به نام شهربانو همسر حسین بن علی(ع) شد. پس از یزدگرد پسر و نوه اش پیروز و نرسی تلاش های وافری برای احیای حکومت به عمل آوردند که بی ثمر ماند. از مهم ترین دلایل سقوط حکومت ساسانی می توان به جنگ های مداوم با روم، ضعف سیستم ملوک الطوایفی و دخالت مغان در امور مملکتی اشاره کرد.

● صنعت و بازرگانی و راه

از محصولات عمده ایران طلا، نقره، مس، بلور کوهی، مروارید، پارچه ابریشم و پشم و قالی را می توان نام برد. آنها در صنعت موسیقی با استفاده از امکاناتی خاص صدا را در حباب هایی محصور کرده و در ایوان مدائن نصب می کردند تا در مناسبت های مختلف استفاده کنند. شاهان برای پیشرفت صنعت کشاورزی اسیران جنگی را در سراسر کشور پخش و موظف به یاد دادن فنون بیگانه به مردم می کردند.

راه های کاروان رو از تیسفون آغاز و در همدان به چند شاخه منشعب می شد. ابتدا راهی به طرف جنوب که از خوزستان به خلیج فارس و راه دیگری از همدان به ری سپس به البرز و دریای خزر و از راه خراسان به هند می رفت و راهی دیگر ترکستان را به چین وصل می کرد.

دریاپیمایی ایرانیان به خاطر چشم و هم چشمی با روم آغاز شد و به تجارت دریایی و قدرت در دریای شرق و در نهایت بی اعتباری شهرت روم در آب های مشرق انجامید.

● وضع مالیات

بیشترین مالیات از اراضی کشاورزان و بر حسب حاصلخیزی زمین و زشت و زیبایی محصول تعیین می شد. با این وصف وضع مالیه دولت قابل تخمین نبوده و هنگام جنگ خراج اراضی غربی به ویژه بابل که از حاصلخیزی بیشتری برخوردار بود بسیار بالا می رفت.

شاهان هنگام جلوس بر تخت سلطنت از مالیات های عقب افتاده صرف نظر کرده و هنگام خشکسالی مقدار خراج را کاهش می دادند. همچنین بنا بر اصول دین زرتشت بنگاه های خیریه یی برای بخشش مالیات و دادن اعانه به فقرا ترتیب داده شد.

● دبیران و کارگزاران

دبیر مسوول تحریر اسناد و نامه های محرمانه و فرمان های سلطنتی به سبکی خاص و قراردادی بود. بدین صورت که نامه با نام و ستایش او آغاز و با پندهای مذهبی و اخلاقی مزین می شد و شاید بتوان گفت وی برای دانستن اسرار شاه از مقامی والا و شغلی خطرناک برخوردار بود.

● دادگستری

حقوق جامعه در ارتباط مستقیم با دین و قضاوت بر عهده روحانیت بوده و به علت توجه شاه به قضاوت صحیح و باعدالت دو روز سال یعنی در عید نوروز و جشن مهرگان شاه خود شخصاً به شکایت مردم رسیدگی می کرد. مبنای حقوق دولت ساسانی اوستا و فتوای روحانیون بوده که سه نوع جرم می شناخت؛ جرم دینی، جرم سیاسی و جرم به برادر دینی از جمله دزدی، هتک ناموس و... مجازات نوع اول و دوم، اعدام و جرم سوم مستوجب تنبیهی سخت بود. به طور مثال یکی از کیفرهای معمول به ویژه در مورد شاهزادگان نافرمان کور کردن با میل داغ یا روغن مذاب بود.

● سپاه

متشکل از سواره نظام و پیاده نظام که اولی اساس سپاه و از طبقه شاهزادگان تشکیل می شد. سلاح جنگی آن دوران عبارت بود از؛ زره اسب، زره نیم تنه، جوشن ران، جوشن سینه، سپر، گرز، تیر و کمان و کمند. موضوع جالب اینکه تا زمان پادشاهی انوشیروان تامین کلیه نیازهای سپاه بر عهده نجیب زادگان بود، ولی انوشیروان علاوه بر تامین وسایل فوق حقوقی هم برای افراد تعیین کرد.

