روزه داری در آیینه طب

طب مبتنی بر شواهد و پژوهش های بالینی در زمینه روزه داری همچنان ناکامل اند

▪ پیش‌درآمد ۱: عده‌ای خداوند را از روی رغبت پرستیدند و این عبادت بازرگانان است. عده‌ای خداوند را از روی بیم و ترس پرستیدند و این عبارت بردگان است و عده‌ای خدا را به خاطر شکر و سپاسگزاری پرستیدند و این عبادت آزادگان است (نهج‌البلاغه، خطبه ۲۳۷)...

▪ پیش‌درآمد ۲: خوانندگان این سطور سه دسته‌اند: یا برای اطلاعات بی‌چون و چرای فرامین پروردگار از هر اشاره و استدلال بی‌نیازند یا قوی‌ترین مستندات و دلایل هم باعث نمی‌شود به توصیه‌های خدا گردن نهند یا دسته سومی که مدارک و شواهد علمی باعث تقویت باورهای آنان می‌شود و از رهگذر پژوهش و علم، حقیقت را می‌پذیرند.

خوشبختانه یا متاسفانه چند وقت اخیر اوضاع چنان رفته که فقط در مجالس ترحیم توفیق داشته‌ام مخاطب صحبت‌های علمای دینی و روحانیون باشم و جالب اینکه طی همین چند جلسه دریافته‌ام که این عزیزان سخت متمایل شده‌اند توصیه‌های دینی همیشگی و نصایح خود را با علم روز پیوند بزنند و مکرر از دانشمندان و پرفسوران خارجکی بگویند که در تصدیق فلان توصیه دینی، بهمان کشف را کرده‌اند و از این دست. البته این رویکرد در صدا و سیما هم بسیار پرطرفدار شده و با فشردن دکمه تلویزیون در هر ساعت از شبانه‌روز می‌توانید چند شاهد مثال برای این مدعا بیابید. شاید علت توفیق یکی دو تا از این برنامه‌ها داشتن صبغه علمی و دانشگاهی مهمان آنها و حرف زدن کمابیش مستند آنان باشد. برای نوشتن این سطور کاوش محدودی درباره مستندات علمی درباره روزه‌داری انجام دادم و برخلاف انتظار اولیه‌ام دریافتم که خوشبختانه فعالیت‌های انجام شده در این زمینه، اگرچه چندان از لحاظ معیارهای کیفی انجام مطالعات بالینی چشمگیر و برجسته نیستند و در نشریات چندان مطرحی هم چاپ نشده‌اند، نویدبخش به نظر می‌رسند.

نکته جالب اینکه بیشتر این مطالعات به دنبال اثبات عدم زیان روزه بوده‌اند تا اینکه شواهدی در مورد تاثیرات سودمند آن ارایه دهند. برگزاری اولین کنگره «سلامت و ماه رمضان» در سال ۱۹۹۴ در کازابلانکای مراکش، دومین کنگره در سال ۱۹۹۷ در استانبول ترکیه و سومین کنگره در اکتبر ۲۰۰۱ در تهران شاید تلاشی برای مستندسازی فواید روزه‌داری بوده‌اند.

● شواهد مطلوب

مطالعه انجام گرفته به وسیله Al-Kabuti و همکاران از جمهوری چک درباره تاثیرات روزه‌داری بر ریتم سیرکادین فشار خون، ضربان قلب و شاخص رابینسون نشان داده که روزه‌داری باعث کاهش فشار خون و ضربان قلب طی روز می‌شود. البته همین مقاله این تغییرات را در برخی ساعات روز برای مبتلایان به پرفشاری خون کنترل نشده، آنژین صدری ناپایدار و انفارکتوس میوکارد نامطلوب دانسته است(۱).

مطالعه Chong از کشور برونئی نشان داده که تعداد موارد ارجاع جهت آندوسکوپی در ماه رمضان کمتر است و یافته‌های بررسی آندوسکوپیک معده و مری تفاوتی با سایر ماه‌ها ندارد(۲).

مطالعه دیگری از امارات متحده عربی نشان داده که میزان شیوع بیماری زخم پپتیک در ماه رمضان در مقایسه با ماه پس از آن کمتر بوده است؛ هر چند این تفاوت از لحاظ آماری معنی‌دار نشده است(۳).

مطالعه Khan و همکاران از پاکستان نشان داده که روزه‌داری باعث کاهش کالری دریافتی روزانه به میزان ۴۱۰±۸۵۷ کیلوکالری در روز می‌شود که این میزان می‌تواند کاهش وزن ۷/۱±۲/۳ کیلوگرم را به دنبال داشته باشد. در این مطالعه غلظت سرمی‌گلوکز، پروتئین تام، تری‌گلیسیرید، HDL و LDL بدون تغییر بوده‌اند(۴).

