۶۷۷ امین سالروز تولد ابن خلدون علم ابن‌خلدون و علم ما

ابن‌خلدون دانشمندی است که نگاهش به دانش، برای امروزیان جالب می‌نماید. چه اینکه در قرن چهاردهم میلادی که هنوز خبری از آگوست کنت نبود، ابن‌خلدون کمر به فهم و نضج علمی می‌بندد …

ابن‌خلدون دانشمندی است که نگاهش به دانش، برای امروزیان جالب می‌نماید. چه اینکه در قرن چهاردهم میلادی که هنوز خبری از آگوست کنت نبود، ابن‌خلدون کمر به فهم و نضج علمی می‌بندد که خود عمرانش می‌نامد و امروزیان در یادکرد او، جامعه‌شناسی می‌نامندش. اما شگفت آنکه غریبی ابن‌خلدون تا همین اواخر مطول بوده است. چه اینکه مقدمه‌اش ابتدا غربیان را مجذوب مطلب کرد و سال‌ها طول کشید تا ملل مسلمان قدر علم ابن‌خلدون را در تمدن خویش دریابند.

کوشش ابن‌خلدون در جای خود کم‌نظیر است. او نه تنها از علم عمران نام می‌برد که می‌کوشد ضمن تعیین دامنه این علم به بررسی مساله و موضوع اصلی آنکه تغییرات اجتماعی در دوران‌های تاریخی است نیز اقدام کند. ابن‌خلدون متفکر و دانشوری است که به عنوان بنیانگذار جامعه‌شناسی و فلسفه تاریخ شناخته شده است. اما وی در واقع یک فیلسوف‌اجتماعی است که بینش و روش او به هیچ یک از این دو دیسیپلین محدود نمی‌شود. به عبارت بهتر وی از آغازگران جامعه‌شناسی تاریخی است. لزوم نظرکردی جدی به ابن‌خلدون لازم می‌نمایاند. شاید بدین لحاظ است که پس از انقلاب اسلامی در میان دروس آموزشی علوم اجتماعی درس تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام و متفکران مسلمان با محوریت نظریات ابن‌خلدون ارائه شد و حاصل آن مجموعه کتب، مقالات، رساله‌های دانشجویی و پژوهش‌های جامعه‌شناختی است. برخی از این کتاب‌ها عبارتند از: حکومت اسلامی و نظر ابن‌خلدون، فلسفه تاریخ ابن‌خلدون، شناخت انواع جوامع از دیدگاه فارابی و ابن‌خلدون، جامعه‌شناسی ابن‌خلدون، اندیشه واقع‌گرای ابن‌خلدون، کالبدشکافی زوال و انحطاط سیاسی (از دیدگاه ابن‌خلدون و ماکیاولی) و... با این حال کمترین تلاش جدی در تعیین رابطه تناسب بین اندیشه او با جامعه ایرانی به لحاظ مفهومی و تجربی صورت گرفته است.

بی‌تردید جدی‌ترین اثر نظری در رابطه با ابن‌خلدون کتاب ابن‌خلدون و علوم‌اجتماعی، نوشته دکتر طباطبایی است که در آن به سرنوشت جامعه‌شناسی در تمدن اسلامی پرداخته است. اما بالاخره در بازنگری اندیشه ابن‌خلدون، امروزه سوالات متعددی پیش روی ماست. از جمله اینکه ابن‌خلدون متعلق به کدام حوزه تمدنی و فکری است؟ آیا تعلق به حوزه تمدن اسلامی راهگشای ارائه مدل عقلانی از جهان بوده است یا مانع آن؟ چه تناسبی بین طراحی و تاسیس او در جامعه‌شناسی با بنیان‌های فکری و دینی او وجود دارد؟ جایگاه ابن‌خلدون در جهان اندیشه‌ای معاصر چیست؟ جریان اندیشه‌ای ابن‌خلدونی در جهان معاصر چه مشارکتی دارد؟ آیا می‌توان با تکیه بر اندیشه ابن‌خلدون تحولات جهان مدرن را بررسی کرد؟ آیا تجربه به دست آمده در این عرصه ما را به اصول و مبادی جدیدی رهنمون خواهد کرد؟ آیا با اتکای به آرا و نظریات ابن‌خلدون شرایط نقد مدرنیته وجود دارد؟ چه تناسبی بین اندیشه ابن‌خلدون با سکولاریسم، اثبات‌گرایی و تجربه‌گرایی وجود دارد؟ آیا می‌توان اندیشه ابن‌خلدون را به عنوان یکی از عرصه‌های فکری و اندیشه‌ای دوران معرفت اجتماعی معاصر دانست یا اینکه بخش تاریخی آن است؟ آیا اندیشه ابن‌خلدون برای فهم تاریخی تحولات اجتماعی و سیاسی کافی است؟ روش‌شناسی ابن‌خلدون چه ویژگی‌هایی دارد؟ مشخصات اندیشه او کدامند؟ رابطه و تناسب او با اندیشه دینی چیست؟ آیا باید او را راوی انحطاط تمدن اسلامی دانست یا راوی خیزش تمدنی؟ و بسیاری از سوالاتی که با مرکزیت توجه به اندیشه او می‌توان مطرح کرد. از میان همه سوالات و ابهامات موجود تاکید اصلی را باید بر نوع تناسب اندیشه ابن‌خلدون با جهان معاصر به معنی عام و به طور خاص وضعیت معاصر مسلمانان قرار دهیم.

حامد زارع