● اوضاع دینی زمان ساسانیان

دین منتخب حکومت ساسانی، زرتشت و رهبری آن به عهده مغان و تکلیف شان عبادت و اجرای اعمال دینی و هدایت مردم بود. مغان و فرمانداران ملوک الطوایفی با هم همبستگی داشته و در دوران ضعف دولت برای مخالفت با شاه متحد می شدند، ولی در شرایط عادی از هم جدا بوده و هر یک راه خود را می رفت. مغان و موبدان برای دخالت در امور کشور به آن جنبه تقدس داده و خود را مجاز به مداخله در تمام امور شخصی افراد می دانستند و عملاً مردم آنها را مقدس دانسته و در امور فردی و دعاوی، رای روحانیون را درست و قانونی می شمردند. آنها علاوه بر حق قضاوت، حق اجرای احکام دینی، ثبت ولادت و عروسی، اعیاد مذهبی، تطهیر و قربانی، تشییع جنازه، شنیدن اعتراف گناهکاران و بخشیدن آنها، تعیین میزان جرائم و کفاره آن، تملک دارایی ها و املاکی که از طریق جرائم دینی و صدقات به دست می آمد را داشتند و در واقع دولتی در دولت بودند. علاوه بر این در آذربایجان دارای املاک حاصلخیز و ییلاق ها و عمارت های عالی بودند به طوری که ثروت آنها حد و حصر نداشت. سرزمین ایران از لحاظ مذهبی به چند دسته تقسیم شده که در هر منطقه یک نفر به عنوان موبد منصوب و سرپرست آنها فردی به نام موبد موبدان با اختیارات تام تقریباً شبیه مقام پاپ امروزی توسط شخص شاه انتخاب می شد و در واقع این سمت شبیه مشاور اول شاه بود. از آیین زرتشتی زمان ساسانیان به جا آوردن پنج نوبت نماز در ۲۴ ساعت، روشن بودن دائمی آتش، اجرای آداب طهارت بسیار سخت در صورت تماس با جسد یا زن حائض قابل ذکر است. از گناهان کبیره نزد آنان می توان به دروغ، زنا و لواط اشاره کرد. از ویژگی های مهم مردم زمان ساسانی یکتاپرستی آنهاست و شاید از موثرترین دلایل پذیرش زودهنگام اسلام در جوامع ایرانی باشد.

● اقلیت های دینی

مانی از بزرگ زادگان اشکانی در سال ۲۱۵ م در روستایی نزدیک بابل متولد شد. وی در جوانی ادیان زرتشتی، عیسوی، بودایی و یونانی را مطالعه و در ۲۴ سالگی ادعای پیامبری کرد. او با نفوذ به یکی از برادران شاپور اول به نام پیروز که مانوی شده بود به دربار ساسانی راه یافت، ولی در زمان بهرام اول مغان از قدرت مانویان بیمناک شده و او را به مناظره دعوت کردند که شکست خورده و توسط بهرام زندانی شد. گفته اند او را زنده زنده پوست کنده و به دار آویخته اند. علت شهرت او به عنوان مانی نقاش تصاویری بود که برای تفهیم مسائل کتاب هایش به مردم بی سواد رسم می کرد. در کشاکش مذاهب زرتشتی، مانوی، زروان و مزدک اقتدار و وحدت دینی در ایران رو به افول نهاد و زمینه را برای شکست فراهم کرد.

و در پایان ساسانیان با اینکه در تاریخ ایران باستان اهمیت زیادی داشتند، معمولاً نسبت به دیگر سلسله های پادشاهی، مثل هخامنشیان، کمتر مورد توجه قرار می گیرند. این خاندان در طول ۴۰۰ سال سرزمین گسترده ایران را با اقتدار اداره کرده و همزمان از مرزهای کشور در مقابل بیگانگان دفاع کردند. چهار قرن نبرد با ابرقدرت جهان آن روز، یعنی روم و حفظ منافع مملکت در مقابل امپراتوری مذکور از افتخارات نوادگان ساسان است. از آنجا که نواحی مرزی از سمت اعراب در طول این قرون تقریباً ایمن بوده و اگر شورشی از سوی قبایل عرب بود نیروی زیادی برای دفع آن صرف نمی شد و همزمان به علت فشار زیاد از سوی مرزهای مشترک با روم بیشتر تمرکز سپاه روی این نواحی بود به همین سبب در زمان حمله غیرمترقبه اعراب، دفاع محکم و مداومی از سوی ایران دیده نشد و شیرازه مملکت طی زمانی اندک از هم پاشید.

سارا یوسفی نژادی