مطالعه Buner و همکاران از امارات‌متحده عربی حاکی از آن است که روزه‌داری تغییری در ترکیبات شیر مادر مشتمل بر محتوای چربی‌تام، پروتئین، لاکتوز، مواد جامد، تری‌گلیسیرید و کلسترول ایجاد نمی‌کند(۵).

مطالعه Hamdy و همکاران از کویت در مورد تاثیر روزه‌داری ماه رمضان بر کارکرد اندوتلیال و پروتئین واکنشی- C بسیار حساس (hs-CRP) نشان داده که روزه‌داری باعث بهبود کارکرد اندوتلیال، کاهش نشانگرهای التهاب خفیف و نیز کاهش اندازه دور کمر می‌شود(۶). مطالعه Huber و همکاران از آلمان -که البته نه درباره روزه‌داری مسلمانان، بلکه در مورد رژیم‌های Fasting یک هفته‌ای بوده- نشان داده که این اقدام اثرات ضدانعقادی، فیبرینولیتیک، ضدپلاکتی و ضدالتهابی خفیفی دارد(۷).

● راهی برای مقابله با استرس

مطالعه Mansi و همکاران از اردن نشان می‌دهد که به رغم تغییر در سطح هورمون‌های تیروییدی و جنسی در طی دوره روزه‌داری، مقادیر این هورمون‌ها همچنان در محدوده طبیعی باقی می‌مانند(۸)، هر چند مطالعه Kadri و همکاران از مراکش حاکی از افزایش میزان تحریک‌پذیری روزه‌داران در ماه رمضان بوده است(۹). مطالعه Akuchekian نشان داده که روزه‌داری می‌توانند به عنوان یک راهبرد موثر کنار آمدن با استرس مطرح باشد(۱۰). به علاوه مطالعه Daradkeh و همکاران نشان داده است که افکار خودکشی در ماه رمضان کاهش چشم‌گیری پیدا می‌کنند(۱۱). خوشبختانه بخشی از برجسته‌ترین پژوهش‌های انجام شده درباره روزه‌داری توسط محققان ایرانی انجام شده‌اند. مطالعات عزیزی و همکاران حاکی از کاهش سطوح کلسترول(۱۲) عدم تغییر سطوح SGOT، SGPT، پروتئین و آلبومین(۱۳) و عدم تغییر معنی‌دار در غلظت سرمی سدیم و پتاسیم بوده‌اند(۱۴). هر چند در این مطالعات کاهش خفیف کلسیم ۱۰ روز پس از روزه‌داری مشاهده شده، اما مقادیر کلسیم به کمتر از حد طبیعی کاهش نداشته است(۱۴).

مقاله مروری نسبتا جامعی نیز توسط این پژوهشگران درباره روزه‌داری در بیماران دیابتی به چاپ رسیده است(۱۵). هر چند نگارنده، مروری نظام‌مند برای یافتن مقالات مرتبط با روزه‌داری انجام نداده و اطلاع دقیقی از مقالات ارایه شده در سه کنگره برگزار شده در این زمینه ندارد، اما به نظر می‌رسد مجموع مطالعات منتشر شده در مجلات در این زمینه بیش از ۱۰۰ مطالعه نباشد و این موضوع جای خالی مطالعات «با کیفیت و هدفمند» را در این حیطه نشان می‌دهد.

دکتر حسام جهاندیده

منابع:

۱) Physiol Res. ۲۰۰۷; ۵۶: ۳P.

۲) Singapore Med J. ۲۰۰۹; ۵۰ (۶): ۶۱۹-۲۳.

۳) East Mediterr Health J, ۲۰۰۶; ۱۲: ۱۰۵-۱۱.

۴) Pakistan Journal of Nutrition. ۲۰۰۲;۱(۴):۱۸۵-۸۷.

۵) Nutrition Research. ۲۰۰۱; ۲۱: ۸۵۹-۶۴.

۶) Kuwait Medical Journal. ۲۰۰۸; ۴۰ (۱): ۵۳-۸.

۷) Nutrition, Metabolism & cardiovascular Diseanses. ۲۰۰۵; ۱۵:۲۱۲-۸.

۸) J Med Sci. July ۱, ۲۰۰۷;۷ (۵): ۷۵۵-۶۱.

۹) Psychosomatic Medicine. ۲۰۰۰; ۶۲: ۲۸۰-۵.

۱۰) Journal of Research in Medical Sciences. ۲۰۰۴; ۲: ۶۵-۸.

۱۱) Acta Psychiatr Scand. ۱۹۹۲; ۸۶: ۲۵۳-۴.

۱۲) Med J Islamic Rep Iran. ۱۹۹۶; ۱۰: ۲۴۱-۶.

۱۳) Int J Ramadan Fast. ۱۹۹۸; ۲: ۶-۱۰.

۱۴) J med Assoc Thailand. ۶۹(Suppl): ۵۴ A.

۱۵) Archives of Iranian Medicine. ۲۰۰۳; ۶ (۴): ۲۳۷-۴۲.